An Analysis of the Ottoman Image in the Cartoons of Khatabala Magazine

Yıl 2025, Sayı: 77, 87 - 127, 16.05.2025

Fatma Jale Gül Çoruk

Öz

Cartoon, as one of the genres of humor, addresses a wide range of events related to society and humanity, presenting them in an exaggerated, comical, and thought-provoking manner. Primarily featured in periodicals, cartoons can serve as important sources in the examination of specific periods in societies. They contribute to the understanding of how different segments of society perceived the events occurring during those times. Hatabala (Խաթաբալա) Magazine was an Armenian satirical and humor publication that intermittently continued its publication from 1906 to 1926. Over the course of 14 years, the magazine published 437 issues. Nearly every issue contained illustrations related to the Ottoman Empire, with Ottoman imagery being presented in caricatured forms across a wide spectrum. This included representations ranging from state leaders and governance, to the condition of the military, the harem, the image of women, and relations with Western and other states. In this study, in addition to examining how this imagery was presented, we will investigate whether a biased attitude was displayed. We will also explore whether, within the context of Armenian periodicals of that period, there was an expression of judgmental values and emotions regarding the Ottoman image, distinct from rational critique, and whether any general sentiment was conveyed. Various explanations and interpretations will be provided.

Anahtar Kelimeler

cartoon , satire , humor , political cartoon , Armenian press

HATABALA (ԽԱԹԱԲԱԼԱ) DERGİSİ KARİKATÜRLERİNDEKİ OSMANLI İMAJI ÜZERİNE BİR İNCELEME

Öz

Mizah türlerinden biri olan karikatür, toplum ve insana dair her türlü olayı konu edinerek onu abartılı, gülünç ve düşündürücü şekilde sunmaktadır. Daha çok süreli yayınlarda kendisine yer bulan karikatürler, toplumların belli dönemleri üzerine yapılacak incelemelerde önemli birer kaynak olabilmekte; toplumun çeşitli kesimlerinin o süreçte yaşananları nasıl algıladığına dair çıkarımlarda bulunulmasına katkı sağlayabilmektedir. Hatabala (Խաթաբալա) Dergisi 1906-1926 yılları arasında aralıklı olarak yayın hayatına devam etmiş bir Ermeni hiciv ve mizah dergisidir. Dergi, 14 yılda kesintili olarak 437 sayı yayımlanmıştır. Derginin hemen hemen her sayısında Osmanlı ile ilgili çizimler yer almış; devlet yöneticilerinden devlet yönetimine; orduların durumundan haremin durumuna; kadın imajından Batılı ve diğer devletlerle ilişkilere kadar uzanan çok geniş bir yelpazede Osmanlı imajının grafik ve ideografik olarak karikatüral imgeleme bırakıldığı görülmektedir. Çalışmamızda bu imajın sunumunun nasıl yapıldığının tespitinin yanı sıra önyargılı bir tavır sergilenip sergilenmediği; ilgili dönemde bu dergi özelinde Ermeni süreli yayıncılığında Osmanlı imajına dair değer yargılı bakış ve duyuş ile rasyonel bakış ve eleştiriden ayrı duyguların dışavurumu olarak genel bir kanının bulunup bulunmadığı irdelenerek çeşitli açıklama ve yorumlarda bulunulacaktır.

Anahtar Kelimeler

karikatür , hiciv , mizah , siyasi karikatür , Ermeni basını

Kaynakça

• Ahmad, Feroz. Jön Türkler Osmanlı İmparatorluğunu Kurtarma Mücadelesi 1914-1918. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 2020.
• Akar, Kamil. “II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Denizciliği ve Osmanlı Donanmasının Faaliyetleri.” Anadolu Mecmuası 1, nu. 1 (Ağustos 2022): 39-77.
• Akerson, Fatma Erkman. Göstergebilime Giriş. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2019.
• Alay, Okan. “Mizah Kavramı ve Mizahın Tarihsel Süreci.” Türk Dili 116, nu. 808 (2019): 22-30.
• Alkan, Necmettin. “Alman Kaynaklarına Göre Çanakkale Savaşı ve Zaferi.” Belleten 80, nu. 320 (2016): 899-938.
• Alkan, Necmettin. Karikatürlerle Oryantalizm/Avrupa’nın Türk ve Türkiye Algısı. İstanbul: Selis Yayıncılık, 2016.
• Alp, İlker. “Ermeni İddialarının Tarihsel Geçersizliği.” Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 11, nu. 1 (Mart 2009): 1-30.
• Ayar, M., ve Y. Kılıç. “Osmanlı’da Vebanın Sona Erişine Dair Bir Değerlendirme.” Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi 17, nu. 2 (2017): 163-181.
• Aydın, Mahir. “Doksanüç Harbi.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1994, Cilt 9: 498-499.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2020.
• Bergson, Henri. Gülme/Komiğin Anlamı Üzerine Deneme. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2011.
• Beydilli, Kemal. “Boğazlar Meselesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 1992, C. 6, 266-269.
• Büyükbaş, Hakkı. “Kimlik, Güç ve Dış Politika: 1912-13 Yıllarında Rusya’nın Balkan Politikası Üzerine Bir Analiz.” Akademik İncelemeler Dergisi 8, nu. 1 (Temmuz 2014): 245-276.
• Caner Sancaktar. “Balkanlar'da Osmanlı Hakimiyeti ve Siyasal Mirası.” Ege Stratejik Araştırmalar Dergisi 2, nu. 2 (2011): 27-47.
• Curtis, Glenn E. Armenia, Azerbaijan and Georgia/ Country Studies. Washington: Federal Research Division, Library of Congress, 1995.
• Çetinkaya, Gülnaz. “Gırgır Dergisinin Türk Halkbilimi Açısından İncelenmesi.” Yüksek lisans tezi, Hacettepe Üniversitesi, 2006.
• Çınar, Burak. “Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Jeopolitiğinin Rolü.” Gazi Akademik Bakış 8, nu. 15 (Aralık 2014): 39-56.
• Daver, Abidin. “İkinci Abdülhamit Döneminde Donanmamız.” Resimli Tarih Mecmuası 29 (Mayıs 1952): 1486-1491. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/22132 (erişim tarihi 02 Ekim 2024).
• Durdu, Mehmet Burak. “Osmanlı Devleti’nde Jön Türk Hareketinin Başlaması ve Etkileri.” OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 14, nu. 14 (Haziran 2003): 291-318.
• Emecen, Feridun. “I. Süleyman.” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2010, Cilt 38: 62-74.
• Erkin, Feridun Cemal. Türk-Sovyet İlişkileri ve Boğazlar Meselesi. Ankara: Başnur Matbaası, 1968.
• Ermeni Sorunu- Temel Bilgi ve Belgeler. Ankara: Terazi Yayıncılık, 2009.
• Escarpit, Robert. Mizah. Ankara: İmge Yayınları, 2016.
• Esenkaya, Ahmet. “Çanakkale Savaşında Türk-Alman Birlikteliği.” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 6, nu. 6-7 (Nisan 2009): 15-42.
• Fenoglio, İrène and Georgeon, François. “Sunuş”, Doğu’da Mizah. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000: 7-14.
• Fiske, John. İletişim Çalışmalarına Giriş. Ankara: Bilim Sanat Yayınları, 1996.
• Georgeon, François. Sultan Abdülhamid. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Gökgöz, Saime Selenga. “Geç 18.- Erken 19. Yüzyıl İngiliz Politik Karikatüründe Türk-Rus İlişkileri ve Avrupa Güçleri.” Turcology Research 77 (2023): 217-230.
• Görgülü, İsmet. On Yıllık Harbin Kadrosu 1912-1922. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2021.
• Hünerli, Selçuk. “Türkiye’de Gazete Karikatürünün Durumu ve Siyasi Karikatürün Söylemi.” Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi, 1993.
• Karaca, Birsen. Sözde Ermeni Soykırımı Projesi/Toplumsal Bellek ve Sinema. İstanbul: Say Yayınları, 2006.
• Keskin, Hasan. “1914-1918 Osmanlı/Avusturya-Macaristan İmparatorluğu İlişkileri.” Yüksek lisans tezi, Mustafa Kemal Üniversitesi, 2006.
• Kış, Salih. “Birinci Dünya Savaşı’nın Seyrini Değiştiren Goeben ve Breslau Gerçeği.” Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı 15, nu. 22 (Nisan 2017): 63-86.
• Koloğlu, Orhan. Abdülhamit Gerçeği. İstanbul: Pozitif Yayınları, 2023.
• Kuran, Ercüment. “Birinci Dünya Savaşı.” içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, vol. 6, 196-200, 1992.
• Küçük, Cevdet. “Balkan Savaşı.” içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, vol. 5, 23-25, 1992.
• Lent, John A. “Politika ve Çizerlik.” İçinde Ankara 7. Uluslararası Karikatür Festivali-Karikatür ve Siyaset, edited by Resmiye Koç vd., 35-37. Ankara: Karikatür Vakfı Yayınları, 2001.
• Mardin, Şerif. Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908. İstanbul: İletişim Yayınları, 1999.
• Mevlüt, Yüksel. “I. Dünya Savaşı’nda Erzurum’un İlk İşgal Günleri.” Journal of Turkish Research Institute 15, nu. 37 (2010): 259-287.
• Mildanoğlu, Zakarya. Ermenice Süreli Yayınlar 1794-2000. İstanbul: Aras Yayınları, 2014.
• Nesin, Aziz. Cumhuriyet Döneminde Türk Mizahı. İstanbul: Akbaba Yayınları, 1973.
• Öngören, Ferit. Cumhuriyetin 75. Yılında Türk Mizahı ve Hicvi. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları, 1998.
• Panossian, Razmik. The Armenians From Kings and Priests to Merchants and Commissars. London: Hurst&Company, 2006.
• Parsa, Alev F., ve Olgundeniz Seda S. “İletişimde Göstergebilim ve Anlamlandırma Sürecini Örneklerle Değerlendirme.” içinde İletişim Araştırmalarında Göstergebilim Yazınsaldan Görsele Anlam Arayışı, 89-110 Konya: Literatürk Academia, 2014.
• Selçuk, Turhan. Grafik Mizah. İstanbul: İris Mizah Kültürü Yayınları, 1998.
• Songur, Funda. “II. Abdülhamid Dönemi Donanması’nda Teknoloji, Lojistik ve Kurumsal Yapı.” içinde XVIII. Türk Tarih Kongresi, 1-5 Ekim 2018, Ed. Semiha Nurdan ve Muhammed Özler, 519-544. Cilt III, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2022.
• Suny, Ronald G. “Images of the Armenians in the Russian Empire”, The Armenian Image and History and Literature. California: Undena Publications, 1981: 105-137.
• Teotig. Baskı ve Harf/ Ermeni Matbaacılık Tarihi. İstanbul: Birzamanlar Yayıncılık, 2012.
• Tukin, Cemal. Osmanlı İmparatorluğu Devrinde Boğazlar Meselesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1947.
• Turan, Mustafa. “II. Viyana Muhasarası: Osmanlı Devleti’nde Siyasi, İdari ve Askeri Çözülme.” OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 9, nu. 09 (Ocak 1998): 389-429.
• Turani, Adnan. Sanat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Türkiye Dış Politikasında 50 Yıl Montreux ve Savaş Öncesi Yılları (1935-1939). Ankara: Dışişleri Bakanlığı, 1973. Usta, Çiğdem. Mizah Dilinin Gizemi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2009.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi IV. Cilt 1. Kısım: Karlofça Antlaşmasından XVIII. Yüzyılın Sonlarına Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2011.
• Wiest, Andrew. Birinci Dünya Savaşı Tarihi (Fotoğraflar, Haritalar, Çizimler). İstanbul: Kronik Kitap, 2022.
• Yardımcı, İsmail. “Mizah Kavramı ve Sanattaki Yeri.” Uşak Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 3/2, (2010): 1-41.
• Yıldız, Fatma. “19. Yüzyıl’da Anadolu'da Salgın Hastalıklar (Veba, Kolera, Çiçek, Sıtma) ve Salgın Hastalıklarla Mücadele Yöntemleri.” Yüksek lisans tezi, Pamukkale Üniversitesi, 2014.
• Yılmaz, Özgür. “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri.” Avrasya İncelemeleri Dergisi 6, nu. 1 (Aralık 2017): 23-55.
• Աղայան, Էդուարդ Բագրատի. Արդի հայերենի բացատրական բառարան [Modern Ermenicenin Açıklayıcı Sözlüğü]. Երևան: Հայաստան Հրատարակչություն,1976.
• Բոդոսյան, Ս. “20-ական թվականների հայ երգիծական մամուլը [1920’li Yıllarda Ermeni Hiciv Basını]”. ՀՍՍՌ ԳԱ Տեղեկագիր հասարակական գիտությունների 10 (1961): 37-46.
• Համբարձումյան, Լուսինե. “1920-Ականների Հայկական Երգիծանկարչության Կենտրոնների Ձեվավորումը (Պատմական Ակնարկ) [1920’lerde Ermeni Karikatür Merkezleri Oluşumu (Tarihsel Bakış)]”. Գեղարվեստի Ակադեմիայի Տարեգիրք 12/1 (2022): 46-64.
• Մուրադյան, Անահիտ. “Հայ տպագրության 500-ամյակը [Ermeni Basımcılığının 500. Yılı]”. Պատմա-բանասիրական հանդես 1 (2012): 53-66.
• “Խաթաբալա [Hatabala]”, Հայկական Սովետական Հանրագիտարան [Sovyet Ermeni Ansiklopedisi], 1978, Հ. 4, 703.
• “Resistance in Belgium and France.” https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/resistance-belgium-and-france/ (erişim tarihi: 28 Şubat 2025).