İSLAMİYET ÖNCESİ TÜRK DEVLETLERİNDEN OSMANLI DEVLETİ’NE HÂKİM YARDIMCILIĞI

Yıl 2024, Cilt: 19 Sayı: 2, 1057 - 1081, 28.10.2024

Betül Kayar

Öz

7413 sayılı kanun ile Hakim ve Savcılar Kanunu’nda değişiklik ya-
pılmış ve yargı teşkilatımıza hakim savcı yardımcılığı getirilmiştir. Yargı
teşkilatımız bakımından bir ilk olmakla birlikte bu kuruma benzer ör-
neklerin tarihimizde mevcut olduğu bilinmektedir. Hakim savcı yar-
dımcılığına hukuk tarihimizde en benzer kurum Osmanlı adli teşkila-
tında görev almış nâiblerdir. Osmanlı öncesi ve hatta İslamiyet öncesi-
ne gidildiğinde benzer bir kurumun mevcut olup olmadığı sorusu ise bu
çalışmanın konusudur. Çalışmada İslamiyet öncesi Türk ve Moğol dev-
letleri ile İslamiyet sonrası Türk ve Müslüman devletler hakkında
önemli bilgiler veren literatür taranmış ve şu sonuçlara varılmıştır:İslamiyet öncesi Türk devletlerinde devlet işlerinde yardımcılar olması
önemsenmiş ve öğütlenmiştir. Fakat yargı işini yürütenlere yardımcı
olan görevlilerden bahseden açık bir bilgiye rastlanılamamıştır. Çağa-
tay Hanlığı ve İlhanlılar’da ise yargılama işlerini yürütenlerin yardımcı-
ları olduğu görülmüştür. İslam Devleti’nde Hz. Peygamber döneminden
itibaren yargı işlerini yürüten kimselerin çeşitli işlerle görevlendirdiği
hakim yardımcısı benzeri kimseler olmuştur. Dört Halife döneminde de
bu uygulama sürdürülmüştür. Abbasiler döneminde kadıların belirli
işlerle yetkilendirdiği nâibler çeşitli açılardan kadılara yardımcı olmuş-
tur. Tarafların farklı mezhepten olması ve talep etmeleri halinde kadı-
lar, ilgili mezhebe mensup kimseleri söz konusu uyuşmazlık için görev-
lendirebilmiştir. Bu noktada görev alanların da hakim yardımcılığına
benzer işlev gördüğü söylenebilir. Memlük Devleti’nde de Abbasi uygu-
lamasına benzer uygulamalar mevcut olmuştur. İşlerin yoğunluğu se-
bebiyle yargı işlerine bakmak üzere veya farklı mezhepler söz konusu
olduğunda vekiller görevlendirilebilmiştir. Ayrıca Memlük Devleti
mahkemelerinde görevleri açık olmamakla birlikte sayısı birden fazla
olan nâiblerin bulunduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Hakim Yardımcılığı, İslamiyet Öncesi, Türk, İslam hukuku, hukuk tarihi

Assistant Judgeship from Pre-Islamic Turkish States to the Ottoman Empire

Öz

The Law on Judges and Prosecutors was amended by the Law No.
7413 to include assistant judges and prosecutors in our judicial orga
nization. By introducing these officials who will assist judges and pro
secutors in our judicial system, it is both aimed to reduce the
workload as well as them to gain experience before they become jud
ges and/or prosecutors. It is important to study whether there had
been examples of the current legal institutions in our history to be
able to get a guidance in the functioning of these institutions. In this
context, it must be asked if there has ever been a practice similar to
assistant judges and prosecutors in our history although it is the first
in the sense of Law No. 7413. It is also important to question which
period did it emerge and how it was implemented if there was ever a
similar institution. These are some of the questions to be answered in this study. The most similar institution to the assistant judge
prosecutor practice in our legal history seems to be the nâibs who
served in the Ottoman judicial organization. The nâibs, who were de
puties of the kadi, were able to perform many legal and administrati
ve procedures both inside and outside of the court, and also to act as a
proxy for the kadi in case the kadi was absent from the court for some
reason. Since the “nâibship” in the Ottoman Empire is examined in
detail in our study titled “Nâib in the Ottoman Judicial Organization”,
it will not be discussed in this study again. The question of whether
any other similar practice existed before the Ottoman Empire and
even before Islam will be the main target of this study. At this point, it
should be noted that the practice of assistant prosecutor was exclu
ded from this study and the examination was made solely on the con
text of assistant judgeship since the institution of the prosecutor’s
office did not exist in Islamic legal practice until its entry into our ju
dicial organization in the post-Tanzimat period of the Ottoman Empi
re. In the study, the literature providing important information about
the pre-Islamic Turkish and Mongolian states and the post-Islamic
Turkish and Muslim states was reviewed and the following conclusi
ons were reached: In pre-Islamic Turkish states, having assistants in
state affairs was considered important and recommended. However,
there is no clear information about the officials assisting the judicial
officials. In the states of Çağatay Hanlığı and the İlhanlılar, it had been
seen that those who carried out judicial affairs had assistants. In the
Islamic State, from the time of the Prophet Muhammad and onwards,
those who carried out judicial affairs had people similar to assistant
judges assigned with various tasks. This practice continued during the
reign of the Four Caliphs. In the Abbasid period, the nâibs who were
authorized by the kadi to perform certain tasks, assisted the kadi in
various aspects. In the instances where the parties belonged to diffe
rent sects requested it, the kadi could have appointed people from the
relevant sect to deal with the dispute in question. At this point, it can
be said that these officials functioned as similar to assistant judges. In
the Mamluk State, there had been practices similar to the Abbasid
practice. Deputies could have been appointed to take care of judicial
affairs due to intensity of workload or in the case of parties belongingto different sects. In addition, although their duties were not clear, it
was observed that there were more than one nâib in some courts of
the Mamluk State.

Anahtar Kelimeler

Assistant Judgeship, Pre Islamic, Turk, Islamic Law, history of law

Kaynakça

• Adalet Komisyonu Raporu, Dönem: 27/5 Esas No: 2/4484, Sıra Sayısı: 339.
• Akyılmaz, Gül. “Selçuklu Adliye Teşkilatı ve Osmanlı Hukuk Sis-temi Üzerindeki Etkileri”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi. Prof. Dr. Halil Cin’e Selçuk Üniversitesinde 10. Hizmet Yılı Armağanı. (1995): 23-41.
• Alaaddin Ata Melik Cüveynî. Tarih-i Cihan Güşa. Çeviri: Mürsel Öz-türk, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Arsal, Sadri Maksudi. Türk Tarihi ve Hukuk. Ankara: TTK Yayınla-rı, 2014.
• Atar, Fahrettin. İslam Adliye Teşkilatı. Ankara: Diyanet İşleri Baş-kanlığı Yayınları, 1991.
• Atar, Fahrettin. İslam Yargılama Hukukunun Esasları. İstanbul: M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2019.
• Avcı, Casim “Nâib”, TDV İslam Ansiklopedisi, 32 (2006): 311-312.
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları. Konya: Kömen Yayınları, 2015.
• Aydın, M. Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta, 2014.
• Berki, Ali Himmet. İslâm Şeriatinde Kaza (Hüküm ve Hâkimlik) Tarihi ve İftâ Müessesesi. Ankara: Yargıçoğlu Matbaası, 1962.
• Berki, Ali Himmet. “İslam’da Kaza Tarihi”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 17 (1969): 153-167.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, C. 8. İstanbul: Bilmen Basım ve Yayınevi, 1970.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan. “Abbâsî Devleti’nin İlk Döneminde Yargı Bağımsızlığı Anlayışı”. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 1997.
• Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta Tancî. İbn Battûta Seya-hatnâmesi. Çeviri: A. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2021.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Hukukun Serüveni. İstanbul: Arı Sanat Ya-yınları, 2017.
• Fayda, Mustafa. Hulefâ-yı Râşidîn Devri. İstanbul: Kubbealtı Neş-riyatı, 2020.
• Furat, Ahmet Hamdi. “Kâdılkudâtlık Müessesesinin Oluşumu ve İlk Kâdılkudâtlar”. İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 18 (2008): 103-121.
• İbn Haldun. Mukaddime. Hazırlayan: Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2020.
• Kaçalin, Mustafa S. “Dîvânü Lugāti’t-Türk”. TDV İslam Ansiklope-disi. 9 (1994): 446-449.
• Kafalı, Mustafa. Çağatay Hanlığı (1227-1345). Ankara: Berikan Yayınevi, 2005.
• Kafesoğlu, İbrahim. Selçuklular ve Selçuklu Tarihi Üzerine Araş-tırmalar. İstanbul: Ötüken, 2019.
• Kafesoğlu, İbrahim. Sultan Melikşah Devrinde Büyük Selçuklu İmparatorluğu. İstanbul: Ötüken, 2019.
• Karaman, Hayrettin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Kaşgarlı Mahmud. Divan-ı Lûgat-it Türk C. I-II-III. Çeviri: Besim Atalay. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• Kaşgarlı Mahmud. Divan-ı Lûgat-it Türk C. IV. Çeviri: Besim Ata-lay. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2018.
• Kayar, Betül. Osmanlı Yargı Teşkilatında Nâib. İstanbul: Oniki Levha Yayınları, 2023.
• Kazıcı, Ziya. İslam Medeniyeti ve Müesseseleri Tarihi. İstanbul, M. Ü. İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2013.
• Kılınç, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nde Alternatif Uyuşmazlık Çözüm Yöntemi Olarak Muslihûn: Osmanlı Arabuluculuğu”. II. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, C. 2. İstanbul: On İki Levha, 2016: 15-81.
• Kılınç, Ahmet. Osmanlı Yargılama Hukukunda Bilirkişilik. Ankara: Adalet Yayınevi, 2019.
• Köprülü, M. Fuat. “Anadolu Selçukluları Tarihi’nin Yerli Kaynakla-rı”. Belleten. 7/27 (1943): 379-521.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kâtip”. TDV İslam Ansiklopedisi. 25 (2022): 49-52.
• Moğolların Gizli Tarihi. Çeviri: Ahmet Temir. Ankara: TTK Yayın-ları, 2016.
• Nizâmü’l-Mülk. Siyâset-Nâme. Hazırlayan: Mehmet Altay Köy-men. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Özen, Şükrü. “Kadılkudât”. TDV İslam Ansiklopedisi. 24 (2001): 77-82.
• Taneri, Aydın. “Emîr-i Dâd”. TDV İslam Ansiklopedisi. 11 (1995): 130.
• Temizsu, Habibe. Yasak Cengiz Han Yasası ve Moğol Devletleri Ta-rihinde Yaşadığı Değişim. İstanbul: Ötüken, 2018.
• Turan, Osman. “Selçuk Türkiye’sinde Faizle Para İkrazına Dair Hukukî Bir Vesika”. Belleten, 16/62 (1952): 251-260.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar. Ankara: TTK Yayınları, 2014.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilatına Medhal. Ankara: TTK Yayınları, 1988.
• Ülker, İbrahim. “Osmanlı Ceza Yargılamasında Müstantik (Sorgu Hâkimi)”. Ceza Hukuku ve Kriminoloji Dergisi. 11/1 (2023): 41-57.
• Ünal Özkorkut, Nevin. Osmanlı Hukukunda Müdde-i Umumilik Savcılık Kurumunun Türk Hukukuna Girişi ve Uygulanma Süreci. An-kara: Turhan Kitabevi, 2016. Yiğit, İsmail. “Emevîler”. TDV İslam Ansiklopedisi. 11 (1995): 87-104.
• Yusuf Has Hacib. Kutadgu Bilig. Çeviri: Ayşegül Çakan. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2017.
• Yuvalı, Abdulkadir. İlhanlılar Tarihi I Kuruluş Devri. Kayseri: Er-ciyes Üniversitesi Yayınları, 1994.
• Yuvalı, Abdulkadir. “Hülâgû”. TDV İslam Ansiklopedisi. 18 (1998): 473-475.