Villages Of Zawiya Origin In Van, Muş And Bitlis In The Xvith Century

Yıl 2023, Sayı: 85, 1 - 38, 27.12.2023

Murat Alandağlı

https://doi.org/10.32704/erdem.2023.85.001

Öz

There have been some institutions that have deeply influenced the establishment
and development of states that have left deep traces in
world history. It is known that lodges played a vital role in the establishment
of the Ottoman Empire and especially in the rapid expansion
towards Rumelia. Lodges were usually established on a peak overlooking
a habitable basin or in a key area of an important trade or
connection route. Thus, the dervishes, who were described as silent
or wooden-sworded conquerors, became pioneers in the settlement of
the nomads and a light to the travelers who came and went. In addition
to these qualities, Sufi education was also continued in the lodges
under the leadership of a dervish or sheikh. For this reason, although
their sizes varied according to the region where they were established,
the lodges consisted of stables, kitchens, libraries, warehouses, cellars,
mills, sofas and rooms. They also had vineyards and gardens surrounding
the main structure where all these units were located. In this
case, the presence of officials such as cellars, warehousemen, millers,
cherag makers(kindle igniters), janitors, cooks and storekeepers in the
lodges was inevitable. All these units and their expenses arising from
the establishment purposes of the officials and the foundation were covered
from the local revenues thanks to the foundation system. Thus, a
self-sufficient religious, socio-cultural and economic unit emerged in
the imperial provinces, independent of the central treasury, and continued
for centuries.
In the XVIth century, the eastern border of the Ottoman Empire was
at the center of the Ottoman-Safavid conflict. The demographics of
the region generally consisted of the Turkmens, who centered the
lodges established on important passages and road routes, among the
non-Muslim population, and the Ekrad group. As a requirement of
their socio-cultural and religious policies, the Safavids made efforts
to establish and maintain lodges in the region. On the other hand, the
Ottomans also encouraged the acceptance of the ancient lodges remaining
in their borders expanding towards the East with their existing
exemptions and the establishment of new ones for the same purpose.
The contribution of lodges of both an agricultural unit and a sociocultural
and religious nature to the establishment of Ottoman administration
in the region cannot be denied. As a matter of fact, lodges
played a central role in the planning, formation and determination of
the settlement in the east. One of the most concrete examples of this is
the presence of lodges that have turned into villages in the region. The
examination of the sources belonging to the period and the region will
give us the opportunity to get to know the architects/founders of this
change and transformation much more closely. The lodges established
by the people who are likely to be the founders or by others referring
to them are important in this respect. So much so that some examples
have a well-established history and name stability dating from the
XVIth century to the XXth century. The main purpose of the study
is to reveal their locations, their founders, the demographics of their
raias, their agricultural and commercial potentials, and their resistance
or adaptation to the changing imperial conditions, especially from the
XVIth century to the XXth century.

Anahtar Kelimeler

Zawiya, founder of zawiya, Muş, Bitlis, Van, waqf, waqf of zawiya

XVI. Yüzyılda Van, Muş ve Bitlis’te Zaviye Kökenli Köyler

Öz

Dünya tarihinde derin izler bırakan devletlerin kuruluş ve gelişmelerini
derinden etkileyen bazı müesseseler olmuştur. Osmanlı
İmparatorluğu’nun kuruluş ve özellikle Rumeli’ye doğru hızlı bir
şekilde genişlemesinde zâviyelerin hayati bir rol oynadıkları bilinmektedir.
Zâviyeler genellikle iskâna müsait bir havzayı tepeden gören
bir zirvede veya önemli bir ticaret ya da bağlantı yolunun kilit
mıntıkasında kurulmuşlardır. Böylece sessiz veya tahta kılıçlı fatihler
olarak nitelendirilen dervişler, konargöçerlerin yerleşmelerine öncülük
etmiş, gelip giden yolculara ise ışık olmuşlardır. Bu vasıflarının
yanında zâviyelerde aynı zamanda bir derviş veya şeyh öncülüğünde
tasavvufî eğitim sürdürülmüştür. Bu nedenle kuruldukları mıntıkaya
göre büyüklükleri değişmekle birlikte zâviyeler ahır, mutfak, kütüphane,
ambar, kiler, değirmen, sofa ve odalardan oluşmaktaydı. Ayrıca
tüm bu birimlerin yer aldığı ana yapıyı çevreleyen bağ ve bahçeleri de
bulunmaktaydı. Bu durumda kilerci, ambarcı, değirmenci, çerağcı, kapıcı
ve aşçı gibi görevlilerin zâviyelerde varlığı kaçınılmaz olmuştur.
Tüm bu birimler ve görevliler ile kuruluş maksatlarından kaynaklanan
giderleri, vakıf sistemi sayesinde yereldeki gelirlerden karşılanmıştır.
Böylece imparatorluk taşrasında merkezî hazineden bağımsız bir
şekilde kendi kendine yeten dinî, sosyo-kültürel ve iktisadî bir ünite
ortaya çıkmış ve asırlar boyunca devam etmiştir.
XVI. yüzyılda Osmanlı’nın doğu sınırı Osmanlı-Safevî çekişmesinin
merkezinde yer almaktaydı. Bölge demografisi genel olarak gayrimüslim
nüfusun arasında temelleri çok daha eskilere dayanan önemli
geçit ve yol güzergâhlarında kurulmuş zâviyeleri merkeze almış Türkmenler
ile ekrad taifesinden oluşmaktaydı. Safevîler, sosyo-kültürel
ve dinî politikalarının gereği olarak bölgede zâviyelerin kurulması ve
devamı noktasında gayret göstermişlerdir. Buna karşılık Osmanlılar
da aynı maksatla Doğuya doğru genişleyen sınırlarında kalan kadim
zâviyeleri mevcut muafiyetleriyle kabul ve yenilerinin kurulmasını
teşvik etmişlerdir. Hem bir tarımsal ünite hem de sosyo-kültürel ve
dinî bir mahiyete malik zâviyelerin bölgede Osmanlı idaresinin tesisi
noktasındaki katkısı yadsınamaz. Nitekim zâviyeler, doğudaki
iskânın planlanması, oluşması ve kararlılığında merkezî rol oynamışlardır.
Bunun en somut örneklerinden biri bölgede köye dönüşmüş
zâviyelerin varlığıdır. Döneme ve bölgeye ait kaynakların tetkiki bu
değişim ve dönüşümün mimarlarını çok daha yakından tanımamıza
fırsat verecektir. Kurucu olmaları muhtemel kişiler veya onlara atfen
başkalarınca kurulmuş olan zâviyeler bu bakımdan önem arz etmektedir.
Öyle ki bazı örneklerinin XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla uzanan
oldukça köklü mazileri ve isim kararlılıkları bulunmaktadır. Bunların
bulundukları yerler, kurucuları, reâyasının demografisi, tarımsal ve
ticarî potansiyelleri ile özellikle XVI. yüzyıldan XX. yüzyıla değişen
imparatorluk şartlarına direnç ya da uyumlarının ortaya konulması çalışmanın
temel gayesini oluşturmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Zâviye, kurucu zâviyedâr, Muş, Bitlis, Van, vakıf, zâviye vakıfları

Kaynakça

• Atmaca, Metin (2015). “Osmanlı Zihin Dünyasında Bir Doğu Ülkesi: Diyar-ı Acem yahut İran”, Muhafazakâr Düşünce,43, s.97-112.
• Ay, Resul (2915). Anadolu’da Derviş ve Toplum: 13-15. Yüzyıllar, İstanbul: Kitap Yayınları.
• Barkan, Ömer Lütfi (1942). “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân Anadolu’da Derviş ve Toplum: 13-15. Yüzyıllar ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler, I. İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler”, Vakıflar Dergisi, II, Ankara, s.297-304.
• Barkan, Ömer Lütfi (1980). Türkiye’de Toprak Meselesi-Toplu Eserler 1, İstanbul: Gözlem Yayınları.
• Barkan, Ömer Lütfi (2013). Kolonizatör Türk Dervişleri ve Süleymaniye Camii ve İmareti Muhasebesi (1585-1586), Haz. Coşkun Çakır, Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Belli, Oktay (1977). Urartular Çağında Van Bölgesi Yol Şebekesi, İstanbul Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• Çağatay, Neşet (1947). “Osmanlı İmparatorluğunda Reâyadan Alınan Vergiler ve Resimler”, Ankara Üniversitesi, Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, V, Ankara, s.483-511.
• Erdoğru, M.Akif (1994). Karaman Vilâyeti Zâviyeleri”, Tarih İncelemeleri Dergisi, 9/1: 89-158.
• Faroqhi, Suraiya (2013). “Bir Bektaşi Merkezinde Tarımsal Faaliyetler: Kızıldeli Tekkesi 1750-1830”, (çev. D. B. Akman Yeşilel-E. C. Çorbacı), Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 53, s.35-58.
• Göyünç, Nejat (1987). “Mevlâna Müzesi Arşivi”, 2. Millî Mevlâna Kongresi 3-5 Mayıs 1986, Tebliğleri, Konya: Selçuk Üniversitesi Basımevi, s.101-109. Grammont, Jean-Louis (1992) “Osmanlı İmparatorluğu Doruğu: Olaylar (1512-1606)”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi I, Yay. Robert Mantran, Çev. S. Tanilli, İstanbul: Say Yayınları, s.171-194.
• Gülten, Sadullah (2012). “Tahrir Defterlerine Göre Anadolu’da Kalenderîler ve Haydarîler”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 31/52, s.35-53. Gülten, Sadullah (2017). “Çorum’da Kalenderî Geleneğinden Bir Abdal: Kutbu’l-Büdela Abdal Ata ve Zaviyesi”, Türk Tarihine Dair Yazılar II, Prof. Dr. Eşref Buharalı’ya Armağan, Ed.A. Demir-T. Demir-E. Erdoğan, Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, s.423-434.
• Hakan, Sinan (2007). Osmanlı Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri (1817-1867), İstanbul: Doz Yayınları.
• Işık, Zekeriya (2020). “Şeyh Hamza Tekkesi’nin Sosyo-Ekonomik ve Kültürel Tarihi”, Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13/1: 106-129.
• Kafadar, Cemal (1995). Between Two Worlds: Construction of the Ottoman State, Berkeley ve Los Angeles: University of California Press.
• Kara, Mustafa (2011). “Tekke”, DİA. 40, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Kılıç, Orhan (1994). Van Sancağı (1548-1648), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, Elazığ.
• Kılıç, Orhan (1998). “XVI. Yüzyılda Van Gölü Çevresindeki Zâviyeler”, 1. Uluslararası Türk Dünyası Eren ve Evliyaları Kongresi Bildirileri,13-16
• Ağustos 1998, Ankara: Ervak Yayınları, s.297-320.
• Kılıç, Orhan (1999). XVI. Yüzyılda Adilcevaz ve Ahlat (1534-1605), Ankara: Tamga Yayınları.
• Kılıç, Orhan (2004). “1571 Tarihli Mufassal Evkaf Tahrir Defterine Göre Erciş, Bargiri (Muradiye) ve Muş Vakıfları” Osmanlı Araştırmaları, 24, İstanbul, s.243-255.
• Kılıç, Orhan (2021). Doğu Serhaddinin Kilidi Van 16.-18. Yüzyıllar, Ankara: Van Büyükşehir Belediyesi Yayınları.
• Koçak, Zülfiye (2022). “XVI. Yüzyıl Tapu Tahrir Defterlerine Göre Bitlis ve Yöresi Zâviyeleri”, Erdem, 82, s.79-118.
• Koşay, Hamit Zübeyr (1959). “Doğu Anadolu Mezar Taşlarındaki Koç ve Koyun Heykelleri”, Milletlerarası I. Türk Sanatları Kongresi, Ankara, s. 255-257.
• Köprülü, Fuat (2005), Anadolu’da İslamiyet, Ankara: Akçağ Yayınları. Köprülü, M. Fuad (1950). “Türk Onomastique’i Hakkında”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, I/II, İstanbul, s.221-236.
• Köylerimiz, 1 Mart 1968 gününe kadar (1968). Ankara: Başbakanlık Basımevi.
• Kurt, Yılmaz (1991). “Adana Sancağında Kişi Adları”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 15/26, s.169-252.
• Kurt, Yılmaz (1993). “Sivas Sancağı Kişi Adları (XVI. Yüzyıl”, OTAM, 4:223-290.
• Kurt, Yılmaz (1995). “Çorumlu Kazası Kişi Adları (XVI. Yüzyıl)”, OTAM, 6:211-247.
• Kurt, Yılmaz (2020). Anadolu’da Kişi ve Yer Adları, Ankara: Akçay Yayınları.
• Küçükdağ, Yusuf-Silay, Güler (2015). “Osmanlı Döneminde Belviran Kazası’nda Tasavvuf, Tekke ve Zaviyeler”, Türk-İslâm Medeniyeti İlmi Araştırmalar Enstitüsü, XX: 19-50.
• Ocak, Ahmet Yaşar -Faroqhi, Suraiya (1986). “Zâviye”, DİA. 13, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, s.468-476.
• Orbay, Kayhan (2017). “Osmanlı İmparatorluğu’nda Tarımsal Üretkenlik Üzerine Tetkikler ve Notlar”, Belleten, 81/292: 787-856.
• Osman, Kibar (2005). Türk Kültüründe Ad Verme, Kişi Adları Üzerine Bir Tasnif Denemesi, Ankara: Akçağ Yayınları.
• Öz, Mehmet (1999). “Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler”, İslâmî Araştırmalar Dergisi,12/1, s.27-33.
• Öz, Mehmet (2000). “Tahrir Defterlerindeki Sayısal Veriler”, Osmanlı Devleti’nde Bilgi ve İstatistik, Ed. H. İnalcık-Ş. Pamuk, Ankara: DİE. Yayınları, s.15-32.
• Özfırat, Aynur (2008). “Van, Ağrı ve Iğdır İlleri Yüzey Araştırması, 2006”, 25. Araştırma Sonuçları Toplantısı, C. I, 28 Mayıs-01 Haziran 2007 Çanakkale, Haz. F. Bayram vd. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı DÖSİMM Basımevi, s.221-234.
• Pektaş, Kadir (2007). Adilcevaz Çevresindeki Mezar Taşları (Gravestones in Adilcevaz and İts Environs), İstanbul: Ege Yayınları.
• Savaş, Saim (1990). 16. Asırda Sivas’ta Kurulan Ali Baba Zaviyesi’nin Dinî Sosyal ve Ekonomik Fonksiyonları Hakkında Bir Araştırma, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi.
• Sezen, Tahir (2017). Osmanlı Yer Adları, Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları.
• Son Teşkilat-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları (1928). İstanbul: Dahiliye Vekaleti Nüfus Müdiriyet-i Umumiyyesi.
• Şahin, İlhan (1986). “Hacım (Hacıbektaş) Köyü’nün Sosyal ve Demografik Tarihi 1485-1584”, The Journal of Ottoman Studies, VI, s.31-38.
• Şerefhan Bitlisi (2010). Şerefname, Osmanlı-İran Tarihi, C.II, Çev. Osman Aslanoğlu, İstanbul: Nûbihar Yayınları.
• Şereh Han (1971). Şerename, Kürt Tarihi, C.I, Çev. M. E. Bozarslan, İstanbul: Ant Yayınları.
• Şereh Han (1971). Şerename, Kürt Tarihi, C.II, Çev. M. E. Bozarslan, İstanbul: Ant Yayınları.
• Tekin, Rahmi (2000). Ahlat Tarihi, İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı.
• Turan, Osman (1958). Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Turan, Osman (2003). Selçuklular Tarihi ve Türk- İslâm Medeniyeti, İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Uluçam, Abdüsselâm (2002). “Van Gölü Havzası’ndaki Tarihî Mezarlıklar ve Mezar Taşları”, Türkler, C.8, (ed. Hasan Celâl Gücel vd.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, s.218-226
• Uludağ, Süleyman (1997). “Hankah” DİA. 17, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları. s. 42-43.
• Uludağ, Süleyman (2008) “Ricâlü’l-Gayb”, DİA.35, İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, s.81-83.
• Ünal, Mehmet Ali (2018). “Arazi ve Vergi Düzeni”, Osmanlı Merkez ve Taşra Teşkilatı, ed. A.N. Turan-M. Öz, Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Yayınları.
• Yazıcıoğlu, Emrah (2004). Nevşehir-Hacıbektaş-i Veli Külliyesi Haziresi’nde Yer Alan Mezar Taşları”, Ankara: Gazi Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi.