The Key Factor in the Transformation of Instrumental Works to Staff Notation in Kitabu İlmi’l-Musiki and Kevserî Mecmuası: Meter

Yıl 2022, Sayı: 82, 141 - 169, 29.06.2022

Gökhan Yalçın

https://doi.org/10.32704/erdem.2022.82.141

Öz

Metre in music; the measure in which a musical work is measured is
defined as usûl (rhythm). In the books entitled Kitabu İlmi’l-Musiki
alâ vechi’l-Hurûfât and Kevserî Mecmuası are one of the written sources
of the eighteenth century Ottoman / Turkish Music, it is seen that
the subject of metre is comprehensively discussed, and it even plays
an important role in the notation of instrumental works recorded in letter
music notation. Metre according to the numbers used in the aforementioned
works; there are three types: big metre (vezni kebir), small
metre (vezni sagir) and smallest metre (vezni asgarü’s-sagir). It is understood
that the instrumental works were recorded according to these
metre types with letter music notation. In the facsimile, translation and
simplified text works of Kitabu İlmi’l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât and
Kevserî Mecmuası, the subject of metre has been discussed. In addition,
it is noteworthy that the instrumental works in the musical notation
parts of the written sources are transformed to European-based staff
notation and there are differences in these transformations due to the
different interpretation of the subject of metre. In the study, firstly the
subject of metre was handled and definitions and explanations given
in manuscripts were examined. Secondly, it has been tried to reveal
how the subject of metre is understood, interpreted and evaluated by
considering the findings of the researchers who have worked on the
subject. Finally, based on all the studies carried out, it is explained
with examples how to transformed the instrumental works to staff notation
included in Kitabu İlmi’l-Musiki and Kevserî Mecmuası, taking
into account the metre. As a result of the study, it was seen that the
first issue that attracted attention was usûl. In the transformations of
the aforementioned works to staff notation by the researchers, it was
observed that there was a difference in the usûl durations from work to
work, which contradicts with the information given in the usûl circles
of the works. It is understood that the reason for the emergence of the
differences is the different interpretation of the table titled “Mikdar-ı
Rukum-ı Vezn-i Usulat-ı Musiki alâ Vech-i Tecdid” given in Kitabu
İlmi’l-Musiki. However, the numerical values given for three metres
in the table do not show the usûl durations, but the total pitch values
according to the usûl durations. The second issue that draws attention
at the end of the study is the note equivalences of the pitches. It
has been observed that some researchers used different pitches in the
transformation of their instrumental works to staff notation. The third
issue is that in the transformations of the instrumental works recorded
in nineteen different usûl in Kitabu İlmi’l-Musiki and Kevserî Mecmuası,
usûl are especially related to tempo. If the work was written
in big metre, it was determined that the staff notation should be divided
into measures according to the duration value of the usûl, without
changing the numerical values. If the work is written in small metre,
half of the numerical values, if the work is written in smallest metre,
half of the number values should be reduced to half (one-fourth) when
transformed to staff notation. In other words, in the performing of a
work according to the metre; it should be performed fast in big metre,
medium tempo in small metre and at a slow tempo in smallest metre.
Briefly, it has been understood that the key factor in written sources is
the metre, especially related to the tempo of the work.

Anahtar Kelimeler

Metre, usûl, Kitabu İlmi’l-Musiki, Kevserî Mecmuası, Turkish music

Kitabu İlmil’l-Musiki ve Kevserî Mecmuası’ndaki Saz Eserlerinin Porteli Notasyona Çevirisinde Kilit Unsur: Vezin

Öz

Musikide vezin; bir musiki parçasının ölçüldüğü ölçü, usûl olarak
tanımlanmaktadır. On sekizinci yüzyıl Osmanlı/Türk Musikisi yazılı
kaynaklarından Kitabu İlmi’l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât ve Kevserî
Mecmuası adlı eserlerde vezin konusunun kapsamlı bir şekilde ele
alındığı, harf yazısı ile kaydedilen saz eserlerinin notaya alınmasında
önemli bir işlevinin dahi olduğu görülür. Mezkûr eserlerde kullanılan
rakamlara göre vezin; vezni kebir (büyük vezin), vezni sagir (küçük
vezin) ve vezni asgarü’s-sagir (en küçük vezin) olmak üzere üç çeşittir.
Saz eserlerinin harf notası ile bu vezin çeşitlerine göre kaydedildiği
anlaşılmaktadır. Kitabu İlmi’l-Musiki alâ vechi’l-Hurûfât ve Kevserî
Mecmuası adlı eserlerin tıpkıbasım, çeviri ve sadeleştirilmiş metin
çalışmalarında vezin konusu ele alınmıştır. Ayrıca yazılı kaynakların
nota külliyatı bölümlerindeki saz eserlerinin Avrupa temelli porteli
notasyona çevrildiği, bu çevirilerde vezin konusunun farklı şekillerde
yorumlanmasından kaynaklanan farklılıklar olduğu dikkat çekmektedir.
Çalışmada öncelikle vezin konusu ele alınmış ve yazma eserlerde
verilen tanımlar, açıklamalar incelenmiştir. İkinci olarak konu üzerinde
çalışma yapan araştırmacıların çalışmalarında yapmış oldukları
tespitler ele alınarak vezin konusunun nasıl anlaşıldığı, yorumlandığı,
değerlendirildiği ortaya konulmaya çalışılmıştır. Son olarak da
yapılan tüm çalışmalardan hareketle Kitabu İlmi’l-Musiki ve Kevserî
Mecmuası’nda yer verilen saz eserlerinin, vezinler dikkate alınarak
porteli notasyona nasıl çevrilmesi gerektiği örneklerle anlatılmıştır.
Çalışma sonucunda dikkat çeken birinci konunun usûl olduğu görülmüştür.
Mezkûr eserlerin araştırmacılar tarafından porteli notasyona
çevirilerinde eserden esere usûl zamanlarında farklılık görülmüştür ki
eserlerin usûl dairelerinde verilen bilgiler ile ters düşmektedir.
Farklılıkların ortaya çıkmasındaki sebebin yazılı kaynaklarda yer verilen
vezin bilgilerinden, özellikle de Kitabu İlmi’l-Musiki’de verilen
“Mikdar-ı Rukum-ı Vezn-i Usûlat-ı Musiki alâ Vech-i Tecdid” başlıklı
tablonun farklı yorumlanmasından kaynaklandığı anlaşılmaktadır.
Oysaki tabloda üç vezin için verilmiş rakam değerleri usûl zamanlarını
değil, usûl zamanlarına göre toplam perde değerlerini göstermektedir.
Çalışma sonucunda dikkat çeken ikinci konu ise perdelerin nota
karşılıklarıdır. Bazı araştırmacıların saz eserlerinin porteli notasyona
çevirisinde farklı ses yükseklikleri kullandıkları görülmüştür. Üçüncü
konu ise Kitabu İlmi’l-Musiki ve Kevserî Mecmuası’nda on dokuz
farklı usûlde kaydedilen saz eserlerinin porteli notasyona yapılan çevirilerinde
vezinlerin, özellikle usûlün hızı ile ilgili olduğudur. Eser
vezn-i kebirde yazılmış ise porteli notasyona rakam değerlerinde değişikliğe
gidilmeden, usûlün zaman değerine göre ölçülere ayrılarak
çevrilmesi gerektiği tespit edilmiştir. Eser vezn-i sagirde yazılmış ise
rakam değerlerinin yarısı, eser vezn-i asgarüs-sagir’de yazılmış ise
rakam değerlerinin yarısının yarısı (dörtte biri) kadar değere düşürülerek
porteli notasyona çevrilmesi gerektiği görülmüştür. Başka bir
ifade ile bir eserin veznine göre icrasında; vezn-i kebirde hızlı, vezn-i
sagirde orta ve vezn-i asgarü’s-sagir’de ise ağır icra edilmesi gerekir.
Kısaca yazılı kaynaklardaki kilit unsur veznin, özellikle eserin hızı ile
ilgili olduğu anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Vezin, usûl, Kitabu İlmi’l-Musiki, Kevserî Mecmuası, Türk musikisi

Kaynakça

• Başer, Fatma Adile (2013). Türk Musikisinde Abdülbâkî Nâsır Dede, Birinci Kitap: Abdülbâkî Dede’nin hayatı ve “Tedkik u Tahkik” Metin-sadeleştirme-sözlük Tıpkıbasım, İstanbul: Fatih Üniversitesi Konservatuarı Müdürlüğü Yayınları.
• Ekinci, Mehmet Uğur (2016). Kevserî Mecmuası. 18. Yüzyıl Saz Müziği Külliyatı, İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Judetz, Eugene Popescu (1998). XVIII. Yüzyıl Musiki Yazmalarından Kevseri Mecmuası Üstüne Karşılaştırmalı Bir inceleme (Çev. Bülent Aksoy), İstanbul: Pan Yayıncılık.
• Kantemiroğlu, Dimitrie (2001). Kitabu İlmi’l Musiki ala vechi’l Hurufat/ Musikiyi Harflarle Tespit ve İcra İlminin Kitabı, Çev. Yalçın Tura, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kevserî, Nâyî Mustafa. Kitâb-ı Mûsîkar, Milli Kütüphane No. Mf 1994 A 4941.
• Mensi, Bedii (1909). “Kevserî Mecmuası’ndan müstahreç İki Kadim Peşrev Hakkında Bazı Mütalaat”, Şehbâl Dergisi 12, s. 236.
• Özkan, İsmail Hakkı (2014). Türk Musikisi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Öztuna, Yılmaz (1976). Türk Musikisi Ansiklopedisi II, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
• Tekin, Abdülkadir (2015). Türk Mûsikîsinde Nağmeler ve Makamlar, İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
• Tura, Yalçın (2001). Kantemiroğlu Edvârı, c. I-II. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Uslu, Recep (2009). Saraydaki Kemancı-Hızır Ağa ve Müzik Teorisi, İstanbul: Özel Baskı.
• Wright, Owen (2000). Demetrius Cantemir: The Collection of Notations Volume 2: Commentary, Aldershot: Ashgate Publishing Company.
• Yalçın, Gökhan (2016). 19. Yüzyıl Türk Musikisinde Hâşim Bey Mecmûası- Birinci Bölüm: Edvâr, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları.
• Yalçın, Gökhan (2020). Nâyi Mustafa Kevserî’nin Kaleminden 18. Yüzyıl Türk Musikisi: Kevserî Mecmuası, Ankara: Gece Kitaplığı.
• Yekta, Rauf (1909). “Kitâbet-i Mûsikiyye Târihine Bir Nazar: 2”, Şehbâl Dergisi 11, s. 211.