Habitation, Developing Out of The Planning Area During The Period of Early Republic In Karabük: Bayır District

Yıl 2023, Sayı: 85, 119 - 150, 27.12.2023

Ayşe Merve Saraçoğlu Gezer , A.esra Bölükbaşı Ertürk

https://doi.org/10.32704/erdem.2023.85.119

Öz

The number of residential structures built in the Early Republican Period
is decreasing day by day. Considering that the history of housing is as old
as the history of humanity and that housing has changed both functionally
and structurally with every sociological change, it is important to examine
the Early Republican Period residences that reflect the changing lifestyle of
a period. In this context, it was deemed important that the structures of this
period, which were built in Karabük province, which was established with
the Republic and known as the “City of the Republic”, should also be the
subject of research.
Housing history has been a concept that has been wondered and researched
in every region in every period. Along with the formation of the house, its
development, transformation and use are also areas that are wide enough to
be a separate research subject and will arouse interest. In 1937, Karabük,
which experienced its first significant population increase with the laying
of the foundations of Karabük Iron-Steel Factory, has been a center of
continuous development, growth and population density due to the increase
in factors such as the change in the administrative structure, urbanization,
the growth of the factory, the increase in transportation facilities, and the
increase in trade.
Another important factor in the development of Karabük is the realization of
industry-related housing production built by Sümerbank, which still exists
today as Yenişehir Neighborhood and continues to be a residential area. Urban
planning and urbanization were put into planning and practice as a modern
idea belonging to the Republic of Turkey. During this period, many teams
including local and foreign experts were commissioned to prepare reports
and urban plans for the capital Ankara. In 1937, after Istanbul, the architect
Martin Wagner came to Karabük (which was a part of Zonguldak province
in those years) and with the foresight of a planned growth, the opinions of
architect Martin Wagner were taken and a Partial Zoning Plan was prepared
by architect/urban planner Henri Prost.
It is of great importance to identify, analyze and ultimately preserve the works
that were captured in the 1940s and where we can see successful examples
of modern architecture. This should apply not only to Yenişehir, which was
designed as part of the city plan, but also to the areas where similar modern
buildings were produced by taking Yenişehir as an example.
In this study, it has been determined that there are buildings similar to the
characteristics of Early Republican Period residential architecture within
the borders of Bayır Neighborhood, where housing production was realized
under the influence of Yenişehir Neighborhood despite its unplanned
development. It can be said that the buildings in Bayır Neighborhood catch
up with their contemporaries in terms of building entrances, facade features
and settlements. It has been observed that the idea of modernization, which
is the ideology of the Republic, was also adopted by the people and reflected
in the construction processes of their buildings. The fact that design concerns
were taken into consideration in this neighborhood, which developed outside
the planning area and was established with the aim of meeting the housing
need, suggests that this region was shaped by the modern and educated
people of the period. In this way, our study on Bayır Neighborhood is a first
of its kind.

Anahtar Kelimeler

Early Republican Period, modernization, karabük, housing, apartment

Karabük’te Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Planlama Alanı Dışında Gelişen Yerleşme: Bayır Mahallesi

Öz

Erken Cumhuriyet Dönemi’nde yapılan konutların sayıları her geçen
gün azalmaktadır. Konut tarihinin insanlık tarihi kadar eski olduğu
ve her sosyolojik değişimle birlikte konutun da işlevsel ve yapısal
olarak değiştiği düşünüldüğünde, bir dönemin değişen yaşam şeklini
yansıtan Erken Cumhuriyet Dönemi konutlarının incelenmesi önem
arz etmektedir. Bu kapsamda Cumhuriyetle birlikte kurulan ve
“Cumhuriyet Kenti” olarak anılan Karabük ilinde inşa edilmiş bu
dönem yapılarının da araştırma konusu olması önemli görülmüştür.
Konut tarihi, her dönemde her bölgede merak edilen, araştırılan bir
kavram olmuştur. Konutun oluşumuyla birlikte gelişimi, dönüşümü,
kullanımı da ayrı birer araştırma konusu olacak kadar geniş ve
ilgi uyandıracak alanlardır. 1937 yılında Karabük Demir-Çelik
Fabrikası’nın temellerinin atılmasıyla ilk belirgin nüfus artışını
yaşayan Karabük, idari yapının değişmesi, şehirleşme, fabrikanın
büyümesi, ulaşım olanaklarının artması, ticaretin artması gibi
etkenlerin artış göstermesine bağlı olarak sürekli gelişme, büyüme ve
nüfus yoğunluğu yaşayan bir merkez olmuştur.
Karabük’ün gelişimindeki önemli etkenlerden bir diğeri de Sümerbank
tarafından inşa edilen, günümüzde hala Yenişehir Mahallesi olarak
varlığını sürdüren ve konut bölgesi olmaya devam eden, sanayiye
bağlı konut üretiminin gerçekleştirilmiş olmasıdır. Şehir planlama
ve kentleşme Türkiye Cumhuriyeti dönemine ait modern bir düşünce
olarak planlamaya ve uygulamaya alınmıştır. Bu dönemde başkent
Ankara ile birlikte içinde yerli ve yabancı uzmanların olduğu birçok
ekibe raporlama ve kent planı yaptırılmıştır. 1937 yılında İstanbul’dan
sonra (o yıllarda Zonguldak iline bağlı olan) Karabük’e gelerek planlı
bir büyüme öngörüsü ile mimar Martin Wagner’in görüşleri alınmış
ve mimar/şehir plancı Henri Prost’a Kısmi İmar Planı hazırlatılmıştır.
1940’lı yıllarda yakalanmış olan ve modern mimarinin başarılı
örneklerini görebildiğimiz eserlerin tespiti, analizi ve nihayetinde
korunması büyük önem taşımaktadır. Bu yalnızca kent planı dahilinde
tasarlanan Yenişehir için değil, Yenişehir’i örnek alarak benzer modern
yapıların üretiminin gerçekleştiği alanlar için de geçerli olmalıdır.
Bu çalışmada, plansız gelişim göstermesine rağmen Yenişehir
Mahallesi’nden etkilenerek konut üretiminin gerçekleştirildiği
Bayır Mahallesi sınırlarında da Erken Cumhuriyet Dönemi konut
mimarisi özelliklerine benzer yapıların olduğu tespit edilmiştir. Bayır
Mahallesi’nde bulunan yapıların bina girişleri, cephe özellikleri ve
yerleşimleri bakımından çağdaşlarını yakaladığı söylenebilmektedir.
Cumhuriyet ideolojisi olan modernleşme fikrinin, halk tarafından
da benimsendiği ve yapılarının inşa süreçlerine yansıtmış oldukları
gözlemlenmiştir. Planlama alanı dışında gelişen ve konut ihtiyacını
karşılama hedefiyle kurulan bu mahallede tasarım kaygılarının
gözetilmiş olması, bu bölgenin dönemin modern ve eğitimli insanları
tarafından şekillendirildiğini düşündürtmektedir. Bu sayede Bayır
Mahallesi’ni konu alan çalışmamız bir ilki teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

Erken Cumhuriyet Dönemi, modernleşme, karabük, konut, apartman

Kaynakça

• Aslanoğlu, İnci (2010). Erken Cumhuriyet Dönemi Mimarlığı 1923-1938, İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
• Bozdoğan, Sibel (2012). Modernizm ve Ulusun İnşası, Erken Cumhuriyet Türkiyesi’nde Mimari Kültür, İstanbul: Metis Yayınları.
• Burgess, Ernest W. (2015). “Şehrin Büyümesi: Araştırmaya Giriş”, Şehir: Kent Ortamındaki İnsan Davranışlarının Araştırılması Üzerine Öneriler, Çeviri: Pınar Karababa Kayalıgil, Ankara: Heretik Yayınları, s.89-104.
• Çabuk, Suat ve Kemal Demir, Ercan Gökyer (2016). “Cumhuriyet’in Yeni Kenti Karabük’ün 1937-1988 Dönemi Mekânsal Gelişimi ve Şehir Planları”, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Özel Sayı 2, s.20- 39.
• Erginöz, Murat Aykaç (2012). İlk Çağdan Günümüze Mimarlık ve Şehircilik Tarihi, İstanbul: Arion Yayınevi.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin (1960). “Karabük’ün Teşekkülü ve Bazı Demografik ve İktisadi Meseleler”, Sosyoloji Konferansları Dergisi, Sayı 1, s.1-10.
• Kalyoncu, Hür (2016). Zaman, Mekân ve Anılarla Karabük, Karabük: Kardemir AŞ Yayınları.
• Kardemir Demir-Çelik Fabrikaları görsel arşivi.
• Kaya, Sinem (2011). İdeoloji, Gündelik Yaşam Pratikleri ve Mekan Etkileşiminde Karabük Demir Çelik Fabrikaları Yerleşiminden Öğrendiklerimiz. Gazi Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Ankara.
• Koraltürk, Murat (1997). Türkiye Ekonomisinde Bir Öncü: Sümerbank, İstanbul: Creative Yayıncılık.
• Kuran, Aptullah (2012). “Çağdaş Mimaride Madde ve Ruh: 20. Yüzyılda Batı Mimarisiyle Türk Mimarisinin Gelişmesi Hususunda Mukayeseli Bir Çalışma”, Selçuklular’dan Cumhuriyet’e Türkiye’de Mimarlık, Der. Ç. Kafescioğlu, L. Thys-Şenocak, T. Kuran, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, s.628-653.
• Kütükçüoğlu, Mehmet (2012). Türkiye’nin İlk Ağır Sanayi Kenti Karabük, Ankara: Karabük Valiliği Yayınları.
• Onur, Beyza (2021). “Endüstri Kenti Karabük’ün Modern Mahallesi Yenişehir’de Konut Tipolojileri”, Avrupa Bilim ve Teknoloji Dergisi, Sayı: 23, s. 666-677.
• Öktem, Sezen (2009). “Karabük Demir Çelik Fabrikaları ve Yerleşimi”, Fabrika’da Barınmak Erken Cumhuriyet Dönemi’nde Türkiye’de İşçi Konutları: Yaşam, Mekan ve Kent, Der. A. Cengizkan, Ankara: Arkadaş Yayınevi, s.157-176.
• Özkan Altınöz (2015). “Sümerbank’ın Karabük Konut Politikasındaki Rolü”, Çağdaş Yerel Yönetimler Dergisi, Cilt:24, Sayı: 2, s.49-62.
• Saraçoğlu Gezer, Ayşe Merve (2018). Erken Cumhuriyet Döneminde Karabük’te Planlama Alanı Dışında Gelişen Yapıların Cephe Analizi: Bayır Mahallesi Örneği. Karabük Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Mimarlık Anabilim Dalı, Karabük.
• Sekiz İlçe ve Üç İl Kurulması ve 190 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamenin Eki Cetvellerde Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun Hükmünde
• Kararname (1995). Resmi Gazete, Karar Sayısı: KHK/550, Sayı: 22305.
• Sümerbank İnşaat Fen Heyeti (1944). “Sümer Bank Amele Evleri ve Mahalleleri”, Arkitekt, Sayı 1944-01-02: 9-13.
• Tekeli, İlhan (2012). Türkiye’de Yaşamda ve Yazında Konutun Öyküsü (1923- 1980), İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Tekeli, İlhan (2017). “Bir Modernleşme Projesi Olarak Türkiye’de Kent Planlaması”, Türkiye’de Modernleşme ve Ulusal Kimlik, Der. S. Bozdoğan, R. Kasaba, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, s.155-172.
• Tuna, Serkan (2009). Türkiye’de Devlet İşletmeciliği ve Sümerbank (1932- 1939), İstanbul: Derlem Yayınları.
• Wirth, Louis (2002). “Bir Yaşam Biçimi Olarak Kentlileşme”, 20. Yüzyıl Kenti, Çeviri: Bülent Duru, Ayten Alkan, Ankara: İmge Kitabevi, s.77-106.