Mıhitar Goş'un Kanunnamesi ve Orta Çağ Ermeni Toplumunda "Ötekiler" Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2021, Sayı: 68, 107 - 128, 28.04.2021

Erdi Öztürk

https://doi.org/10.36542/erma.805251

Öz

Ermeniler, 12. yüzyıla kadar birtakım kilise kanun derlemeleri hazırlasalar da sosyal hayatı düzenleyecek millî bir kanunnameye sahip değillerdi. 1184 yılında Mıhitar Goş tarafından yazılan kanunname bu ihtiyacı gidermeyi amaçlamış ve Ermeni tarihinin ilk millî kanunnamesi olmuştur. Mıhitar Goş’un kanunnamesi Ermeni toplumunu derinden etkilemiş ve uzun yüzyıllar dünyanın çeşitli yerlerindeki Ermeniler tarafından kullanılmıştır. Eser Türk tarihi açısından ayrı bir öneme sahiptir. Kanunnamenin Anadolu’da Türk hâkimiyetinin sağlandığı zamanlarda yazılmış olması sebebiyle eser, dönemin sosyo-kültürel yapısının anlaşılması açısından önemli veriler sunar. O yüzden bu çalışma bir taraftan kanunnamenin yazılış amacı, kaynakları, uygulanması ve Ermeni toplumuna etkileri üzerinde yoğunlaşırken, diğer taraftan içeriğindeki kanun maddeleri üzerinden Orta Çağ Ermeni toplumunda “ötekilerle” ilişkilerin nasıl düzenlendiğini ortaya çıkarmayı amaçlamıştır. Bu bağlamda kanunnamenin maddeleri iki farklı Ermenice baskısından incelenmiş, yer yer İngilizce tercümesinden faydalanılmıştır. Bunun yanı sıra eser ve dönemle ilgili yapılmış ikincil kaynaklardan da yararlanılmıştır. Çalışmanın sonucunda, Mıhitar Goş’un kanunnameyi Ermenilerin “ötekilerle” kuracakları etkileşimi engellemek ve kendi benliklerini kaybetmemeleri amacıyla yazdığı görülmüştür. Ancak kanun maddeleri üzerinde yapılan incelemeyle Orta Çağ Ermenilerinin “ötekilerle” karşılıklı etkileşime girdikleri ve bunun sonucunda kültürler arası evliliklerin, ihtidaların yaşandığı ortaya konmuştur.

Anahtar Kelimeler

Mıhitar Goş, Kanunname, Datastanagirk, Ötekiler, Orta Çağ Ermeni Toplumu, Orta Çağ Türk-Ermeni İlişkileri

Kaynakça

• Adontz, Nicholas. Armenia in the Period of Justinian The Political Conditions Based on the Naxarar System. Çev. Nina G. Garsoian, Lizbon: Calouste Gulbenkian Foundation, 1970.
• Աղայան, Ե․Բ․. “այլազգի.” Արդի Հայերենի Բացատրական Բառարան. Երևան: Հայաստան Հրատարակզություն, 1976.
• Aptowitzer, V.. “The Controversy over the Syro-Roman Code.” The Jewish Quartetly Review, 2(1), (1911): 55-74.
• Առաքելյան, Գրիգոր. “Մխիթար Գոշի «Դատաստանագրքի» ստեղծման իրավական նախադրյալները.” Կանթեղ. Գիտական հոդվածների ժողովածու, (3), (2011): 236-243.
• Բոզոյան, Ազատ. “Հայ միջնադարյան իրավունքի պատմության հուշարձանները.” Էջմիածին. Պաշտօնական ամսագիր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսութեան Մայր Աթոռոյ Սրբոյ Էջմիածնի, 62 (7-8), (2006): 90-108.
• Cowe, Peter. “Medieval Armenian Literary and Cultural Trends (Twelfth-Seventeenth Centuries).” Armenian People From Ancient to Modern Times. Edt. Richard G. Hovannisian. New York: St. Martin’s Press, 2004.
• Crone, Patricia. Roman, Provincial and Islamic Law. Cambridge: Cambridge University Press, 2002.
• Davtyan, Susanna, Khachatryan, Mikayel, Johrian, Ara ve Ghazaryan, Karen. “Mkhitar Gosh’s Medieval Law Code and its Implications for Armenian Communities Abroad.” Medicine and Law, 33 (2), (2014): 41-47.
• Դերմենջյան, Մայրանուշ Փարավոնի. “անհավատ.” Հայերեն-Թուրքերեն Բառարան. Երևան: Հեղինակային Հրատարակություն, 2013.
• Դերմենջյան, Մայրանուշ Փարավոնի. “այլազգի.” Հայերեն-Թուրքերեն Բառարան. Երևան: Հեղինակային Հրատարակություն, 2013.
• Եղիազարյան, Հ. “Հովհաննես Տավուշեցի-Վանական վարդապետը և Ոլորուտ գյուղը որպես նրա կյանքի ու գործունեության մի կենտրոն.” Էջմիածին. Պաշտօնական ամսագիր Հայրապետական Աթոռոյ Ս. Էջմիածնի, 17 (5), (1960): 17-22.
• Ercan, Yavuz. Osmanlı Yönetiminde Gayrimüslimler Kuruluştan Tanzimat’a Kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumları. Ankara: Turhan Kitabevi, 2001.
• Erk, Kutluay. “Ecclesiastical Terminology in Töre Bitigi: ARÏ.” Acta Orientalia Vilnensia, 13 (1), (2016): 11-33.
• Falicov, Celia Jaes. “Cross-Cultural Marriages.” Clinical Handbook of Couples Therapy. Edt. Neil S. Jacobson ve Alan S. Gurman. New York: Guilford Publications, 1995.
• Feldbrugge, Ferdinand. Law in Medieval Russia. Leiden: Martinus Nijhoff Publishers, 2009.
• Grousset, Rene. Başlangıcından 1071’e Ermenilerin Tarihi. Çev. Sosi Dolanoğlu. İstanbul: Aras Yayıncılık, 2005.
• Güvenç, Bozkurt. “Süreçler: Kültürleme, Kültürlenme ve Kültürleşme.” Kültürün ABC’si. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2019.
• Խանչարյան, Լ. “Կիրակոս Գանձակեցի.” Հայկական Սովետական Հանրագիտարան. C. 5. Երևան: 1979.
• Keleş, Mahmut Recep. Kutbüddîn-i Şirâzî Selçuklu Dönemi Anadolu’da Bilimin Güneşi. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2018.
• Kirakos Gandzakets’i. History of the Armenians. Çev. Robert Bedrosian New York, 1986.
• Mango, Cyril. Bizans Yeni Roma İmparatorluğu. Çev. Gül Çağalı Güven. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Մխիթար Գոշ. Գիրք Դատաստանի. Աշխատասիրությամբ Խոսրով Թորոսյանի. Երևան: Հայկական Սսչ Գիտությունների Ակադեմիայի Հրատարակչություն, 1975.
• Մխիթար Գոշ. Դատաստանագիրք. Աշխատասիրությամբ Մաքսիմ Անդրանիկի Ոսկանյանի. Երեվան: 2001.
• Minorsky, Vladimir. Studies in Caucasian History. Londra: Taylor’s Foreign Press, 1953.
• Mxit’ar Goš. The Law Code [Datastanagirk’] of Mxit’ar Goš. Çev. Robert W. Thomson. Amsterdam: Rodopi, 2000.
• Öztürk, Erdi. Etnik ve Dinsel Dönüşüm Çağında Anadolu: Halklar, İnanışlar ve Kültürel Etkileşim (XII-XIII. Yüzyıllar). Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, 2018.
• Payaslian Simon. The Political Economy of Human Rights in Armenia. New York: I.B. Tauris, 2011.
• Pirie, Fernanda. “Law Before Goverment: Ideology and Aspiration.” Oxford Journal of Legal Studies, 30 (2), (2010): 207-228.
• Պիվազյան, Էմ․ “Մխիթար Գոշ.” Հայկական Սովետական Հանրագիտարան, C.7. Երևան: 1981.
• Poghosyan, Gevorg. “History of Evolution of the Armenian Sociological Thought.” Social Sciences, 4 (5), (2015): 119-126.
• Redgate, A.E.. The Armenians. Cornwall: Blackwell Publishers, 2000.
• The Heritage of Armenian Literature Volume II. Edt. Agop J. Hacikyan. Detroit: Wayne University Press, 2002.
• Թորոսյան, Խ․Ա․. “Մխիթար Գոշի Դատաստանագրքի գործադրության մասին միջնադարյան Հայաստանում.” Պատմաբանասիրական հանդես, (3), (1971): 35-48.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmi Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar. Ankara: TTK, 1958.
• Զաքարյան, Սեյրան. “Իմաստասիրականը Հովհան Օձնեցու Հոգևոր Ժարանգության Մեջ.” Բանբեր Երևանի համալսարանի. Հայագիտություն, 27 (3), (2018): 44-58.