1908 TRABZON SEÇİMLERİNDE ERMENİLER

Yıl 2019, Sayı: 63, 59 - 82, 29.08.2019

Salih Tunç

Öz

Türk siyasal hayatının en önemli
evrelerinden II. Meşrutiyet Dönemi’nin ilk parlamentosunu oluşturacak 1908
seçimleri yakın dönem tarihinin çok tartışılan gelişmelerinden birisi olmuştur.
Türk siyasal hayatında olduğu kadar seçim tarihinin de farklı evrelerinde bir
takım tartışma ve münakaşalar, sıklıkla karşılaşılan bir mesele olmakla
birlikte 1908 seçimlerindeki gelişmeler, çok daha yaygın tartışmaları
beraberinde getirecek olan 1912 seçimlerine göre biraz daha özel bir durum arz
etmiştir. 1908 seçimlerini diğerlerinden biraz daha özel ve anlamlı kılan durum,
İmparatorluğu oluşturan milletlerin Meşrutiyet ile İttihat ve Terakki
Cemiyeti’nden beklentilerinin bir hayli yüksek olmasıyla ilgilidir. Zira uzun
erimli bir mücadeleden sonra yeniden ilân edilmiş bulunan Meşrutiyet ya da
devrin söylemiyle 10 Temmuz İnkılâbı, müslümanların yanı sıra gayrimüslim
milletleri de İmparatorluktaki bütün sorunların sona ereceğine dair çok büyük
umut ve beklentilere sevk etmişti.

Seçimlerin uygulanması ve seçimler
ile ilgili iddia edilen bazı usulsüzlükler ile tartışmalar daha ziyade
İmparatorluğun kozmopolit şehirlerinde cereyan etmiştir. Bu bağlamda, İstanbul,
İzmir ve Trabzon gibi önemli şehirler başta olmak üzere özellikle burjuva
kozmopolitizmini yansıtan şehirler, seçimlere ilişkin tartışmaların yapıldığı
başlıca seçim çevrelerini oluşturmuştur. Bu bakımdan İmparatorluğun çok etnili,
çok mezhepli ve çok kültürlü olduğu kadar, aynı zamanda cemaat örgütlenmesinin
güçlü olduğu yerlerde seçimler oldukça ilgi çekici bulunmuş ve bu özellikleri
eksiksiz bir şekilde yansıtan şehirlerdeki seçimler, bu tartışmalarda özel bir
yer işgal etmiştir. Trabzon vilâyeti, barındırdığı Rum, Ermeni vb. gayrimüslim
nüfusunun yanı sıra, aynı zamanda bir mahreç kapısı olarak da kabul edilmesi,
özellikle yabancı diplomatlar için göz önünde bulundurulmasını gerektirecek derecede
önem taşıyan bir Türk beldesiydi. Dolayısıyla bir süreden beri imparatorluğun
kritik beldelerinde yaratılmaya çalışılan sorunların başını çeken Ermeni
konusu, şimdi de seçimler bahanesi ile Trabzon’da soruna dönüştürülmek
istenmiştir. O nedenle Fransa’nın Trabzon Konsolosluğu Vilayette yapılan seçimlere
ilişkin tartışmalara özel ilgi göstermiş ve gelişmeleri raporlarına
yansıtmıştır. 

Anahtar Kelimeler

II. Meşrutiyet, Karadeniz, Seçimler, Trabzon, Ermeniler

Kaynakça

• Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivleri / Archives du Ministère des Affaires Étrangères (AMAE) / Centre des Archives Diplomatiques de Nantes (CADN)
• Archives du Ministère des Affaires Étrangères (AMAE) / Centre des Archives Diplomatiques de Nantes (CADN), Ambassade de France A Constantinople, Carton 74 / 190 “Fransa’nın Trabzon Konsolosluğu’ndan İstanbul Elçiliğine Gönderilen Seçimlere İlişkin 27Kasım1908 Tarihli Rapor” Nr.33
• AMAE / CADN, Ambassade de France A Constantinople, Carton 74 / 190, “Fransa’nın Trabzon Konsolosluğu’ndan İstanbul Elçiliğine Gönderilen Seçimlere İlişkin 30 Aralık1908 Tarihli Rapor” Nr.39
• AMAE / CADN, Ambassade de France A Constantinople, Carton 74 / 190, “Fransa’nın Trabzon Konsolosluğu’ndan İstanbul Elçiliğine Gönderilen Seçimlere İlişkin 30 Aralık1908 Tarihli Rapor Eki” Nr.39
• AMAE / CADN, Ambassade de France A Constantinople, Carton 74 / 190, “Fransa’nın Trabzon Konsolosluğu’ndan İstanbul Elçiliğine Gönderilen Seçimlere İlişkin 03 Ocak1909 Tarihli Rapor ” Nr.2
• AMAE / CADN, Ambassade de France A Constantinople, Carton 74 / 190, “Fransa’nın Trabzon Konsolosluğu’ndan İstanbul Elçiliğine Gönderilen Seçimlere İlişkin 03 Ocak 1909 Tarihli Rapora Ekli Sadrazam ile Meclis-i Mebusan Riyasetine Takdim Kılınacak Telgraf Metni” Nr.2 /1
• BOA., DH. MKT., 02700.00067.001, 20 Kanun-ı Evvel 1324.
• BOA., DH. MKT., 02700.00067.002, 22 Kanun-ı Evvel 1324.
• BOA., DH. MKT., 027380.00019.001, 14 Kanun-ı Sani 1324.
• Ahmad, Feroz. İttihatçılıktan Kemalizme. Çev. Fatmagül Berktay (Baltalı). İstanbul: Kaynak Yayınları,1999.
• Ahmad, Feroz – Rustow A.Dankward. “İkinci Meşrutiyet Döneminde Meclisler: 1908-1918”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi 4-5, 1975-76 ( İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Basımevi, 1976), 245-284.
• Avagyan, Arsen – Minassian, F. Gaidz. Ermeniler ve İttihat ve Terakki, İşbirliğinden Çatışmaya. Çevirenler: Ludmilla Danisenko- Mutlucan Şahan İstanbul: Aras Yayıncılık, 2005.
• Demir, Fevzi. Osmanlı Devleti’nde II. Meşrutiyet Dönemi Meclis-i Mebusan Seçimleri, 1908-1914. Ankara: İmge Kitabevi, 2007.
• Günay, Nejla. Zoraki İttifaktan Yol Ayrımına İttihat-Terakki ve Ermeniler. Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, 2015.
• Kansu, Aykut. 1908 Devrimi, çev. Ayda Erbal. İstanbul: İletişim Yayınları, 1995.
• Karacakaya, Recep. Türk Kamuoyu ve Ermeni Meselesi 1908-1923. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları, 2005.