XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis ve Yöresi Zâviyeleri

Yıl 2022, Sayı: 82, 79 - 118, 29.06.2022

Zülfiye Koçak

https://doi.org/10.32704/erdem.2022.82.079

Öz

İslâm dininin kurumlardan biri olan zâviyeler, herhangi bir tarikata
mensup dervişlerin, bir şeyhin idaresinde topluca yaşadıkları yapı
veya yapı topluluğunu ifade etmektedir. Osmanlı Devleti’nde ilk
dönemlerden itibaren zâviye kurmak isteyen şeyh ve dervişlere, mirî
topraklarda bir takım muafiyetler verilmek suretiyle destek verilmiştir.
Bu nedenle Anadolu’da Osmanlı öncesi dönemlerde kurulmaya
başlayan zâviyelerin sayısı Osmanlı döneminde her geçen gün daha
da artmıştır. Özel mülkiyetten ziyade, geniş vakıf arazileri üzerinde
birer tasavvuf müessesesi olarak kurulan bu zâviyeler, çoğunlukla
şehir ve kasaba kenarlarında, yollar üzerinde veya geçit yerlerinde
inşa edilmişlerdir. Zâviyeler kuruldukları yerlerde hem halkın manevi
ihtiyaçlarını karşılayarak dini, hem de gelip geçen yolculara ücretsiz
yiyecek, içecek ve yatacak yer sağlayarak sosyal fonksiyonlar
üstlenmişlerdir. Bunun yanı sıra Anadolu ve Balkanlarda Türk-İslam
kültürünün yayılmasına, göçebe yaşayan toplulukların yerleşik hayata
geçmelerine ve böylece kuruldukları yerlerde yeniiskân alanlarının
açılmasına da hizmet etmişlerdir. Bütün bu özellikler dikkate
alındığında Osmanlı Devleti’nde zâviyeler; bir taraftan kendilerine
özgü idari, yönetim, dini anlayış ve ritüellere sahip sosyal bir kurumu,
diğer taraftan devletin en ücra köşelerinde hizmet vermeleri ve böylece
Osmanlı idari düzeninin sağlanmasına yardımcı olmaları sebebiyle de
sivil bir iktidarı temsil etmişlerdir.
Osmanlı Devleti, egemenliğine aldığı şehirlerde kuruluşundan
başlayarak Türk-İslâm kültürünü yerleştirmek ve kalıcılığını sağlamak
amacıyla zâviye yapımını önemsemiştir. Osmanlı Devleti’nde
pek çok müessese gibi zâviyeler de vakıf gelirleriyle faaliyetlerini
sürdürmüşlerdir. Vakıflar, meydana getirdikleri sistem sayesinde gelir
sağlayan ve elde ettikleri gelirlerle toplum ve devlet yararına çok
çeşitli konularda hizmet üreten kurumlardır. Zâviyelerin ihtiyaçlarını
karşılamak ve sürdürülen hizmetlerin devamlılığını sağlamak amacıyla
çoğunlukla zâviye şeyhleri bazen de devlet yöneticileri tarafından
kurulan veya desteklenen vakıflar, bu sosyal ve dini kurumların uzun
yıllar varlıklarını sürdürmelerine yardımcı olmuşlardır.
Tarihsel süreçte kurulduğu coğrafyadan dolayı birçok medeniyete ev
sahipliği yapan Bitlis ve yöresi, 1515 yılında Osmanlı egemenliğine
alındıktan sonra belirli zaman aralıklarında tahrir edilmiş ve bu tahrir
sonuçları ayrıntılı şekilde mufassal defterlere yazılmıştır. Mufassal
tahrir defterlerine Bitlis ve çevresinde bulunan zâviye ve zâviye
gelirleri, buralarda görev yapan görevliler ve aldıkları ücretler, zâviye
vakıflarının menkul ve gayrimenkulleri ile bunlardan sağlanan yıllık
gelirler de ayrıntılı şekilde kaydedilmiştir. Bu çalışmada 1540, 1556
ve 1571 yıllarında düzenlenen dört ayrı tahrir defteri incelenmiş
ve bu defterlerde yer alan Bitlis ve yöresi zâviyeleri tespit edilmiş,
tespit edilen zâviyelerin günümüze kadar varlığını devam ettirip
ettiremedikleri ortaya konulmuştur. Böylece özelde Bitlis şehrinin
dini ve sosyo-kültürel tarihinin ortaya çıkmasına genelde de kültür
tarihine katkı sunulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bitlis, zâviye, vakıf, tapu tahrir defterleri, Şerefnâme

The Zawiyas of Bitlis Region in the Land Registry Books of 16th Century

Öz

As an institution of Islam, zawiyas refer to specify buildings or a group
of buildings where dervishes of a sect maintained communal activities
under the pious rule of a sheikh. From the earliest times, sheikhs
and dervishes who wanted to establish zawiyas were supported by
Ottoman Empire via granting certain exemptions in miri (imperial)
lands. As a result, the number of zawiyas that began to be established
in Anatolia increased in time during the Ottoman era. These lodges,
which were built as a Sufi institution on large Waqf lands rather
than private properties, were mostly constructed on the outskirts of
cities and towns or on roads and passages. On the one hand, zawiyas
undertook religious functions by meeting the spiritual needs of local
people; on the other hand they took a social role by providing free
food, free drink and accommodation to the passengers. In addition,
they served to spread Turkish-Islamic culture in Anatolia and Balkans,
to facilitate the settling down of nomadic communities, and to open
new settlements. Upon a brief consideration of these characteristics,
zawiyas in the Ottoman Empire represented a social establishment
with their distinctive administration, religious understanding and
rituals whereas they constituted a civil power thanks to their service
even in the most remote corners of the empire that helped to keep the
Ottoman administrative order.
Ottoman Empire, after it was founded, attached much importance to
the building of zawiyas in conquered cities to establish Turkish-Islamic
culture and to ensure its permanence. Like many establishments in
the empire, zawiyas continued their activities with the Waqf income.
Waqfs were institutions that obtained income thanks to the system
they generated and that produced services in a wide diversity of
subjects on the benefit of society and the state. They were established
or supported mainly by the sheikhs, sometimes by the state governors
in order to meet the needs of the lodges and to ensure the continuity of
the services while they were helping the survival of these social and
religious institutions for long years.
Having hosted many civilizations in terms of its strategical geography
in the historical process, Bitlis and its neighborhood were registered
at certain time intervals after the rule of Ottomans in 1515. The results
of this registration were written in detailed registry books, all of
which include valuable information about the zawiyas located in and

around Bitlis apart from their income, their personnel and the wages

as well as Waqf properties of zawiyas whether movable or not, the
annual income acquired through them and their means of operation.
In this study, zawiyas in and around Bitlis were examined based on
four separate cadastral registers which were prepared in 1540, 1556
and 1571 and an explanation was found about whether these zawiyas
could exist or not today. Thus, an effort was spared to contribute to the
emergence of the religious and socio-cultural history of the Bitlis in
particular, and to the cultural history in general.

Anahtar Kelimeler

Bitlis, zawiya, waqf, land registry books, Sharafnama

Kaynakça

• Hoca Sadettin Efendi (1279). Tâcü’t-Tevârîh, İstanbul: Tabhâne-i Âmire. İbrahim Peçevi (1992). Peçevi Tarihi, C. I. Haz. Bekir Sıtkı Baykal. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İdrîs-i Bidlîsî (2001). Selim Şah-nâme, Haz. Dr. Hicabi Kırlangıç. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Muhammed el-Vâkıdi (2016). Fütûhu’ş-Şam, Trc. Hasan Gülşen. Konya: Nüve Kültür Merkezi Yayınları.
• Şerefhan Bitlisî (2013). Şerefnâme, C. I. Çev. Abdullah Yegin. İstanbul: Nubihâr.
• Topkapı Sarayı Arşivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri, Yayına Hazırlayan: Halil Sahillioğlu. 2002 İstanbul: IRCICA Yay.
• Afyoncu, Erhan (2014). Osmanlı Devlet Teşkilatında Defterhâne-i Âmire (XVI.-XVIII Yüzyıllar), Ankara: TTK Yayınları.
• Ağca, Taha (2016). “Yusuf Hakîkî’ye (ö.1487) Göre Seyr-ü Sülûk”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (35), s. 126-145.
• Altınay, Emine (1994). 1540 (H.947) Tarihli Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi.
• Alanoğlu, Murat (2017). Osmanlı İdârî Sistemi İçerisinde Palu Hükûmeti. Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi.
• Alanoğlu, Murat (2019). “Bitlis’e Han Olmak: Osmanlı Klasik Döneminde Bitlis Beyliğine Atanma Sürecine Dair Notlar”, Tarihi ve Kültürel Yönleriyle Bitlis. C. I. Editör. Prof. Dr. Mehmet İnbaşı ve Prof. Dr. Mehmet Demirtaş. Ankara: Bitlis Eren Ünv. Yayınları. s. 319-334.
• Aydın, Sıtkı (1967). Bitlis Tarihi, İstanbul: Acar Matbaası.
• Baltacı, Cahid (2005). XV-XVI. Yüzyıllarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Barkan, Ömer Lütfü (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizatör Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I, İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi C. 2. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 299-354.
• Barkan, Ömer Lütfü (1962-63). “Osmanlı İmparatorluğunda İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası XXIII/1-2. s. 239-296.
• Barkan, Ömer Lütfi (1988). Hüdavendigar Livası Tahrir Defterleri. C. I. Haz. Ömer Lütfi Barkan- ve Enver Meriçli. Ankara: TTK Yayınları.
• Berki, Ali Himmet (1965). “Vakıfların Tarihi, Mahiyeti, İnkişaf ve Tekâmülü Cemiyet ve Fertlere Sağladığı Faideler”, Vakıflar Dergisi. C. 4. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 8-13.
• Bizbirlik, Alpay (1999). “Osmanlı Toplumunda Vakıfların Sosyo-Ekonomik Boyutları ve Buna Dair Örnekler”, Osmanlı. C. V. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 56-62.
• Bosworth, C. Edmund (1980). İslam Devletleri Tarihi, Çev. E. Merçil ve M. İpşirli, İstanbul: Oğuz Yayınları.
• Büyüm, Nazar, (1982). “Bitlis”, Yurt Ansiklopedisi, C. 2. Fasikül. 25, İstanbul: Anadolu Yayınları. s. 1378-1444.
• Çevik, Adnan (2008). “XI. Yüzyıl Sonlarında Bitlis’te Kurulan Bir Türkmen Beyliği: Dilmaçoğulları”. III. Van Gölü Havzası Sempozyumu (Hakkari 06- 09 Haziran 2007), Ankara: Hakkari Valiliği, İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Kültür Yayınları, s. 207-213.
• Darkot, Besim (1979). “Bitlis”. İslam Ansiklopedisi, C. 2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. s. 657-661.
• Demir, Abdullah (2008). “16. Yüzyılda Safevi ve Osmanlı Hâkimiyetinde Arşiv Belgeleri Işığında Bitlis Beyleri”, I. Uluslararası, Dünden Bugüne Tatvan ve Çevresi Sempozyumu Bildirileri, İstanbul: Beyan Yayınları. s. 253- 283.
• Demirci, Mehmet (1998). “Tasavvuf Kültürü ve Romanımız, Samiha Ayverdi Örneği”, Kubbealtı Akademi Mecmuası, XXVII/2. s. 40-44.
• Demirtaş, Yavuz (2007). XIX. Yüzyıl İstanbul’unda Tekke Mûsikîsi, Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Ankara Üniversitesi.
• Emecen, Feridun M. (1991). “Sosyal Tarih Kaynağı Olarak Osmanlı Tahrir Defterleri”, Tarih ve Sosyoloji Semineri (28-29 Mayıs 1990), İstanbul: İstanbul Ünv. Edebiyat Fak. Yayınları. s. 143-146.
• Emecen, Feridun (1999). “Irakeyn Seferi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 19. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, s. 116-117.
• Eyice, Semavi (1963). “İlk Osmanlı Devrinin Dini-İçtimai Bir Müessesesi Zâviyeler ve Zâviyeli Camiler”, İstanbul Üniversitesi İktisat Tarihi Mecmuası XXIII, s. 3-57.
• Fleischer, Cornell H. (1990). “Mawlana Hâkim-al-Din Edris bin Hüsam-al- Din Ali el Bedlisi”, Encyclopaedia Iranica IV. s. 75.
• Genç, Vural (2019). Acem’den Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bidlîsî, Ankara: TTK Yayınları.
• Gökbilgin, M. Tayyip (1957). “Arz ve Raporlarına Göre İbrahim Paşa’nın Irakeyn Seferindeki İlk Tedbirleri ve Fütuhatı”, Belleten, 83/XXI. Ankara: TTK Yay. s. 449-482.
• Gündüz, İrfan (1984). Osmanlılarda Devlet Tekke Münasebetleri, İstanbul: Seha Neşriyat.
• Gürbüz, Osman (2016). “Abdurrahman Gazi Kimdir?”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 20/3, s. 1155-1171.
• Gürhan, Veysel (2019). “Safevilerden Osmanlıya İltica Eden Ulama Paşa ve Şeref Han İle Giriştiği Bitlis Hâkimiyeti Mücadelesi”, Tarihî ve Kültürel Yönleriyle Bitlis, C. I, Editör. Prof. Dr. Mehmet İnbaşı ve Prof. Dr. Mehmet Demirtaş, Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları. s. 221-229.
• İpşirli, Mehmet (1993). “Cuma Selâmlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. C. 8. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 90-92.
• Kara, Mustafa (1980). Din, Hayat, Sanat Açısından Tekke ve Zâviyeler. İstanbul: Dergâh Yayınları.
• Kazıcı, Ziya (2003). Osmanlı Vakıf Medeniyeti, İstanbul: Bilge Yayınları.
• Keleş, Nevzat (2011). “Moğol İstilası Sonrasında Harezmşahların Yeni Yurt Arayışları Bağlamında Ahlat’ın Kuşatılması Meselesi”, IV. Uluslararası Van Gölü Havzası Sempozyumu (Ahlat 17-24 Haziran 2008), Ankara: Ahlat Kültür Sanat ve Çevre Vakfı, Ahlat Belediyesi, Bitlis Eren Ünv. Yayınları, s. 275-282.
• Kılıç, Orhan (1999). XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara: Tamga Yayınları.
• Kılıç, Orhan (1999). “Yurtluk-Ocaklık ve Hükûmet Sancaklar Üzerine Bazı Tespitler”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, Sayı: 10, Ankara: Ankara Ünv. Yayınları. s. 119-137.
• Kılıç, Remzi (1999). “Kanunî Sultan Süleyman’ın Irakeyn Seferi’nde (1533- 1535) Doğu ve Güneydoğu Anadolu’daki Gelişmeler”, Bilig. 9 (Bahar), s. 115-131.
• Koçak, Zülfiye (2019). “XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis Camileri ve Mescitleri”, Vakıflar Dergisi, C. 51. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 73-97.
• Koçak, Zülfiye (2021). “XVI. Yüzyılda Bitlis’in İdari Statüsü”, Bitlis Tarihi (Eskiçağdan Yeniçağa), C. I. Editör Prof. Dr. Mehmet Demirtaş. İstanbul: Efeakademi Yayınları. s. 183-225.
• Kodaman, Bayram (2014). “Osmanlı İdaresinde Kürtlerin Statüsü”, Tarihte Türkler ve Kürtler Sempozyumu Bildiriler (09-10 Ocak 2014), C. I. Ankara: TTK Yayınları. s.161-166.
• Köprülü, Fuad (2013). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Küçükdağ, Yusuf ve Silay Güler (2015). “Osmanlı Döneminde Belviran Kazası’nda Tasavvuf, Tekke ve Zaviyeler”, Türk-İslâm Medeniyeti İlmi Araştırmalar Enstitüsü Dergisi, 10/20. s. 19-50.
• Merçil, Erdoğan (1985). Müslüman Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Ocak, Ahmet Yasar (1978). “Zâviyeler: Dinî, Sosyal ve Kültürel Tarih Açısından Bîr Deneme”, Vakıflar Dergisi, C. 12. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları. s. 247-269.
• Ocak, Ahmet Yasar ve Faroqhi, Suraiya (1986). “Zaviye”, İslam Ansiklopedisi. C. 13. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları. s. 468-476.
• Ocak, Ahmet Yaşar (2011). Osmanlı Sufiliğine Bakışlar, Makalelerİncelemeler, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Öz, Mehmet (2010). “Tahrir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 39. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 425-429.
• Öztürk, Nazif (1999). “Sosyal Siyaset Açısından Osmanlı Dönemi Vakıfları”, Osmanlı, C. V. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. s. 34-43.
• Pakalın, M. Zeki (1971). Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, C. 3. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Polat, Ümit (1997). “Tarih İncisi Ahlat”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, 126. s. 23-28.
• Savaş, Saim (1992). Bir Tekkenin Dini ve Sosyal Tarihi Sivas, Ali Baba Zâviyesi, İstanbul: Dergah Yayınları.
• Serin, Muhittin (1986). Hat Sanatımız, İstanbul: Kubbealtı Neşriyat.
• Sevim, Ali ve Yücel, Yaşar (1989). Türkiye Tarihi, Ankara: TTK Yayınları.
• Sırım, Veli (2018). “Bir Finansman Kaynağı Olarak Vakıflar: Osmanlı Örneği”, Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, (4/6). s. 22-36.
• Sümer, Faruk (1986). “Ahlat Şehri ve Ahlatşahlar”, Belleten, L /197. s. 447- 494.
• Şen, Korkmaz-Karasu, Yunus Emre (2021). Arkeolojik Veriler Işığında Bitlis Kale Kazısı Seramik Buluntuları(2018-2019 Yılı Kazı Dönemi), İstanbul: Ege Yayınları.
• Talay, Aydın (2017). Bizim Eller Van, Erzurum: Van Belediyesi Yayınları.
• Tanman, M. Baha (1991). “Âsitâne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 3. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 485-487.
• Tekin, Rahmi (2018). Türk Tarihinde Ahlat, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Tuncel, Metin (1992). “Bitlis”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, C. 6. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. s. 225-228.
• Turan, Osman (1973). Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul: Turan Neşriyat Yurdu.
• Turan, Osman (1984). Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Nakışlar Yayınevi.
• Turan, Osman (1988). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar: Metin, Tercüme ve Araştırmalar, Ankara: TTK Yayınları.
• Uludağ, Süleyman (1991). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Marifet, Yayınları.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı (1998). Osmanlı Tarihi, C. 2. Ankara: TTK Yayınları.
• Ünal, Mehmet Ali (2014). “İstimalet Siyaseti Çerçevesinde Osmanlı İmparatorluğu’nun Kürt Politikası”, Tarihte Türkler ve Kürdler Sempozyumu Bildirileri (09-10 Ocak 2014), C. I. Ankara: TTK Yayınları. s. 141-159.
• Yılmaz, Ahmet (2010). 413 Numaralı Mufassal Tapu Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı (1555-1556), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Yinanç, Mükrimin Halil (1979). “Bitlis (Tarih)”, İslam Ansiklopedisi, C. 2. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi. s. 661-664.