The Scale Motif and its Meanings in Pre-Islamic to Islamic Art

Yıl 2022, Sayı: 83, 31 - 72, 26.12.2022

Belkıs Doğan

https://doi.org/10.32704/erdem.2022.83.032

Öz

Islamic arts have a very wide decoration repertoire in terms of the
use of motifs and figures. The ornamentation found in these works
shows both traces of pre-Islamic civilizations as well as entirely
original designs characteristic of Islamic art. The scales are motifs
that have existed before Islam and have been used by artists ever
since. Pre-Islamic and Islamic artists have attributed multiple meanings
to the motif. The types of motifs represented in this article
range from the earliest historical examples to the latest Islamic
examples. In this study, the aim is to discover the common meanings
of the scale motif in pre-Islamic civilizations and Islamic art.
The scale motif represents in the works of art daily life practices, commerce,
justice, and the seventh sign of the Zodiac map. Many civilizations
that have survived to the present day have depicted the mentioned meanings,
including Ancient Egypt, Greece, Romans, and Mesopotamia.
Furthermore, this motif appears in the architectural structures of the
heavenly religions, Christianity and Judaism, as an ornamentation
element symbolizing the belief in the afterlife and, accordingly, the
divine judgment that will take place on the Day of Judgment. The
depiction of the horoscope is the earliest known example of the motif
in Islamic architecture. The motif was however used as a symbol of
the afterlife in architecture in the late periods.The hand-drawn decorations
of the mosques dating to the 16th century depict themes of the
hereafter, such as heaven, hell, mizan, and sirat, along with the scales.
It is an undeniable fact that all aspects of life have been shaped by beliefs
throughout history. The art of Ancient Greece or Egypt was actually an
expression of the religious beliefs of that time period. Islamic art exhibits
the same characteristics. The article has attempted to explain the use
of the scale motif in Islamic arts through religious and mystical sources.
The purpose of this study is to examine the semantic links between the
descriptions of the hereafter and world/state order found in Qur’an,
Hadith, and mysticism texts. The original approach of the study highlights
the links between metaphors used in religious texts and motifs
or figures in art. As there is no specific study of the scale motif in
Islamic art, this research aims to fill a valuable gap in the literature.

Anahtar Kelimeler

Turkish, Islam, Art, Scale, Metaphor, Meaning, Sufism

İslâm Öncesi Dönemden İslâm Sanatına Terazi Motifi ve Anlamları

Öz

İslâm sanatları motif ve figür kullanımı bakımından hayli geniş bir
bezeme repertuvarına sahiptir. Eserlerde kullanılan süsleme unsurları,
İslâm sanatının karakterini oluşturan tamamen özgün tasarımlardan
meydana geldiği gibi Müslümanların yayıldıkları coğrafyalarda yaşamış
olan İslâm öncesi medeniyetlerin izlerini de taşıyabilmektedir.
Bu noktada terazi, İslâm öncesi dönemden itibaren varlık gösteren ve
İslâm sanatında kullanılagelen motifler arasında yer almaktadır. Öte
yandan motife gerek İslâm öncesi dönemde, gerekse İslâm sanatlarında
birden fazla mânâ yüklenmiştir. Bu makalede motifin sanat eserlerinde
karşımıza çıkan biçimleri ve temsil ettiği anlamlar, tarihî süreç
içerisinde erişebildiğimiz en erken örneklerinden İslâm sanatındaki
son dönem örneklerine değin verilmiştir. Böylece İslâm öncesi medeniyetler
ile İslâm sanatında motife yüklenen ortak anlamlar tespit edilmeye
çalışılmıştır. Sanat eserlerine yansıyan terazi motifinin anlam
bakımından temsil ettiği hususlar; gündelik yaşam, ticaret, dünyevî
adalet, ilahî adalet, Zodyak haritasının yedinci burcu şeklinde sınıflandırılabilir.
Belirtilen anlamları temsil eden tasvirler, Antik Mısır,
Yunan, Roma, Mezopotamya uygarlıkları başta olmak üzere birçok
medeniyetin günümüze ulaşan eserlerinde görülmektedir. Bunun yanında
motif, semavî dinlerden Yahudilik ve Hıristiyanlık’a ait mimarî
yapılarda gerek ahiret inancı ve buna bağlı olarak kıyamet gününde
gerçekleşecek olan ilâhî yargılamayı, gerekse Terazi Burcu’nu sembolize
eden bir süsleme unsuru olarak yer almaktadır. İslâm mimarîsinde
motifin tespit edebildiğimiz en erken tarihli örneği, burç tasviri olarak
karşımıza çıkmaktadır. Bununla birlikte motifin, mimarîde geç dönemlerde
daha ziyade ahireti sembolize eden bir nesne olarak kullanıldığı anlaşılmaktadır. Zira 18.-19. yüzyıllara tarihlenen camilerin
kalem işi bezemeleri, terazinin de içinde yer aldığı cennet, cehennem,
mizan, sırat gibi ahirete mahsus konuları bir bütün olarak ihtiva eden
kompozisyonlara sahiptir. Tarih boyunca yaşamın bütün yönlerinin
genel itibariyle inançlar tarafından biçimlendirildiği yadsınamaz bir
gerçektir. Bugün Antik Yunan’da yahut Mısır’da sanat dediğimiz şey,
aslında o dönemin dinî inancının somutlaşmış halidir. Aynı durum
İslâm sanatı için de geçerlidir. Bu düşünceden hareketle makalede
terazi motifinin İslâm sanatlarında kullanımı, dinî ve tasavvufî kaynaklar
aracılığıyla okunmaya çalışılmıştır. İki aşamalı gerçekleşen bu
okumada, ahiret tasvirine ve dünya/devlet nizamına tekabül eden motifin
Kur’an-ı Kerîm, hadis ve tasavvuf metinlerindeki kökeni araştırılmış
ve aralarındaki anlam bağı ortaya konulmaya çalışılmıştır. Ayrıca
çalışmamızın özgün yaklaşımı olan, dinî metinlerde istifade edilen
metaforlar/mecazlar ile sanattaki motifler/figürler arasında teşekkül
eden bağa dikkat çekilmiştir. Literatürde İslâm sanatında terazi motifine
dair spesifik bir çalışmanın bulunmaması sebebiyle makalenin bu
alandaki eksikliği gidermesi hedeflenmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk, İslâm, Sanat, Motif, Terazi, Mecaz/Metafor, Anlam, Tasavvuf, Turkish, Islam, Art, Scale, Metaphor, Meaning, Sufism

Kaynakça

• Acun, Hakkı (2005). Bozok Sancağı’nda Türk Mimarisi, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları.
• Akurgal, Ekrem (2001). The Hattian and Hittite Civilizations, Ankara: Ministry of Culture.
• Apa, Gülay (2008). Konya-Ereğli Türk Devri Mimarisi, Konya: Ereğli Belediyesi Yayınları.
• Arık, Rüçhan (1988). Batılılaşma Dönemi Anadolu Tasvir Sanatı, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Arslan, Mehmet (2020). “Anadolu Türk Mimarisinde Zülfikar Tasvirleri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 95, s. 235-75.
• Baydur, Nezahat (1998). Roma Sikkeleri, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Boardman, John (2005). Yunan Sanatı, İstanbul: Homer Kitabevi.
• Can, Şefik (1994). Klasik Yunan Mitolojisi, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Carpenter, Thomas H. (2016). Antik Yunan’da Sanat Ve Mitoloji, İstanbul: Homer Kitabevi.
• Champdor, Albert (1984). Eski Mısır’ın Ölüler Kitabı, Çev. Suat Tahsuğ, İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları.
• Conti, Flavio (1982). Eski Yunan Sanatını Tanıyalım, İstanbul: İnkılap ve Aka Kitabevleri.
• Çaycı, Ahmet (2019). Anadolu Selçuklu Sanatında Gezegen ve Burç Tasvirleri, Konya: Palet Yayınları.
• Çonkor, Burhan (2020). “Hakikati ve Mahiyeti Açısından Kur’an’da Adalet Terazileri”, Dini Araştırmalar XXIII (57), s. 117-42.
• Duran, Remzi (1992). “Seki-Tekke Camii ve Tekke Sanatı ile İlgisi Üzerine”, Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi VII, s. 323-49.
• Ebu Cafer Muhammed b. Cerîr et-Taberî (1996). Taberî Tefsiri, Çev. Kerim Aytekin ve Hasan Karakaya, İstanbul: Hisar Yayınevi.
• Ekmen, F. Gülden (2011). “MÖ. II. Bin Anadolu Terazi Kefeleri Hakkında Gözlemler”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 2, s. 35-44.
• Ekmen, F. Gülden (2016). “Protohistorik Çağ Anadolu Terazi Kefeleri”, İçinde Kantarın Topuzu: Teraziler, Ağırlıklar, Ölçü Aletleri, Ed. Derya Önder, s. 49-57, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı (1974a). Marifetname, Çev. Turgut Ulusoy, c. IV, İstanbul: Ahmet Said Matbaası.
• Erzurumlu İbrahim Hakkı (1974b). Marifetname, Çev. Turgut Ulusoy, c. I, İstanbul: Ahmet Said Matbaası.
• Gleadow, Rupert (2001). The Origin of the Zodiac, New York: Dover Publications.
• Grimal, Pierre (2012). Mitoloji Sözlüğü (Yunan ve Roma), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Hachlili, Rachel (1977). “The Zodiac in Ancient Jewish Art: Representation and Significance”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 228, s. 61-77.
• Hamidullah, Muhammed (1989). “İslam’da Sembolik Anlatım”, Çev. Sadık Kılıç, Diyanet İlmi Dergi XXV (1), s. 3-16.
• Hammer-Tugendhat, Daniela (2014). “Todes-und Jenseitsimaginationen in Der Christlichen Kunst”, Zeitschrift für Kulturwissenschaften 2, s. 13-30, (Erişim tarihi: 12 Ocak 2022), https://doi.org/doi:10.14361/zfk-2014-0204.
• Harman, Mürüvet (2015). “Geç Devir Osmanlı Resim Sanatında Cennet İmgesi: Duvar ve Kitaplarda Yer Alan Şematize Cennet Tasvirleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi VIII (39), s. 354-64.
• Harman, Mürüvet (2014). “Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye’sinde Yer Alan Cennet ve Cehennem Tasvirleri”, Mukaddime V (1), s. 89-112.
• Harman, Ömer Faruk (2000). “İdris”, İçinde DİA XXI, s. 478-80. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Hooke, Samuel Henry (2015). Ortadoğu Mitolojisi, Çev. Adam (Alaeddin) Şenel, İstanbul: İmge Kitabevi.
• Insoll, Timothy (2007). İslam Arkeolojisi, Çev. Bahar Tırnakcı, İstanbul: Homer Kitabevi.
• İbn Kesir (1985). Hadislerle Kur’an-ı Kerîm Tefsiri, Çev. Bekir Karlığa ve Bedrettin Çetiner, İstanbul: Çağrı Yayınları.
• Karakuş, Yasemin (2020). “İnsan Hakları Bağlamında İki Evrensel Metin”, İçinde Cemal Aksu Armağanı, Ed. Müslüm Yılmaz ve Ayşe Aksu, s. 1069- 96. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Karamağaralı, Beyhan (1972). Ahlat Mezar Taşları, Ankara: Selçuklu Tarih ve Medeniyeti Enstitüsü.
• Kaya, Murat (2018). “Peygamberlere Gelen İlahi Mesajı Tamamlayıcı Üç Temel Ölçü: Mizan, Furkan, Hikmet”, Turkish Studies XIII (17), s. 205-20.
• Kaya, Murat (2019). “Kur’an’da Vezn, Mîzân ve Mevzûn Kelimeleri”, Usûl XXXI, s. 9-36.
• Kılıç, Mahmud Erol (1998). “Hermes”, İçinde DİA XVII, s. 228-33, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Kılıç, Mahmud Erol (2010). Hermesler Hermesi, İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları. Küçüktaşdemir, Özgür (2017). “Mitoloji’de Adalet İmgeleri”, Vira Verita E-Dergi 5, s. 87-132.
• Lise, Giorgio (1986). Mısır Sanatını Tanıyalım, İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Narmanlı, Faruk (2017). “Eynesil Yeşil Camii Bir Değişimi İfade Ediyor Mu?”, Çağımızda Cami Mimarisinde Arayışlar Uluslararası Sempozyumu – Bildiriler Kitabı (18-20 Kasım 2016), s. 484-495, Giresun: Giresun Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Yayınları.
• Orthmann, Winfried (1971). Untersuchungen zur spaethethitischen Kunst, Bonn: Rudolf Habelt Verlag.
• Ögke, Ahmet (2018). Elmalı Erenlerinde Mânâ Dili, İstanbul: H Yayınları.
• Öz, Mustafa (2013). “Zülfikâr”, İçinde DİA XLIV, s. 553-54. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Özkan, Haldun (2014). “Bayburt/Aydıntepe Gümüşdamla Köyü Camii Vaaz Kürsüsü”, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi XXXII, s. 25-38.
• Özkan, Serap (2007). “Geç Dönem Osmanlı Adana Mezar Taşları (18.-20. yy)”, Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Pektaş, Kadir (2011). “Denizli ve Çevresindeki Türk Dönemi Eserleri”, İçinde Denizli Tanrıların Kutsadığı Vadi, Ed. Filiz Özdem, s. 167-230, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Rûmî, Mevlânâ Celâleddîn (2010). Mesnevî-i Şerîf, Çev. Süleyman Nahifî ve Âmil Çelebioğlu, İstanbul: Timaş Yayınları.
• Safranbolulu Mehmet Emin Halvetî (2003). Mir’âtü’l- Âşıkîn-Mîzanu’l- ’Âşıkîn, Çev. Mustafa Tatcı ve Musa Yıldız, Ankara: Alperen Yayınları.
• Sakaoğlu, Necdet (2002). Tarihi, Mekanları, Kitabeleri ve Anıları ile Saray-ı Hümayun, İstanbul: Denizbank Yayınları.
• Salt, Alparslan (2010). Neo-spiritüalist Yaklaşımlarla Ezoterik Bilgilerin Işığında Semboller, İstanbul: Ruh ve Madde Yayınları.
• Sarı, Yavuz (2021). “Trabzon ve İlçelerinde Camiler”, Doktora Tezi, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Serin, Muhittin (2010). Hat Sanatı ve Meşhur Hattatlar, İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Studemund-Halévy, Michael (2011). “Über den Tod hinaus: Sefardische Grabkunst in der Alten und in der Neuen Welt”, ICOMOS–Hefte des Deutschen Nationalkomitees 53, s. 170-79.
• Şener, Dilek (2011). “XVIII. ve XIX. Yüzyıllarda Anadolu Duvar Resimleri”, Doktora Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Tatcı, Mustafa (2020). Yunus Emre Divanı, İstanbul: H Yayınları.
• Tekin, Oğuz (2016a). “Tarih Boyunca Terazi Ağırlıklarına Genel Bir Bakış”, İçinde Kantarın Topuzu: Teraziler, Ağırlıklar, Ölçü Aletleri, Ed. Derya Önder, s. 31-48. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Tekin, Oğuz (2016b). “Yakındoğu Uygarlıklarından Bizans’a Terazi ve Terazi Ağırlıkları”, Türk Eski Çağ Bilimleri Enstitüsü Dergisi 42, s. 2-11.
• “Terazi” (2004). İçinde Ana Britannica Genel Kültür Ansiklopedisi XX, s. 568-69. İstanbul: Ana Yayıncılık.
• Tollu, Cemal (1957). Mitoloji: Yunan ve Roma, İstanbul: Güzel Sanatlar Akademisi Yayınları.
• Tüfekçioğlu, Abdülhamit (2001). Erken Dönem Osmanlı Mimarîsinde Yazı, Ankara: Kültür Bakanlığı.
• Uluçam, Abdüsselam (2000). Erciş-Çelebibağ Mezarlığı ve Mezar Taşları, Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Uludağ, Süleyman (2012). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık.
• Ünal, Mustafa (2000). “Azerbaycan Mezar Taşlarında Geleneksel Türk Dini ve İslam’ın Etkileri”, İçinde Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi, c. II, s. 287-96. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı.
• Wheeler, Mortimer (2004). Roma Sanatı Ve Mimarlığı, İstanbul: Homer Kitabevi.
• Yavuz, Salih Sabri (2003). “Livâü’l-hamd”, İçinde DİA XXVII, s. 200. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı.
• Yazıcıoğlu Mehmed (1996a). Muhammediye, Çev. Âmil Çelebi, c. II, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Yazıcıoğlu Mehmed (1996b). Muhammediye, Çev. Âmil Çelebi, c. I, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı.
• Yunus, Ömer Avni (2017). “Ahlat Tah-ı Süleyman Mezarlığındaki Mezar Taşları”, Yüksek Lisans Tezi, Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyla Bilimler Enstitüsü.