Uses of The Art of Contrast in Ibrahim Gülşeni’s Divan

Yıl 2023, Sayı: 84, 219 - 248, 23.06.2023

Emre Töre

https://doi.org/10.32704/erdem.2023.84.219

Öz

The art of contrast is a literary art that is used to express the idea more
effectively by beautifying the meaning. In the field of rhetoric, it is
evaluated within the arts of meaning. The art of contrast is also called
tıbak, tatbik, mutabakat, mütezad.
Contrasts have an important place in the Qur’an and religious texts.
As a reflection of this, the use of the art of contrast has developed as a
natural process on the basis of the conceptual world of the religiousmystical
poems, and the art of contrast has been used intensively and
with a rich vocabulary in verse works with a religious-mystical theme.
It is seen that the information about the art of contrast is included in
the works of rhetoric in the classical period. Today, this information
is in the books written about the science of literature and literary arts.
The number of independent studies on direct contrast is very few.
İbrahim Gülşenî is a sufi who is the leader of the Gülşenî order,
which was established after his death. He was loved very much by
the people and received attention and respect from the ruling class of
the geographies he lived in. He is also a prolific poet. Along with his
Turkish and Arabic Divans, he has a work called Manevi, which was
written in Persian, consisting of approximately 40 thousand couplets.
Apart from these, there are Turkish works named Pend-nâme, Çobannâme,
Tahkikat-ı Gülşenî, Makâmât-ı İlâhî and Kıdem-nâme. Only in
his Divan there are 1280 ghazals, 1 masnavi, 5 tuyuğs and 1 murabba.
İbrahim Gülşenî, who stands out with his Sufi identity, deals with
the subjects of Sufism in his works. In his poems in his Divan, he
generally approaches Yunus Emre’s lyrical and simple expression. It
is seen that he wrote some of his poems with the classical mazmuns of
Divan Literature and in a relatively thick language. He used his poems
as a tool to express his thoughts, to convey his state and enthusiasm.
Within the scope of this study, the information about the art of contrast
and the use of the art of contrast in literary texts with Sufi content
are evaluated. After the information about İbrahim Gülşenî and his
works, the examples of contrast art that İbrahim Gülşenî used in his
poems in his Divan were examined. As a result of this examination,
data has been revealed in order to determine the semantic world of
Gülşenî’s poems. It has been determined that the opposite concepts
such as first-final, exoteric- esoteric, kill-awake, unity- multitude,
good and evil, which take place in the verses and religious-mystical
terminology, overlap with the poems in Gülşenî’s Divan. The diversity of usage of the frequently used contrasts in the Divan is explained
with examples, and the identified contrasts are presented together with
the number of usages. Considering the contrasts and their frequency
of use, Gülşenî’s world of thought was researched, and it was revealed
that the art of contrast was used as one of the ways of explaining
thought with the use of Classical Literature metaphors in the world of
mystical meaning.

Anahtar Kelimeler

İbrahim Gülşenî, Divan, poem, art of contrast, mysticism

İbrahim Gülşenî Divanında Tezat Sanatı Kullanımları

Öz

Tezat sanatı, anlamı güzelleştirerek anlatılmak istenilen düşünceyi daha etkili dile getirmek için kullanılan bir edebi sanattır. Belagat ilminin bedii alanında anlam sanatları içerisinde değerlendirilmektedir. Tezat sanatına, tıbak, tatbik, mutabakat, mütezad da denmektedir. Kuran-ı Kerim’de ve dini içerikli metinlerde zıtlıklar önemli bir yer tutmaktadır. Bunun yansıması olarak da dinî-tasavvufî içerikli şiirlerin kavram dünyasının temelinde tezat sanatının kullanımı doğal bir süreç olarak gelişmiştir. Kâinatta her şey zıddıyla kaimdir düşüncesiyle dinî-tasavvufî temalı manzum eserlerde tezat sanatı yoğun bir şekilde ve zengin bir kelime dağarcığı ile kullanılmıştır.
Klasik dönemde tezat sanatı ile ilgili bilgilerin belagat eserleri içinde yer aldığı görülmektedir. Günümüzde ise bu bilgiler edebiyat bilimi ve edebî sanatlar hakkında yazılan kitaplarda bulunmaktadır. Doğrudan tezat ile ilgili müstakil çalışmaların ise sayısı bir hayli azdır. İbrahim Gülşenî, kendisinin vefatından sonra tesis edilen Gülşenîlik tarikatının lideri olan bir mutasavvıftır. Halk tarafından çok sevilmiş, yaşadığı coğrafyaların yönetici sınıfından ilgi ve hürmet görmüştür. Aynı zamanda üretken bir şairdir. Türkçe ve Arapça Divanları ile birlikte özellik yaklaşık kırk bin beyitten oluşan Farsça kaleme alınmış Manevi adlı eseri bulunmaktadır. Bunlarında haricinde Pendnâme, Çoban-nâme, Tahkikat-ı Gülşenî, Makâmât-ı İlâhî ve Kıdemnâme adlı Türkçe eserleri mevcuttur. Sadece Divan’ında 1280 gazel, 1 mesnevi, 5 tuyuğ ve 1 murabba bulunmaktadır. Mutasavvıf kimliği ile ön plana çıkan İbrahim Gülşenî eserlerinde tasavvuf konularını ele almaktadır. Divan’ındaki şiirlerinde genelinde Yunus Emre’nin lirik ve sade anlatımına yaklaşmaktadır. Kimi şiirlerini ise Divan Edebiyatının klasik mazmunlarıyla ve nispeten ağdalı bir dille kaleme aldığı görülmektedir. Şiirlerini düşüncelerini anlatmak, yaşadığı hali ve coşkunluğu aktarmak için bir araç olarak kullanmıştır. Bu çalışma kapsamında tezat sanatına ilişkin günümüze kadar gelen bilgiler derlenmiştir. Ayrıca tasavvuf temalı edebî metinlerde tezat sanatı kullanımları değerlendirilmiştir. İbrahim Gülşenî ve eserleri hakkında verilen bilgilerden sonra Divanı’ndaki şiirlerinde kullandığı tezat sanatı örnekleri incelenmiştir. Bu inceleme neticesinde Gülşenî’nin şiirlerinin anlam dünyasının tespit edilebilmesi için veriler ortaya konmuştur. Âyetlerle ve dini-tasavvufi terminolojide yer bulan evvel ahir, zâhir bâtın, ölmek dirilmek, vahdet kesret, hayır şer gibi zıt kavramların Gülşenî Divanı’nda yer alan şiirlerle örtüştüğü tespit edilmiştir. Divan’da sık kullanılan tezatların kullanım çeşitlilikleri örneklerle açıklanmış, tespit edilen tezatlar, kullanım sayıları ile birlikte sunulmuştur. Tezatlar ve kullanım sıklıkları göz önünde bulundurularak Gülşenî’nin düşünce dünyası araştırılmış, tasavvufi anlam dünyası içinde ve Klasik Edebiyat mazmunlarının kullanımı ile düşünceyi açıklama yollarından biri olarak tezat sanatının kullanıldığı ortaya konulmuştur.

Anahtar Kelimeler

İbrahim Gülşenî, Divan, şiir, tezat, tasavvuf

Kaynakça

• Akay, Mehmet (1996). İbrahim Gülşenî’nin Divanı Metin-Dil Hususiyetleri- Sözlük, Doktora Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi.
• Avçin, Mehmet (2021). İbrahim Gülşenî’nin Divanı, Doktora Tezi, Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi.
• Ayni, Mehmet Ali (1983). İslam Tasavvuf Tarihi, İstanbul: Akabe Yayınları.
• Bilgegil, Kaya (1989). Edebiyat Bilgi ve Teorileri (Belagat), İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Dilçin, Cem. (2005). Örneklerle Türk Şiir Bilgisi, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Erdem, Hüsameddin (1990). Panteizm ve Vahdet-i Vücud Mukayesesi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• Gölpınarlı, Abdülbaki (2009). Tasavvuf, İstanbul: Elif Kitabevi.
• İpekten, Haluk (2003). Fuzûlî, Hayatı, Sanatı, Eserleri, Ankara: Akçağ Yayınevi.
• İz, Mahir (2014). Tasavvuf Mahiyeti, Büyükleri ve Tarikatlar (Haz. M. Ertuğrul Düzdağ), İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kara, Mustafa (1992). Tasavvuf ve Tarikatlar, İstanbul: İletişim Yayınları.
• Kartal, A. (2007). Türk Edebiyatında Belâgat Çalışmaları ve “Tezâd” ve “Telmîh” Sanatlarına Eleştirel Bir Bakış, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 16 (1): 413-428.
• Konur, Himmet (1998). İbrâhim Gülşenî, (Hayatı, Eserleri, Görüşleri), Doktora Tezi, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi.
• Macit, Muhsin (2012). “Osmanlı Kültür ve Sanatında İbrahim Gülşenî’nin İşlevi”, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 60: 193-214.
• Mum, Cafer (2018). Tezâdın İmtizâcı Klasik Türk Şiirinde İmtizâc-ı Ezdâd, Ankara: Sonçağ Yayınlar.
• Öngören, Reşat (2011), “Tasavvuf”, İslam Ansiklopedisi, c. 40, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 119-126.
• Özer, Esma Tutar (2021). Bakara ve Âl-i İmrân Sûreleri Bağlamında Tıbak ve Mukabele Sanatı, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi.
• Pala, İskender (2006). Divan Edebiyatı, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Pala, İskender (2014). Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Kapı Yayınları.
• Saraç, M.A. Yekta (2010). Klasik Edebiyat Bilgisi-Belagat, İstanbul: Gökkubbe Yayınları.
• Sinanoğlu, Mustafa (2002). “Küfür”, İslam Ansiklopedisi, c. 26, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay. 533-536.
• Tanç, Nilüfer (2021). Şeyh Gâlib’in Üslûbunda Tezat Santının Yeri, Edebiyatta Üslûp Meselesi, Ankara: İKSAD Global Yayıncılık, 40-55.
• Tarlan, Ali Nihad (1981). Edebiyat Meseleleri, İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Taşkent, Ayşe (2012). Güzelin Peşinde, İstanbul: Klasik Yayınları.
• Uyar, Mehmet (2021). Tasavvufta Zıt Kavramların Anlamsal Zemini, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 50: 277-319.
• Yıldırım, Ali (2003). Zıtlık Kavramı ve Divan Şiirinde Zerre-Güneş Sembolizmi, Bilig Türk Dünyası Sosyal Bilimler Dergisi, 25: 125-138.
• Yılmaz, Mehmet (2013). Kültürümüzde Âyet ve Hadisler (Ansiklopedik Sözlük), İstanbul: Kesit Yayınları.