DİN VE VİCDAN HÜRRİYETİ İLE LAİKLİK ÇERÇEVESİNDE DİYANET İŞLERİ BAŞKANLIĞI’NIN HUKUKİ STATÜSÜ

Yıl 2023, , 337 - 372, 28.04.2023

Sümeyye Ulusoy

https://doi.org/10.58820/eruhfd.1289635

Öz

Din ve vicdan hürriyeti bireylere, istedikleri din ve inancı benimseyebilme, bir dini inanca sahip olup olmama, inanç, mezhep ve kanaat değiştirme, inandıkları din, inanç ve kanaatin gerekleri olan ibadet ve ayin yapma ve sahip olduğu inancı uygun araçlar kullanarak açıklama, anlatma ve öğretme hakkını tanımaktadır. Bununla birlikte devlete de insanlar üzerinde kanaat baskısı oluşturmama, bireylerin vicdani kanaatlerini etkilememe, onların vicdani kararlarının sonucuna bağlı olarak onlara zarar vermeme ve yine buna bağlı olarak bireylere yarar sağlamama yükümlülüğü yüklenmektedir. Laiklik ise kurumsal yapıda din ve devlet işlerinin ayrılığını ve birbirlerine karşı bağımsız olduklarını ifade etmek amacıyla modern devlet anlayışı ile birlikte hayatımıza girmiş bir kavramdır. Laikliğin bir ülkede benimsenip benimsenmediği doğrudan Anayasada bir laiklik ilkesinin varlığından anlaşılmamaktadır. Laiklik ilkesinin varlığı birtakım unsurların ilgili ülkede benimsenip benimsenmemesinden anlaşılmaktadır. Buna göre bu unsurlar; din ve vicdan hürriyetinin temel hak ve hürriyet olarak tanınmış olması, hukuk düzeninin dine dayanmamasından ve din ve devlet kurumlarının ayrılığının sağlanmış olması anlaşılmaktadır. Diyanet İşleri Başkanlığı ise Anayasa’nın 136. maddesinde bütün siyasi görüş ve düşünüşlerin uzağında, laiklik ilkesi doğrultusunda, özel kanunlarda kendisine gösterilen görevleri yerine getirmesi beklenen bir kurum olarak genel idare içerisinde kabul edilmiştir. Diyanet İşleri Başkanlığının teşkilat kanunu olarak kabul edilen 633 sayılı Kanun’un 1. maddesine göre Başkanlığın görevi, İslam dininin inanç, ibadet, ahlak esasları ile ilgili işleri yürütmek olarak belirtilmiştir. Bu açıklamalar ışığında Diyanet İşleri Başkanlığı’nın statüsü, din ve vicdan hürriyeti bağlamında bireylerin inanç ve kanaatlerine bağlı olarak onlara yarar sağlamama gerekliliği açısından; laiklik ilkesi bağlamında ise devlet ve din kurumlarının birbirinden ayrı ve bağımsız olması gerekliliği açısından tartışmalı bir konumda bulunmaktadır. Söz konusu bu çalışmada ise din ve vicdan hürriyeti, laiklik ilkesi kısaca açıklanıp, söz konusu dini kurum ile arasındaki ilişki, kurumun hukuki statüsü dikkate alınmak suretiyle ifade edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Temel hak ve hürriyetler, Din ve Vicdan Hürriyeti, Laiklik, Diyanet İşleri Başkanlığı, Din-Devlet İlişkisi

The Legal Status of The Presidency of Religious Affairs Within The Framework of Freedom of Religion and Conscience and Secularism

Öz

Freedom of religion and conscience bestows individuals the right to adopt the religion and belief they want, to have or not to have a religious belief, to change their belief, sect, and opinion, and to perform worship and ritual which are the requirements of the religion, belief, and opinion they believe in, and to explain, tell and teach their belief by using proper means. Besides, it lays the burden on the state not to cause pressure on people, not to influence the conscience of individuals, and not to harm or gain advantage from them depending on the result of their conscientious decisions. As for secularism, it is a concept that came into our lives with the modern state understanding to express the separation of state affairs from religious institutions in the organizational structure and their independence from each other. Whether secularism is adopted in a country or not is not directly understood from the existence of a secularism principle in the Constitution. Accordingly, these elements are understood in the fact that freedom of religion and conscience is recognized as fundamental rights and freedoms, that the legal system is not based on religion, and that the separation of religion and state institutions is ensured. As for the Presidency of Religious Affairs, it has been accepted within the scope of the general administration as an institution that is expected to fulfil the missions assigned to it in special laws, in the direction of the principle of secularism, being far from all political views and thoughts in Article 136 of the Constitution. Accordingly, these elements are understood in the fact that freedom of religion and conscience is recognized as fundamental rights and freedoms, that the legal system is not based on religion, and that the separation of religion and state institutions is ensured. As for the Presidency of Religious Affairs, it has been accepted within the scope of the general administration as an institution that is expected to fulfil the missions assigned to it in special laws, in the direction of the principle of secularism, being far from all political views and thoughts in Article 136 of the Constitution. Under article 1 of Law No. 633, which is considered the organic law of the Presidency of Religious Affairs, the mission of the Presidency is specified as conducting the works related to the belief, worship, and moral principles of the religion of Islam. In the light of these explanations, the status of the Presidency of Religious Affairs is among the controversial topics in terms of the necessity of not providing benefits to individuals depending on their beliefs and convictions in the context of freedom of religion and conscience, and in terms of the necessity of the state and religious institutions to be separate and independent from each other in the context of the principle of secularism. In this study, freedom of religion and conscience and the principle of secularism are briefly explained, and their relationship with the religious institution is tried to be expressed by considering the legal status of the institution.

Anahtar Kelimeler

Basic Rights and Liberties, Freedom of Religion and Conscience, Secularism, Presidency of Religious Affairs, Relationship between Religion and State.

Kaynakça

• Akın, Rıdvan. “Geçmişten Günümüze Diyanet İşleri Başkanlığının Tarihsel İşlevi”. Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. 19/2, (2020): 559-589.
• Anadol, Cemal. Türkiye’de Din ve Vicdan Hürriyeti. İstanbul: Burak Yayınevi, 1998.
• Anayurt, Ömer. Anayasa Hukuku Genel Kısım (Temel İlkeler, Kavram ve Kurumlar). Ankara: Seçkin Yayınları, 2022.
• Ataş, Çiğdem. “Türkiye’de Din-Siyaset ve Laiklik”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi, 2003.
• Aydın, Ömür. “Diyanet İşleri Başkanlığı Üzerine Bir Tartışma: Temsil Meselesi”. İktisadi İdari Bilimler Dergisi. 33/3, (2019): 891-918.
• Aydın, Ömür. “Diyanet İşleri Başkanlığının Hukuki Statüsü Üzerine Tartışmalar”. Akademik İncelemeler Dergisi. 14/2, (2019): 239-276.
• Başgil, Ali Fuat. Din ve Laiklik. İstanbul: Yağmur Yayınları, 1991.
• Başgil, Ali Fuat. İlmin Işığında Günün Meseleleri. Yağmur Yayınları, 1960, 155’ten Aktaran Gözaydın, İştar. Diyanet: Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinin Tanzimi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Berkes, Niyazi. Teokrasi ve Laiklik. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2021.
• Bozan, İrfan. Devlet İle Toplum Arasında Bir Okul: İmam Hatip Liseleri, Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı. İstanbul: Tesev Yayınları, 2007.
• Bulut, “Mehmet. Teşkilatımıza ‘Diyanet’ Adı Nasıl Verildi?”. Diyanet Dergi. (Erişim Tarihi: 28.12.2021) https://dergi.diyanet.gov.tr/makaledetay.php?ID=30663.
• Demir, Hande Seher. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları Işığında Türkiye’de Din ve Vicdan Özgürlüğü. Ankara: Adalet Yayınevi, 2011.
• Doğru, Osman ve Nalbant, Atilla. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi Açıklama ve Önemli Kararlar 2. Cilt. Ankara: Avrupa Birliği, Türkiye Cumhuriyeti, Avrupa Konseyi Ortak Yayını, 2013.
• Dönmezer, Sulhi. “Din, Vicdan Ve Kanaat Özgürlüğü”. Erdem Dergisi. 14/42 (2005): 4-5, (Erişim Tarihi: 08.12.2021), https://Dergipark.Org.Tr/Tr/Download/Article-File/683097.
• Erdoğan, Mustafa. “1982 Anayasasında Din Özgürlüğü”. Liberal Düşünce Dergisi. 18 (2000): 226-237.
• Erdoğan, Mustafa. Demokrasi Laiklik Resmi İdeoloji. Ankara: Liberte Yayınları, 2000.
• Eren, Abdurrahman. Anayasa Hukuku Dersleri Genel Esaslar Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Seçkin Yayınları, 2020.
• Gözaydın, İştar. Diyanet: Türkiye Cumhuriyeti’nde Dinin Tanzimi. İstanbul: İletişim Yayınları, 2009.
• Gözler, Kemal. Türk Anayasa Hukuku. Bursa: Ekin Basım Yayın Dağıtım, 2021.
• Gözübüyük, Şeref ve Gölcüklü, Feyyaz ve Saygılı, Abdurrahman, Avrupa İnsan Hakları ve Sözleşmesi Uygulaması Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İnceleme Ve Yargılama Yöntemi. Ankara: Turhan Kitapevi, 2019.
• Gürsoy, Kenan. “Laiklik” içinde Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 27. Cilt, 60-62. Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi, 2003.
• Hamel, Walter. Din Ve Vicdan Hürriyeti, Çeviren: Servet Armağan, Yeni İstanbul: Asya Yayınları,1973.
• https://normkararlarbilgibankasi.anayasa.gov.tr/.
• Kahraman, Mehmet. “Avrupa Birliği Ülkelerinde ve Türkiye’de Laiklik”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 5/9 (2014): 57-77.
• Kara, İsmail “Din ile Devlet Arasına Sıkışmış Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı”. M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18/18 (2000): 29-55.
• Karaman, Ebru. “Türk ve Fransız Anayasalarında Laiklik İlkesi”. Uluslararası Avrasya Ekonomileri Konferansı Tam Metin Bildirisi. (2019): 343-351.
• Kodamanoğlu, M. Nuri. “Laik Devlet Düzenimizin İlk Yasal Dayanağı”. Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi. 8 (1991): 643-646.
• Kuzu, Burhan. “Türk Anayasa Metinleri ve İlgili Mevzuat”. İstanbul: Filiz Kitapevi, 1995.
• Makrides, Vasilios N., “Yunanistan’da Gelenek ile Modernite Arasında Gerilim”. İçinde Avrupa Birliği Ülkelerinde Dinler ve Laiklik, Ed. Jean Bauberot, Çeviren: Fazlı Arabacı, 113-122. İstanbul: Ufuk Kitapları, 2003.
• Mertcan, Hakan “Karşılaştırmalı Olarak Türkiye’de Laiklik”. (Erişim Tarihi: 13.12.2021). 305-327, https://www.ayk.gov.tr/wpcontent/uploads/2015/01/MERTCAN-HakanKAR%C5%9EILA%C5%9ETIRMALI-OLARAKT%C3%9CRK%C4%B0YE%E2%80%99DELA%C4%B0KL%C4%B0K.pdf.
• Özbudun, Ergun. Türk Anayasa Hukuku. Ankara: Yetkin Yayınları, 2019.
• Perçin, Deniz. “Yunanistan ve Avrupa Birliği Ülkelerindeki Laiklik Algısının Karşılaştırmalı Tahlili”, (Erişim Tarihi: 13.12.2021), http://jusgentiumint.org/wpcontent/uploads/2017/05/Yunanistan-ve-AvrupaBirli%C4%9Fi-%C3%9Clkelerindeki-LaiklikAlg%C4%B1s%C4%B1n%C4%B1nKar%C5%9F%C4%B1la%C5%9Ft%C4%B1rmal%C4%B1-Tahlili.pdf. Robbers, Gerhard. “Orta Avrupa Devletleri’nde, Almanya’da ve Protestan Devletlerde Din-Devlet İlişkileri” İçinde Dünyada Din-Devlet İlişkileri Ülkeler Arası Karşılaştırmalar, Ed. Uşşak, Cemal. İstanbul: Gazeteciler ve Yazarlar Birliği Vakfı Yayınları, 2002. Samur, Bilal. “Yeni Anayasada Din ve Vicdan Özgürlüğünün Düzenlenmesi”, Liberal Düşünce Dergisi. 17/66 (2012): 93-102.
• Savcı, Bahri. “Diyanet İşleri Teşkilatının Gelişmeleri”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 3/22 (1967): 85-102.
• Senemoğlu, Olkan ve Küçük, Ayşe. “Amerika ve Türkiye’de Din-Devlet İlişkisi: Karşılaştırmalı Bir Analiz”. Nişantaşı Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 6/1 (2018): 103-125.
• Sönmez, Kutlu. “Diyanet İşleri Başkanlığı ve İslamiçi Dini Gruplarla (Mezhep Ve Tarikatlar) İlişkileri”. Dini Araştırmalar Dergisi. 12/33 (2009): 107-127.
• Tarhanlı, İştar B.. Müslüman Toplum Laik Devlet. İstanbul: Afa Yayınları, 1993.
• Tezcan, Durmuş vd. İnsan Hakları El Kitabı, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2019.
• Tezcan, Durmuş ve Erdem, Mustafa Ruhan ve Sancakdar, Oğuz. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması. Ankara: Adalet Bakanlığı Yayınları, 2004.
• Tezcan, Durmuş ve Erdem, Mustafa Ruhan ve Sancakdar, Oğuz. Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Işığında Türkiye’nin İnsan Hakları Sorunu. Ankara: Seçkin Yayınları, 2002.
• Tokuzlu, Lami Bertan. “Düşünce, Vicdan ve Din Özgürlüğü” İçinde İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa (Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme), Ed. Sibel İnceoğlu, 333-354. İstanbul: Beta Yayınları, 2013.
• Toprak, Hicret. “Türkiye Cumhuriyeti’nde Dini Kurumsallaşma, Diyanet İşleri Başkanlığının Kuruluşu”. Muhafazakâr Düşünce Dergisi. 14/51, (2017): 217-233.
• Turan, Osman. Türkiye’de Manevi Buhran Din ve Laiklik. İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Ulusoy, Ali. “Laik Devlette Diyanetin Yeri”. (Erişim Tarihi: 20.12.2021) https://t24.com.tr/yazarlar/ali-d-ulusoy/laik-devlette-diyanetin-yeri,27518.
• Yıldız, Abdülkadir, “İnanç Özgürlüğü Açısından Dini Gruplar ve Diyanet İşleri Başkanlığı”. içinde Dini Gruplar Siyaset ve Bürokrasi, Ed. Kemal Ataman, İsmail Güler, Vejdi Bilgin, Bursa: Emin Yayınları, 2017.
• Yıldız, Abdülkadir. Din ve Vicdan Özgürlüğü. İstanbul: On İki Levha Yayınları, 2021.