‘Bol’ Fiilinden ‘-Il’ Biçim Birimine Türkçe Edilgen Çatı Biçim Biriminin Dilbilgiselleşme Süreci

Yıl 2023, Cilt: 2 Sayı: 2, 110 - 126, 27.06.2023

Emrullah Şeker

Öz

Bu kuramsal çalışmanın amacı Türkçe edilgenlik biçim biriminin tarihsel gelişimini Humboldt’un (1999) dört safha teorisi ve Diessel’in (1999) dilbilgiselleşme ölçütlerine göre değerlendirmek ve kökenine dair çıkarımlarda bulunmaktır. Bu bağlamda Ana-Eski Türkçe döneminden (MS I-VI. yy) itibaren kullanıldığı tahmin edilen edilgenlik biçim birimi üzerine yapılan araştırmalarda bu biçim birimin Türkçenin farklı dönemleri ile faklı lehçelerindeki görünümleri incelenmiştir. Bu çalışmalarla birlikte edilgenliğin başka dünya dillerindeki görünümleri ile edilgenlik dışında farklı işlevlere sahip diğer biçim birimlerin dilbilgiselleşme süreçleri ile ilgili çalışmalar da incelenmiştir. Bu çalışmalarda ayrıca dilbilgiselleşme süreçlerinde çok önemli bir etken olan yardımcı fiil kullanımları incelenmiş, bu kullanımların farklı işlevsel kategorilerde veya dillerdeki dilbilgiselleşme süreçleri Türkçe edilgenlik biçim biriminin gelişim sürecini belirlemede örnek oluşturmuştur. Çalışmada elde edilen verilere göre, Türkçede edilgenlik çatı biçim birimi olan –Il eki tahminen İlk Türkçe (MÖ 3500 ile Milat) döneminde edilgenlik çatı yardımcı fiili olarak kullanılan ‘ol (bol)’ fiilinin ses düşmesi, kaynaşma gibi ses değişimleri ile dilbilgiselleştiği sonucuna varılmıştır. Bu çalışma Türk dilinin hem tarihi hem günümüz lehçelerindeki edilgenlik biçim birimsel yapısını diğer bazı dünya dillerindeki edilgen yapı görünümleri ve faklı işlevsel kategorilere ait biçim birimlerin dilbilgiselleşme süreçleri ile kıyaslayarak Türkçe edilgenlik biçim biriminin evrimsel sürecini dilbilgiselleşme ölçüt ve kuramları çerçevesinde açıklamaya çalışması açısından özgün bir çalışmadır. Çalışma dilbilgiselleşmeyi edilgenlik örneği ile ele almasının yanı sıra, dil evrenselleri ve dil değişimleri hakkında önemli bilgiler sunmakta ve günümüz Türkçesinin dilbilgisel yapısı ile Ana-Türkçe ve Ana-Altayca dil yapısını açıklamaya yönelik çalışmalara katkı sunmaktadır.

Anahtar Kelimeler

dilbilgiselleşme, edilgenlik, yardımcı fiil, biçimbirim, Türkçe

Kaynakça

• Arat, Reşit Rahhmeti (1988). Yusuf Has Hacib: Kutadgu Bilig-Çeviri. Ankara: TTK Yayınları.
• Akar, Akar (2006). Türk Dili Tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Alibekiroğlu, Sertan (2015). “Ol-Fiilinin Türkiye Türkçesi Standart Dilindeki Kullanımları The Usages of the Verb “to be” in Written Turkish. Aims and Scope”. Gaziantep University Journal of Social Sciences is a peer-reviewed and international academic journal which is published four times in a year. The language of the journal is English and Turkish. The language of Law articles could also be French., 14(1), 193-206.
• Atay, Ayten (2019). “Türkçede Eksiz Edilgenlik (Pasiflik) İfadesi”. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 7(16), 456-465.
• Barutçu, Özönder (1998). Üç itigsizler, Ankara: TDK Yayınları.
• Bernd, Heine ve Kuteva, Tania (2004). Word Lexicon of Grammaticalization. Cambridge University Press.
• Burzio, Luigi (2000). Anatomy of a generalization. Arguments and case: Explaining Burzio’s generalization, Linguistik Aktuell/Linguistics Today, John Benjamins Publishing Company, ISSN: 0166-0829.
• Bybee, Joan. Perkins, ve Pagliuca, W. (1994). The Evolution of Grammar: Tense, Aspect, and Modality in the Languages of The World. Chicago. IL: University of Chicago Press, 44: 793-799.
• Çiçek, Mehmet (2008). “Türkçede Çifte Edilgenlik Kavramı Üzerine bir Araştırma”. Journal of Turkish Linguistics, 2(1), 7.
• Devitt, Dan (1990). Diachronic Development Semantics in Copulas, Proceedings of the Sixteenth Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society, pp. 103-115.
• Diessel, Holger (1999). “Demonstratives: Form, Function and Grammaticalization”, Typological Studies in Language 42, Vol. 42, Amsterdam/ Philadelphia: John Benjamins Publishing Company.
• Dilâçar, A. (1971). Gramer: Tanımı, Adı, Kapsamı, Türleri, Yöntemi, Eğitimdeki Yeri ve Tarihçesi. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 19, 83-145. Retrieved from https://dergipark.org.tr/tr/pub/belleten/issue/38363/444727.
• Doğan, Şaban ve Uluhan Özalan (2013). “Eski Uygurcada Tetir/Titir Cevher Fiili Üzerine”. TÜRÜK Uluslararası Dil Edebiyat ve Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 1(1), 252-263.
• Eckmann, Janos (1996), (Yayıma Hazırlayan: Osman Fikri Sertkaya). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Ankara: TDK Yayınları.
• Eker, Süer (2006). Çağdaş Türk Dili. Ankara: Grafiker Yayınları.
• Ercilasun, Ahmet B. (1984). Kutadgu Bilig Grameri: Fiil (No. 3). Ankara: Gazi Üniversitesi Yay.
• Gabain, Annemarie von (1958). Alttürkische Grammatik. 1941, Leipzig. (Türkçe baskı: çev. M. Akalın, Eski Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları: 532, TTK Basımevi.)
• Givón, Talmy (1979). On Understanding Grammar. New York: Academic Press.
• Gökçe, Hülya (2010). “Başkurt Türkçesinde Gramatikalleşme Örnekleri Üzerine”. Türkoloji Dergisi, 17(1), 83-104.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1984). Türk Dilinde Yapı Bakımından Fiiller. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınevi.
• Harris, Roy, ve Talbot J. Taylor (1989). Landmarks in Linguistic Thought: The Western Tradition since Socrates. London: Routledge.
• Holmer, Arthur J. (1996). A Parametric Grammar of Seediq (Vol. 30). Lund: Lund University Press.
• Hopper, Paul J., ve Elizabeth Closs Traugott (2003). Grammaticalization. Cambridge University Press.
• Humboldt, Wilhelm (1825), “Über das Entstehen der grammaticalischen Formen und ihren Einfluβ auf die Ideenentwicklung”, Abhandlun.
• İlhan, Nadir (2009). “Türk Dilinde Ünsüz Düşmesi, Nedenleri ve Türleri”, Zeitschrift für die Welt der Türken/Journal of World of Turks, 1(2), 43-55.
• Johanson, Lars (2013). Structural factors in Turkic language contacts. Routledge.
• Karaağaç, Günay (2009). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Karabulut, Ferhat (2010). “Türk Dilinde Edilgen Biçimbirimsiz Etken Yapı Tipolojisi”, Turkish Studies, 5(4).
• Karamanlıoğlu, Ali F. (1989) Seyf-i Sarāyî, Gülistan Tercümesi. Ankara: TDK Yayınları.
• Karaşlar, M. Selda (2015). “Altay Dillerinde Edilgenlik Eki”, İdil, 4.18: 25-44.
• Kaşgarlı, Raile (2015). “Bol- Fiilinin Yeni Uygurcadaki İşlevi Üzerine”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi LI: 96-135.
• Keenan, Edward L. (1985). Passive in The World's Languages. Language Typology and Syntactic Description: Clause structure, Vol. by Timothy Shopen, 243-281.
• Kinsui, Satoshi (1997). “The Influence of Translation on The Historical Development of The Japanese Passive Construction”, Journal of Pragmatics, 28(6), 759-779.
• Korkmaz, Zeynep (1959). “Türkiye Türkçesinde İktidar ve İmkan Gösteren Yardımcı Fiiller ve Gelişmeleri” TDAY-Belleten, Ankara: TDK Yayınları, 107-124.
• Korkmaz, Zeynep (2009). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK yay.
• Meillet, Antoine (1912). L’évolution des formes grammaticales. Scienta (Rivista di Scienza) 12, No. 26,6.
• Mettursun, Turdi (2017). “Türkiye Türkçesi Ve Uygur Türkçesindeki Fiil Çatılarının Karşılaştırması Üzerine”, IV. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Bildiriler Kitabı II.Cild, 26-28 Nisan, 339-347, Niğde.
• Mohamed, M. Abdulla (2001). Modern Swahili Grammar. East African Publishers.
• Muharrem, Ergin (2000). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınları.
• Ramstedt, Gustaf (1952). “Einführung in die altaische Sprachwissenschaft, II, Formenlehre, bearbeitet und herausgegeben von” M. Selda Karaşlar içinde, “Altay Dillerinde Edilgenlik Eki”, İdil, 4.18 (2015): 25-44.
• Róna-Tas, András (2013), (Çeviren: İsa Sarı). Türkolojiye Giriş. Ankara: Nobel Yayınları.
• Tekin, Talat (1993). Japonca ve Altay Dilleri. Ankara: Doruk Yayınları.
• Tekin, Talat (2000). Orhon Türkçesi Grameri, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi. Ankara: Şafak Matbaacılık.
• Timurtaş, F. Kadri (1994). Eski Türkiye Türkçesi (XV. Yüzyıl, Gramer, Metin, Sözlük). İstanbul: Enderun Kitabevi. Toparlı, Recep ve Argunşah, Mustafa (2008). Muinü’l-Mürîd. Ankara: TDK Yayınları.
• Traugott, Elizabeth Closs (1994). “Grammatikalization and Lexicalization”. The Encyclopedia of Language and Linguistics, Editor-in-chief: R. E. Asher, Vol. 3, Pergamon Press.
• Türk, Vahit (2004). “Kutadgu Bilig Örneği ile Türkçede Ana Yardımcı Fiil (er-)”, V. Uluslararası Türk Dil Kurultayı Bildirileri, 2993-3006, Ankara.
• Türk, Vahit (2006). “İsimden Fiil Yapan –al-/-el-/; -l-/ ve -ar-/-er-; -r Eklerinin Kökeni”, İlmî Araştırmalar, 21,183-191, İstanbul.
• Uçar, Erdem ve Filiz, Meltem (2016). “Çağatay Türkçesinde Bol- Fiilinin Çok Anlamlı Yapısı” Dil Araştırmaları, Güz, 19: 125-151.
• Üstüner, Ahat (2015). Türkçenin Tarihî Gelişmesi. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Yıldız, Mustafa (2005). “Kutadgu Biligde Ḳıl-Yardımcı Fiilinin Fiil+ Fiil Şeklinde Kurulan Birleşik Fiil Yapılarındaki Kullanımı Üzerine”, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (13), 419-423.