Bulgarian Buildings in Istanbul and Construction of Sveti Dimitar Church in Feriköy

Yıl 2023, Sayı: 84, 175 - 204, 23.06.2023

Oya Şenyurt

https://doi.org/10.32704/erdem.2023.84.175

Öz

The flow of Bulgarians into the capital of the Ottoman Empire
increased especially in the 19th century. Bulgarians, who worked in
various jobs in Istanbul throughout the 19th century, have constructed
public buildings, some of which are still standing and in the use of their
communities, and yet their presence has been rather inconspicuous
when compared to other non-Muslims (Greek, Armenian, and
Jewish). The structures belonging to the Bulgarian community, mainly
located in the Fener and Şişli districts of Istanbul, have not attracted
the attention of researchers as much as the structures of other non-
Muslims. This article briefly mentions the construction processes of
the community structures belonging to Bulgarians, and with the help
of documents, it aims to discuss the establishment of the Bulgarian
cemetery in Şişli Feriköy district and to evaluate the construction
decisions and the architectural features of the Sveti Dimitar Church
within the cemetery.
As it is known, Bulgarians, who were Orthodox Christians, were
subject to the Greek nation and were attached to the Greek Patriarchate.
This situation, in time, caused the Greeks to apply pressure and
assimilation policies to the Bulgarians who were subordinate to them,
since Greeks had the religious administration in their hands. After the
radical changes made by the Ottoman Empire in the administration
of non-Muslims with the Reform Edict, the Bulgarians left the Greek
Patriarchate in 1870 and ensured that their national church was
recognized by the state. It is seen that the Bulgarians, who lived in
various districts in Istanbul, concentrated in the Şişli district at the end
of the 19th century. Şişli was known as a “Bulgarian Neighborhood”
in this period. Considering that before the exarchate building was
moved to Şişli in 1907, the search for land for the construction of
the exarchate building was quite high in Şişli, it can be considered
that Şişli was a chosen region for the Bulgarian settlement. The fact
that the Bulgarians left the administration and the church of the Greek
Patriarchate by establishing their own exarchate created a situation
that attracted the reaction of the Greek community to the construction
of Bulgarian structures. It may be concluded that security measures in
Şişli district were increased due to concerns regarding the reaction of
the Greek community, as other non-Muslim communities had already
been settled prior to the Bulgarians and it was difficult to find vacant
lands for the construction of Bulgarian buildings. It is seen that the vacant lands are evaluated by considering the settlement status of
groups consisting of different religions and sects around them. Despite
the government’s efforts to settle Christian communities together, it
is noteworthy that within the Christian community, it is not desirable
for different sects or ethnic groups to come together in the city. On
the other hand, since a Christian settlement close to the places where
Muslims reside is not desired, the necessity of living in different points
in the same district determined the areas where the Bulgarians would
build their structures.
The construction of the Sveti Dimitar Church in Feriköy, which
belongs to the Bulgarian community and has not been studied much,
dates back to the beginning of the 20th century. Instead of going to the
church in Fener, the Bulgarian community demanded that a church be
built in Feriköy for the rituals of the deceased Bulgarians. However,
even though the construction was finished in 1921, the discussions
about the unlicensed construction of the church continued. On the
other hand, two British citizens complained about the construction
of the land as a cemetery and a lawsuit was filed. Although it was
allowed to build a cemetery for the Bulgarian community in Feriköy
Sakızağacı Street Orta Çeşme Street with a will of Sultan Mehmed
Reşad in 1911, various complaints delayed the construction process
of the church.

Anahtar Kelimeler

Bulgarian, Fener, Şişli, Feriköy Bulgarian Cemetery, Sveti Dimitar Church.

İstanbul’daki Bulgar Yapıları ve Feriköy’de Sveti Dimitar Kilisesi’nin İnşası

Öz

Bulgarların Osmanlı İmparatorluğu’nun başkentine akın etmesi özellikle 19. yüzyılda hızlanmıştır. 19. yüzyıl boyunca İstanbul’da çeşitli işlerde çalışmış Bulgarlar, bugün bazıları ayakta olan ve cemaatlerinin kullanımında bulunan kamusal yapıları inşa ederek diğer gayrimüslimler (Rum, Ermeni ve Yahudi) ile karşılaştırıldığında pek de dikkat çekmeden varlık göstermişlerdi. Ağırlıklı olarak İstanbul’un Fener ve Şişli semtlerinde yer alan Bulgar cemaatine ait yapılar, diğer gayrimüslimlerin yapıları kadar araştırmacıların ilgisini çekmemiştir. Bu makalede, Bulgarlara ait cemaat yapılarının inşa süreçlerinden kısaca söz edilerek, Şişli Feriköy semtinde yer alan Bulgar kabristanının oluşturulması ve içinde yer alan Sveti Dimitar Kilisesi’nin inşa kararlarının ve mimari özelliklerinin belgeler yardımıyla değerlendirilmesi amaçlanmıştır.
Bilindiği gibi Ortodoks Hristiyan olan Bulgarlar Rum milletine tâbi ve Rum Patrikhanesi’ne bağlıydılar. Bu durum zamanla Rumların, dini yönetimi ellerinde bulundurmalarından dolayı, kendisine bağlı olan Bulgarlara baskı ve asimilasyon politikaları uygulamalarına neden olmuştu. Islahat Fermanı ile Osmanlı Devleti’nin gayrimüslimlerin idaresinde yaptığı köklü değişimler sonrası Bulgarlar, 1870 yılında, Rum Patrikhanesi’nden ayrılarak kendi milli kiliselerinin devlet tarafından tanınmasını sağlamışlardı. İstanbul’da çeşitli semtlere dağılmış olarak yaşayan Bulgarların 19. yüzyılın sonlarında Şişli semtinde yoğunlaştıkları görülmektedir. Şişli bu dönemde bir “Bulgar Mahallesi” olarak anılmaktaydı. Eksarhhane binasının 1907 yılında Şişli’ye taşınmasından önce de eksarhhane binasının inşası için Şişli’de arsa arayışlarının oldukça fazla olduğu dikkate alındığında Şişli’nin Bulgar yerleşimi için seçilmiş bir bölge olduğu düşünülebilir.Bulgarların kendi eksarhlıklarını kurarak Rum Patrikhanesi’nin yönetiminden ve kilisesinden ayrılmaları Rum cemaatinin tepkisini Bulgar yapılarının inşasına çeken bir durum yaratmıştır. Şişli semtinde Bulgar yapılarının inşası sırasında semtin diğer gayrimüslim tebaasının daha önce yerleşik durumda olması nedeniyle boş arsa bulmakta zorlanıldığı ve özellikle Rum cemaatinin tepkisini çekmesinden çekinilerek semtte güvenlik önlemlerinin arttırıldığı sonuçlarına varılmıştır. Boş arsaların çevrelerinde farklı din ve mezheplerden oluşan grupların yerleşim durumları dikkate alınarak değerlendirildikleri görülmektedir. Hükümetin Hıristiyan cemaatleri bir araya toplama gayretine rağmen Hıristiyanların iki farklı mezhebinin ya da iki farklı etnik grubunun kent içinde birbirlerine yakın olmasının Hıristiyan cemaatler arasında hoş görülen bir durum olmadığı dikkat çeker. Diğer taraftan Müslümanların ikamet ettiği yerlere yakın bir Hıristiyan yerleşimi de istenmediğinden aynı semt içinde farklı noktalarda yaşama gerekliliği Bulgarların yapılarını inşa edecekleri alanları belirlemiştir. Bulgar cemaatine ait ve hakkında pek fazla araştırma yapılmamış olan Feriköy’deki Sveti Dimitar Kilisesi’nin yapımı ise 20. yüzyılın başlarına tarihlenir. Bulgar cemaati vefat eden Bulgarların ayinlerinin yapılması için Fener’deki kiliseye gitmek yerine Feriköy’de bir kilise yapılmasını talep etmiştir. Ancak, 1921 yılında inşaat bitmişse de kilisenin ruhsatsız inşa edildiğine ilişkin tartışmalar devam etmiştir. Diğer taraftan arsanın kabristan yapılmasıyla ilgili olarak da İngiliz tebaasından iki kişi tarafından şikâyette bulunulmuş ve dava açılmıştır. 1911 tarihinde Sultan Mehmed Reşad’ın verdiği bir irade ile Feriköy Sakızağacı Caddesi Orta Çeşme Sokağı’nda Bulgar cemaati için kabristan yapılmasına izin verilmiş olmasına rağmen çeşitli şikâyetler kilisenin inşa sürecini de geciktirmiştir.

Anahtar Kelimeler

Bulgar, Fener, Şişli, Feriköy Bulgar Kabristanı, Sveti Dimitar Kilisesi

Kaynakça

• Bâb-ı âli Evrak Odası (BEO.), 3053/228942
• Dahiliye Mektubi Kalemi (DH.MKT.), 1167/56, 892/42, 875/48
• Hukuk Müşavirliği İstişare Odası Belgeleri (HR.HMŞ.İŞO.), 29/13
• Hariciye Nezaret İdare (HR.İD.), 2068/43
• Haritalar (HRT.h.), Dosya no: 870
• İrade Dahiliye (İ.DH.), 719/50183
• İrade Hariciye (İ.HR.), 256/15242
• İrade Bulgaristan [İ.MTZ (04)], Dosya no: 5, Gömlek no: 115
• Maarif Nezareti Mektubi Kalemi (MF.MKT.), 801/33
• Şurayı Devlet (ŞD.), 78/22, 2844/37, 2668/5
• Yıldız Tasnifi Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (YA.HUS.), 305/51, 511/117
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (YMTV.), 303/8
• Yıldız Perakende Evrakı Yâveran ve Maiyyet-i Seniyye Erkân-ı Harbiye Dairesi (Y.PRK.MYD.), 26/80
• Yıldız Perakende Evrakı Zaptiye Nezareti Belgeleri (Y.PRK.ZB.), 28/94, 38/3
• Zaptiye Nezareti Evrakı (ZB.) 391/99, 391/147
• Ataköy, Hakan (2009). “Demir Kilise (Sveti Stefan Bulgar Kilisesi) Balat/ İstanbul”, Beton Prefabrikasyon, S. 92, s. 16-20.
• Brızitsov, Hristo (2016). İstanbul’dan Mektuplar: Bulgar Gazetecinin Gözüyle 1932’de Şehir, İstanbul: Kitapyayınevi.
• Brızitsov, Hristo (2021). Bir Çocuğun İstanbul Hatıraları 1901-1913, Çev.: Hüseyin Mevsim, İstanbul: Kitapyayınevi.
• Çiçekliyurt, Gökhan, (2020). İstanbul’da Bağımsız Bir Bulgar Kilisesinin Kurulma Aşaması ve Sveti Stefan Kilisesi, Y. L. Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Dadyan, Saro (2019). Sergüzeşt-i İstanbul, İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Göktürk, Hakkı (1963). “Bulgar Hastanesi”, İstanbul Ansiklopedisi 6. C., İstanbul Ansiklopedisi ve Neşriyat, s. 3103.
• Güllü, Ramazan Erhan (2018). “Bulgar Eksarhlığı’nın Kuruluşu ve Statüsü”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 17 S. 1, s. 351-361.
• Hacısalihoğlu, Neriman Ersoy (2020). “Sultan Mehmed Reşad Döneminde İstanbul’daki Bulgar Cemaati: Nüfus, Yerleşim ve Ekonomi”, İstanbul Üniversitesi Tarih Dergisi (71), s. 407-428.
• Karanov, Efrem (2011). “60 Yıl Önce İstanbul’daki Bulgar Kilisesi”, Bulgar Gözüyle İstanbul: Karanov-Macarov-Naçov, TTK., s. 9-59.
• Kostandov, Georgi P. (2018). İstanbullu Bulgarlar ve Eski İstanbul, İstanbul: Kronik Kitap.
• Koyuncu, Aşkın (1998). Bulgar Eksarhlığı, Y. L. Tezi, Çanakkale: Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mars, Evgenia (2019). Abdülhamid İstanbul’unda Bir Kadın Seyyah, Çev.: Hüseyin Mevsim İstanbul: Kitapyayınevi.
• Şentürk, M. Hüdai (1992). Osmanlı Devleti’nde Bulgar Meselesi (1850- 1875), Ankara: TTK Basımevi.
• Şenyurt, Oya (2018). “19. Yüzyıl Sonlarında Feriköy’de Bulgar Rahipler ve Gürcü Rahibeler Arasında Bilinmeyen Bir Arsa Anlaşmazlığı”, Akademik İncelemeler Dergisi, C. 13, S. 1, s. 263-290.
• Van Millingen, Julius R. (2018). Osmanlıdan İnsan Manzaraları, İstanbul: Doruk Yayıncılık.
• Veliçkov, Konstantin (2017). İstanbul’dan Hatıralar 1870-1890, Çev.: Hüseyin Mevsim, İstanbul: Kitapyayınevi.
• Yazıcıoğlu, Filiz (2015). Osmanlı Yönetiminde Bir Rumeli Kazası: Kesriye (1868-1913), Y. L. Tezi, Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• URL 1: https://kucukdunya.com/istanbulda-azinlik-cemaatlerinin-izini-surmek/ (Erişim: 12.12.2022).
• URL 2: https://bnr.bg/post/100026468/v-istanbul-shte-byde-osvetenarestavriranata- bylgarska-cyrkva-sveti-dimityr (Erişim: 17.01.2022).