ROL KURAMI AÇISINDAN İRAN’IN I. KARABAĞ SAVAŞI’NDAKİ DIŞ SİYASETİ

Yıl 2021, Sayı: 69, 103 - 140, 30.08.2021

Naseraddin Alızadeh

Öz

İran’ın Eylül 2020’de başlayan 44 günlük İkinci Karabağ Savaşı’ndaki çelişkili rolünü anlamlandırmak için bu ülkenin Mayıs 1994’te biten Birinci Karabağ Savaşı’nda oynadığı tartışmalı ve belirsiz rolünü anlamak gerekmektedir. Bu araştırmada Rol Kuramı kullanılarak İran’ın birinci savaş dönemindeki dış siyaseti ve bunu etkileyen iç sorunları incelenmiştir. Bu doğrultuda özellikle savaş döneminde İran Cumhurbaşkanı olan Rafsancani ve öteki İran siyasetçilerinin anıları ve demeçleri irdelenmiştir. Elde edilen sonuçlara göre İran’ın kendi kimliğinden ve bölgedeki rolünden olan algısı Karabağ Savaşı, Ermenistan, Azerbaycan ve Rusya’ya karşı siyasetlerini etkilemiştir. Araştırılan tüm örneklerde Ermenistan’ın Rusya’yı tercih ederek İran’la anlaşmalarını uygulamamasına rağmen İran’ın bu ülkeyle olan ilişkileri artmıştır. Öte yandan, Karabağ savaşı döneminde İran ile Azerbaycan ilişkilerini üç döneme ayırabiliriz. Halk Cephesi iktidarından önce, Karabağ Savaşı’nın kendi Türk nüfusu üzerindeki etkisi ve başka ülkelerin bölgedeki müdahalesinden korkan İran arabuluculuk rolünü üstelenmeye çalışmıştır. Yalnız, İran’ın bu rolünü kabullenmeyen Rusya Ermeni müttefiklerini kullanarak Mayıs 1992’de Tahran’da imzalanan anlaşmanın uygulanmasını önlemiştir. Halk Cephesi döneminde Azerbaycan’ın kendisi için yeni bir rol tanımlaması ve İran’da Türk etnik hareketlerinin yayılmaya başlamasıyla iki ülke arasındaki ilişkilerin gerginleşmesi Ermenistan’ın elini güçlendirmiştir. Darbe sonrası iktidarı ele geçiren Haydar Aliyev Halk Cephesi’nin tanımladığı rolden vazgeçtiğini kanıtlamaya çalışarak İran’ın Ermenilere karşı savaşa girmesini istemiştir. Yalnız, Aliyev’in sözlerine güvenmeyen İran Ermenistan’la olan ilişkilerini sürdürerek Azerbaycan’a kısıtlı askeri eğitim, siyasi ve mali yardım sağlamıştır.

Anahtar Kelimeler

Karabağ Savaşı, Rol Kuramı, Etnik Hareketler, İdeoloji, Pragmatizm

Teşekkür

Makalemi okuyup değerli önerilerde bulunan sayın Dr. Öğretim Üyesi Ali BAŞARAN hocama teşekkür ederim.

Kaynakça

• Adigbuo, Ebere Richard. “Beyond IR Theories: The Case for National Role Conceptions. Politikon.” South African Journal of Political Studies 34 (2007): 83–97
• Ak, Mehmet Ali. “Uluslararası İlişkiler’de Kimlik Analizi ve Rol Teorisi.” Uludag Journal of Economy & Society 38, no.1 (2019): 1999-239.
• Alizadeh, Naseraddin. “Imagined Iran after the Arrival of Islam in Aryanist Orientalist, Nationalist and Islamist Historiography.” Journal of History School L (2021): 25-53.
• Alizadeh, Naseraddin. “Revising Iranian Nationalist Historiography and Shaping a New Intellectual Field.” Itobiad: Journal of the Human & Social Science Researches 9, no.5 (2020): 3456-3478.
• Alizadeh, Naseraddin. Jonbeshe Daneshjuiye Azerbaycan (Azerbaycan Öğrenci Harekâtı). Tebriz: Tebriz Üniversitesi, 2005.
• Amir Ahmadiyan, Bahram, Habib Rezazadeh ve Ahmad Jarfi. “Tahlile Ravabete İran va Ermenestan ba Estefade az Chachube Nazariye Vaqeqarayiye Tadafoi.” Motaleat Urasiyaye Markazi, no.1(2016): 19-41.
• Arjomandi Mohammad J. ve Ehsan Fallahi. “Barrasiye Tatbiqiye Siyasete Khareciye İran va Torkiye dar Qafqaze Jonubi.” Motaleate Urasiyaye Markazi, no.2 (2015):211-228.
• Asker, Ali, ve Zeynep Gizem Özpınar. “Azerbaycan’ı Zafere Götüren Büyük Taarruz: 44 Günlük Savaşın Anatomisi.” Avrasya İncelemeleri Dergisi 10, no.1 (2021): 83-106.
• Başaran, Ali. “Dış Siyasi, İktisadi İlişkiler Etkileşimi Çerçevesinde Yeltsin Dönemi Rusya-Türkiye İlişkileri.” Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi SBF, 2013.
• Başaran, Ali. Annales Araştırma Yöntemine Göre Türkiye'nin Uluslararası Politikadaki Yeri ve Rolünün Değişimine Rusya'nın Etkisi (1699-2017), Ankara: İmaj Yayınevi, 2018.
• Biddle, Bruce J. “Recent Developments in Role Theory.” Annual review of sociology 12, no.1 (1986): 67-92.
• Bozdağlıoğlu, Yücel. “Konstrüktivizm ve Rol Teorisi.” Uluslararası İlişkilerde Postmodern Analizler içinde, Tayyar Arı (ed.), 127-150. Bursa: MKM Yayınları, 2013.
• Cagaptay, Soner, and Alexander Murinson. “Good Relations between Azerbaijan and Israel: A Model for Other Muslim States in Eurasia?,” The Washington Institute for Near East Policy 30 (2005).
• Cantir, Cristian and Juliet Kaarbo. “Contested Roles and Domestic Politics: Reflections on Role Theory in Foreign Policy Analysis and IR Theory.” Foreign Policy Analysis 8, no.1 (2012): 5-24.
• Cornell, Svante. Small Nations and Great Powers: A Study of Ethnopolitical Conflict in the Caucasus. Taylor & Francis e-Library, 2005.
• Croissant, Michael P. The Armenia-Azerbaijan Conflict: Causes and Implications. Greenwood Publishing Group, 1998.
• Diekman, Amanda B., and Monica C. Schneider. “A Social Role Theory Perspective on Gender Gaps in Political Attitudes.” Psychology of Women Quarterly 34.4 (2010): 486-497.
• Elaheh Kulai ve Seyed Mehdi H. Taqiabadi. “Diplomasiye Elmiye İran dar Ravabete ba Armanestan.” Motaleate Asiyaye Markazi va Qafqaz, no.108 (2019): 170-197.
• Goble, Paul A. 1992. “Coping with the Nagorno-Karabakh Crisis.” Fletcher Forum of World Affairs 16 (2): 14–28.
• Goltz, Thomas. “Eurasia Letter: The Hidden Russian Hand.” Foreign Policy 92 (1993): 92-116.
• Gökdağ, Bilgehan A., ve M. Rıza Heyet. “İran Türklerinde Kimlik Meselesi.” Bilig, no.30 (2004): 51-84.
• Halliday, Fred, “Condemned to React, Unable to Influence: Iran and Transcaucasia.” Wright, Goldenberg and Schoefield (eds.), Transcaucasian Boundaries, Routledge, 2003.
• Hindin, Michelle J. “Role Theory.” The Blackwell encyclopedia of sociology (2007): 1-3.
• Holsti, Kalevi J. “National Role Conceptions in the Study of Foreign Policy.” International Studies Quarterly 14, no.3 (1970): 233-309.
• Ismayıl, Mammad. “Azerbaycan Türklerinin Özgürlük Mücadelesinde Şiirin Rolü.” Türk Dünyası Araştırmaları 125, no.246 (2020): 41-50.
• İpek, Cemil Doğaç. “Güney Azerbaycan Türklerinde Kimlik Sorunu.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 12, no.1 (2012): 267-283.
• Magid, Alvin. “Role Theory, Political Science, and African Studies.” World Politics 32, no.2 (1980): 311-330.
• Mahmudlu, Ceyhun, and Shamkhal Abilov. “The Peace-making Process in the Nagorno-Karabakh Conflict: Why did Iran fail in Its Mediation Effort?.” Journal of Contemporary Central and Eastern Europe 26, no.1 (2018): 33-49.
• Riaux, Gilles. “The Formative Years of Azerbaijani Nationalism in Post-Revolutionary Iran." Central Asian Survey 27, no.1 (2008): 45-58.
• Sarıkaya, Yalçın. “İran’ın İkinci Karabağ Savaşı Tutumu: Takke Düştü Kel Göründü.” Giresun Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Dergisi 7, no.1 (2021): 84-103.
• Sarıkaya, Yalçın. Tarihi ve Jeopolitik Boyutlarıyla İran'da Milliyetçilik. Ötüken Neşriyat, 2008. Shaffer, Brenda. Borders and Brethren: Iran and the Challenge of Azerbaijani Identity. MIT Press, 2002.
• Souleimanov, Emil, and Ondrej Ditrych. “Iran and Azerbaijan: A Contested Neighborhood.” Middle East Policy 14, no.2 (2007): 101-116.
• Souleimanov, Emil, Kamil Pikal, and Josef Kraus. “The Rise of Nationalism Among Iranian Azerbaijanis: A Step Toward Iran's Disintegration?.” Middle East Review of International Affairs (Online) 17, no.1 (2013): 71-91.
• Svante, Cornell. Azerbaijan since Independence. Armonk, New York : M.E. Sharpe, 2011.
• Taghizadehzonuz, Robabeh. “Halk Şiirinin Oluşumu, Yayılımı ve Anonimleşmesi: Ayrılık Şiiri Örneği”, Ozan, no.1 (2019): 55-64.
• Taqizde, Said. “Hamayeshe İran va Armanestan.” Motaleate Asiyaye Markazi va Qafqaz, no.24 (1988): 176-187.
• Vaizi, Mahmud. “Olguye Miyanjigariye Jumhuriye Eslami dar Bohrane Qarebagh va Tajikestan.” Hoquqe Tatbiqi, no.12 (2007): 159-182.