TARİHİN SIFIR NOKTASI GÖBEKLİ TEPE ARKEOLOJİK BULUNTULARININ MELİHA YILMAZ’IN ESERLERİNE YANSIMASI

Yıl 2024, Cilt: 2 Sayı: 1, 39 - 64, 31.05.2024

Abdulkerim Turkaya

Öz

İnsanın duygu ve düşüncelerin plastik bir dille ifade edilmesine en güzel şekilde olanak sağlayan sanat, sadece üretildiği çağın özelliklerini yansıtmakla kalmaz, aynı zamanda onu üreten sanatçısının ait olduğu kültürel kodlarını da taşımaktadır. Geçmişten günümüze kadar pek çok sanatçı, Türk tarihinin kültür izlerinden yararlanmış ve eserlerini kendi kültür kodlarına dayandırarak çağdaş bir anlayışla yorumlamıştır. Bu sanatçılardan birisi de eserlerini; Anadolu Uygarlıkları coğrafyasındaki Türk kültürüne ait anlatılar içeren petrogliflerin (kaya resimleri) ve arkeolojik buluntuların figüratif anlatımcı unsurlarını tual yüzeyine taşıyarak üreten Meliha Yılmaz’dır. Bu araştırmanın temel amacı, "Göbekli Tepe" arkeolojik buluntularının sanatçı Meliha Yılmaz’ın eserlerinde çağdaş bir anlayışla nasıl yorumladığını ortaya koymaktır. Araştırmada nitel yöntem kullanılmış olup, veri toplamada literatür tarama ve eser çözümleme yönteminden yararlanılmıştır. Araştırma, sanatçının Göbekli Tepe arkeolojik buluntularının kullanıldığı beş eseriyle sınırlandırılmıştır. Araştırma sonucunda, Meliha Yılmaz’ın eserlerinde, yaklaşık 12.000 bin yıl önce Göbekli Tepe’de başlayan Türk tarihinin kültür izlerinden yararlandığı, gün yüzüne çıkartılan arkeolojik buluntulardaki sembollerin figüratif anlatımcı ifadeye sahip primitif çizgisel unsurlarını, kaya ve sütunlardan alarak tuval yüzeyine taşıdığı ve onları resim sanatının diğer unsurları ile buluşturarak çağdaş bir anlayışla yorumladığı görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Göbekli Tepe, Türk Kültürü, Sembol, Kaya Resimleri, Meliha Yılmaz

Etik Beyan

Bu çalışmanın, özgün bir çalışma olduğunu; çalışmanın hazırlık, veri toplama, analiz ve bilgilerin sunumu olmak üzere tüm aşamalarından bilimsel etik ilke ve kurallarına uygun davrandığımı; bu çalışma kapsamında elde edilmeyen tüm veri ve bilgiler için kaynak gösterdiğimi ve bu kaynaklara kaynakçada yer verdiğimi; kullanılan verilerde herhangi bir değişiklik yapmadığımı, çalışmanın Committee on Publication Ethics (COPE)' in tüm şartlarını ve koşullarını kabul ederek etik görev ve sorumluluklara riayet ettiğimi beyan ederim.

THE REFLECTION OF THE ARCHAEOLOGICAL FINDINGS OF GÖBEKLİ TEPE THE ZERO POINT OF HISTORY IN THE WORKS OF MELİHA YILMAZ

Öz

Art, which allows people to express their feelings and thoughts in a plastic language in the most beautiful way, not only reflects the characteristics of the age in which it was produced, but also carries the cultural codes of the artist who produced it. From past to present, many artists have benefited from the cultural traces of Turkish history and interpreted their works with a contemporary understanding, basing them on their own cultural codes. One of these artists' works; It is Meliha Yılmaz who produces the figurative expressive elements of petroglyphs (rock paintings) and archaeological finds, which contain narratives of the Turkish culture in the geography of Anatolian Civilizations, by transferring them to the canvas surface. The main purpose of this research is to reveal how the artist Meliha Yılmaz interprets the archaeological findings of "Göbekli Tepe" with a contemporary understanding in her works. Qualitative method was used in the research, and literature scanning and work analysis methods were used to collect data. The research is limited to five works of the artist in which Göbekli Tepe archaeological findings are used. As a result of the research, it was concluded that Meliha Yılmaz, in her works, benefited from the cultural traces of the Turkish history that started in Göbekli Tepe approximately 12,000 thousand years ago, took the primitive linear elements with figurative expressive expression of the symbols in the archaeological finds unearthed from the rocks and columns and transferred them to the canvas surface and used them in the art of painting. It has been seen that he interpreted it with a contemporary understanding by combining it with other elements.

Anahtar Kelimeler

Göbekli Tepe, Turkish Culture, Symbol, Rock Paintings, Meliha Yılmaz

Kaynakça

• Albayrak, Y. (2019). Göbeklitepe’den Edessa’ya Şanlıurfa. Arkeoloji ve Sanat Yayınları. İstanbul.
• Elmas, H. (2023). Meliha Yılmaz’ın Resimlerinde Varlık Bulan Petroglifler. Uluslararası Sanat ve Estetik Dergisi. Yıl:6, Sayı10, Mart 2023. ISSN: 2667-4815.
• Esin, E. (1972). “KÜN-AY”, Ay-Yıldız Motifinin Proto-Türk Devrinden Hakanlılara Kadar İkonografisi, VII. Türk Tarih Kongresi, (Ankara 25–29 Eylül 1970) Bildirileri, Cilt: I, TTK Yayınları, Ankara.
• Çalğan, G. (2015). Güneydoğu Anadolu Bölgesinde Bulunan Seramiksiz Neolitik Döneme Ait Buluntu Merkezi Karahan Tepe (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Campbell, J. (2016). İlkel Mitoloji / Tanrının Maskeleri 1. (Çev: Kudret Emiroğlu) İstanbul: Islık Yayınları. S. 452.
• Colins, A. (2016). Göbeklitepe ve Tanrıların Doğuşu. Çev: Leyla Tonguç Basmacı (8. Baskı). Alfa Yayınevi
• Çelik, B. (2010). Hamzan Tepe in the light of new finds. Documenta Praehistorica XXXVII
• Deutsches Archäologisches Institut. (2017ˏ Temmuz). Göbekli Tepe Nomination for Inclusion on the World Heritage List. 29 06ˏ 2022 tarihinde UNESCO: https://whc.unesco.org/en/list/1572/documents/ adresinden alındı
• Eliade, M. (1994). Sözlü Yazın. (Çev. Mehmet Rıfat-Sema Rıfat). Kuram, kitap: 6, 67-78.
• Etli, Ö. B. (2016). Göbekli Tepe ve Ön-Türkler. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınevi.
• Gökalp, Z. (1974). Türk Medeniyeti Tarihi II. İstanbul: Türk Kültür Yayını.
• Halis, G. (2019). Göbeklitepe Sembolizmi. İstanbul: A7 Kitabevi.
• Jung C. G. (2009). İnsan ve Sembolleri. (Çev: A. N. Babaoğlu). İstanbul: Mas.
• Keserci, V. G. (2021). Göbeklitepe’de Yer Alan Astronomik Sembollerin Sanata Yansıması ve Özgün Kişisel Uygulamalar (Yayınlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü.
• Kılıç, Y., ve Eser, E. (2019). Göbekli Tepe Ne Anlatıyor: Doğum, Ölüm ve Hayat Döngüsü. III. Uluslararası Bilimler Işığında Yaratılış Kongresi Bildiriler Kitabı. Iğdır Üniversitesi.
• Magli, G. (2016). Siriusand the project of the megalithicenclosuresat Gobekli Tepe, Nexus Network Journal
• Sagan, C. (2007). Kozmos Evrenin ve Yaşamın Sırları. (Çev. Reşit Aşçıoğlu). İstanbul: Altın Kitaplar Yayınevi.
• Salt, A. (2017). Semboller Ansiklopedisi, İstanbul: RM-Bilyay. S.650.
• Satmış, D. (2019). 50 Maddede Göbeklitepe ve Sırları. Kara Karga Yayınları. İstanbul.
• Schmidt K. (2000). Göbekli Tepe, Southeastern Turkey: A Priliminary Report on the 1995-1998 Excavations. Poleorient Vol.
• Schmidt K. (2000a). Zuerst kam der Tempel, dann die Stard. Vorlaufiger Bericht zu den Grabungen am Göbeklitepe und am Gürcütepe 1995-1999 İstanbuler Metteliungen, 7-41.
• Schmidt, K. (2003). The 2003 Campaign at Göbeklitepe (Southeastern Turkey), NeoLithics 2/03, Southwest Asian Neolithic Ressearch, 2003.
• Schmidt, K. (2006). Taş çağı avcılarının gizemli kutsal alanı göbekli tepe en eski tapınağı yapanlar. (Çev: Rüstem Aslan). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları
• Schmidt, K. (2018). Taş çağı avcılarının gizemli kutsal alanı göbekli tepe en eski tapınağı yapanlar. (Çev: Rüstem Aslan). İstanbul: Arkeoloji ve Sanat Yayınları.
• Schmidt K., Terberer T. (2011). Erderwarmung als “Motor” der Neolithischen Revolution?. Archäologie in Deutschland, No: 32-35.
• Uyanık, M. (1974). Petroglyphs of South-eastaern Anatolia. Graz, Austria: Akademishe Druck-u Verlagsanstalt.
• Yayan, G. ve Hekimoğlu, N. (2023). Meliha Yılmaz’ın Eserlerindeki Türk Mitolojisi Unsurları Üzerine Bir İnceleme. İdil, 105 (2023 Mayıs): s. 633-645.
• Yılmaz, M. ve Bahattin Ceylan, H. (2019). A.R. Penck Eserlerinde Türk Petrogliflerinin İzleri. HUMANITAS - Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 7(13), 159-178.
• Denk, E. (2022). Balıklıgöl Heykeli. Aktüel Arkeoloji. https://aktuelarkeoloji.com.tr/kategori/yazilar/balikligol-heykeli Erişim Tarihi: 07.01.2024
• Maltaş, R. (2023). Göbeklitepe'yi insanlık tarihine kazandıran Klaus Schmidt, vefatının 9. yılında anılıyor. https://www.aa.com.tr/tr/portre/gobeklitepeyi-insanlik-tarihine-kazandiran-klaus-schmidt-vefatinin-9-yilinda-aniliyor/2950118#:~:text=2007'de%20kazı%20heyeti%20başkanı,için%20önemli%20ipuçları%20ortaya%20çıktı Erişim Tarihi: 14.01.2024
• Medium.com (2018). Göbeklitepe. https://medium.com/@lagaribey/g%C3%B6beklitepe-943b23ff53d2 Erişim Tarihi: 16.01.2024
• Şimşek, K. (2023). Orta Asya’dan Antalya’ya Uzanan Kün-Ay Tamgası. https://www.lidergazete.com/orta-asya-dan-antalya-ya-uzanan-kun-ay-tamgasi-h183891.htm Erişim Tarihi: 14.01.2024
• Tracy B. Henley & Lani P. Lyman-Henley (2019). The Snakes of Göbekli Tepe: An Ethological Consideration. Article in Neo-Lithics. https://www.researchgate.net/publication/337914981 Erişim Tarihi: 01.01.2024
• UNECSO, (2018). UNESCO Türkiye Millî Komisyonu, UNESCO Dünya Mirası Listesi. http://www.unesco.org.tr/Pages/125/122/UNESCO-D%C3%BCnya-Miras%C4%B1-Listesi Erişim Tarihi: 16.12.2023
• Uyar, H. (2017). Göbekli Tepe ve Turna Kuşu Sembolizmi. https://akademyadergisi.com/gobekli-tepe-ve-turna-kusu-sembolizmi/ Erişim Tarihi: 01.01.2024
• Yelken, K. (2024). Göbekli Tepe-4: Gizemli Tapınağın Şifreleri. https://www.kenanyelken.com/gobekli-tepe-figurler-semboller Erişim Tarihi: 06.01.2024
• Yılmaz, M. (2019). Meliha Yılmaz “Eş Sürem” Kişisel Resim Sergisi Manifestosu & Personal Painting Exhibition Manifesto. 03-17 Mayıs 2019. Ankara. (https://www.ankarakultursanat.com/meliha-yilmaz-resim-sergisi-es-surem Erişim Tarihi: 15.01.2024)
• Görsel 1. Bereketli Hilal ya da Münbit Hilâl. https://www.facebook.com/901317206631741/photos/a.901869613243167/4872606389502783/?paipv=0&eav=AfZ8kHiSJmL-7Gy_dMEyuNhpKIs0AO3CuXMTJi6oFKKoNndy2J0FWUuTzMuE3PzYsis&_rdr, Erişim tarihi: 13.12.2023
• Görsel 2. Küçük, E. “Göbekli Tepe kazı alanının havadan görünümü”, 2019, Şanlıurfa. https://nereye.com.tr/gobeklitepenin-kesfi-solenler-ve-neolitik-bulusmalar/, Erişim tarihi: 13.12.2023
• Görsel 3. Megalithomania, “Göbekli Tepe kazı alanı”, 2019, Şanlıurfa. https://www.megalithomania.co.uk/easternturkey.html, Erişim tarihi: 13.12.2023
• Görsel 4. Yılmaz, M. “İsimsiz”, 2023, TÜAB, 40x40 cm, Ankara. Fotoğraf: Turkaya, A. (2024). Sanatçının kişisel resim sergisinden çekilmiştir.
• Görsel 5. a) Blogspot, “H ve Kün-Ay Sembolü”, Şanlıurfa. http://1.bp.blogspot.com/-etotrGlWkTE/VHNcro5Kj3I/AAAAAAAAJN0/NFmCwFcL-Lk/s1600/Immagine.jpg, Erişim Tarihi: 01.01.2024 b) Twitter, “Yılan figürü” Şarlıurfa. https://twitter.com/juramentadox/status/1344387185395593223, Erişim Tarihi: 01.01.2024 c) Pinterest, “Turna kuşu tasviri”, Şanlıurfa. https://tr.pinterest.com/pin/2603712273110102/, Erişim Tarihi: 01.01.2024
• Görsel 6. Facebook, “Uygur Türklerine ait Kün-Ay ikonografileri”, Şanlıurfa. https://www.facebook.com/1075Selcuklu/photos/a.1177579125606772/1175038785860806/?type=3, Erişim Tarihi: 17.01.2024
• Görsel 7. Yılmaz, M. “İsimsiz”, 2023, TÜAB, 40x40 cm, Ankara. Fotoğraf: Turkaya, A. (2024). Sanatçının kişisel resim sergisinden çekilmiştir.
• Görsel 8. a) Yelken, K. “Ejderha/timsah görünümlü sürüngen kabartmaları”, Şanlıurfa. https://www.kenanyelken.com/gobekli-tepe-figurler-semboller, Erişim Tarihi: 06.01.2024 b) Yelken, K. “Ejderha/timsah görünümlü sürüngen kabartmaları”, Şanlıurfa. https://www.kenanyelken.com/gobekli-tepe-figurler-semboller, Erişim Tarihi: 06.01.2024
• Görsel 9. a) Defineanlamı.com, “Dairesel (Güneş) sembolü”. https://www.defineanlami.com/define-tuzak-isaretleri/, Erişim Tarihi: 06.01.2024 b) Sergeyev, S. “Dairesel (Güneş) sembolü”, 2017, Şanlıurfa. https://www.kosulsuz-sevgi.com/genel/gobekli-tepe-sutunlarindaki-sembollerin-anlami/, Erişim Tarihi: 06.01.2024 c) Sergeyev, S. “Dairesel (Güneş) sembolü”, 2017, Şanlıurfa. https://www.kosulsuz-sevgi.com/genel/gobekli-tepe-sutunlarindaki-sembollerin-anlami/, Erişim Tarihi: 06.01.2024
• Görsel 10. Yılmaz, M. “İsimsiz”, 2023, TÜAB, 40x40 cm, Ankara. Fotoğraf: Turkaya, A. (2024). Sanatçının kişisel resim sergisinden çekilmiştir.
• Görsel 11. a) Citynews-today, “Yılan figürleri”, Şanlıurfa. https://citynews-today.stgy.ovh/~media/horizontal-hi/57278932317520/un-particolare-dei-bassorilievi-di-gobekli-tepe-2.jpg, Erişim Tarihi: 01.01.2024 b) Wikipedia, “Turna figürü”, Şanlıurfa. https://tr.m.wikipedia.org/wiki/Dosya:G%C3%B6bekli2012-1.jpg, Erişim Tarihi: 01.01.2024 c) Worldhistory, “Tilki figürü”, Şanlıurfa. https://www.worldhistory.org/image/12475/gobekli-tepe-pillar-with-sculpture-of-a-fox/, Erişim Tarihi: 06.01.2024
• Görsel 12. Yılmaz, M. “İsimsiz”, 2023, TÜAB, 30x30 cm, Ankara. Fotoğraf: Turkaya, A. (2024). Sanatçının kişisel resim sergisinden çekilmiştir.
• Görsel 13. a) Üstün, S. “Urfa Adamı heykeli”, Şanlıurfa, 1993. https://suleymanustun.com/urfa-adami, Erişim Tarihi: 07.01.2024 b) Arkeofili, “Urfa Adamı heykeli”, Şanlıurfa, 1993. https://arkeofili.com/dunyanin-ilk-gercek-boyutlu-insan-heykeli-urfa-adami/, Erişim Tarihi: 07.01.2024
• Görsel 14. Yılmaz, M. “İsimsiz”, 2022, TÜAB, 100x120 cm, Ankara. Fotoğraf: Turkaya, A. (2024). Sanatçının kişisel resim sergisinden çekilmiştir.
• Görsel 15. a) Aktüel Arkeoloji Dergisi, “Mahfaza D-Sütun 43’de yer alan semboller ve çözümlemeleri”, Şanlıurfa. https://www.facebook.com/aktuelarkeoloji/photos/a.125056194187518/1756642187695569/?type=3, Erişim Tarihi: 06.01.2024 b) Bostan, M. “Mahfaza D-Sütun 43’de yer alan semboller ve çözümlemeleri” https://www.wearethehippies.com/gobekli-tepe-samanlarinin-derin-kozmik-kulturu/, Erişim Tarihi: 06.01.2024
• Görsel 16. a) Albayrak, Y. “Göbekli Tepe’den Hayvan Tasvirleri”, 2023, Şanlıurfa. Dodo Kuşu figürleri. https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/3018780, Erişim Tarihi: 11.01.2024 b) Collins, A. “Dodo Kuşu figürleri”, Şanlıurfa. https://www.andrewcollins.com/pics/04%20&%2005%20Gobekli%20dodo%20and%20illustration.jpg, Erişim Tarihi: 11.01.2024