TÜRK CEZA HUKUKUNDAKİ SEÇENEK YAPTIRIMLAR’IN İSLÂM HUKUKUNDAKİ TA῾ZÎR CEZASIYLA KARŞILAŞTIRILMASI

Yıl 2024, Cilt: 19 Sayı: 2, 1157 - 1187, 28.10.2024

Taha Yılmaz

https://doi.org/10.58820/eruhfd.1574956

Öz

Çalışmanın konusu Türk Ceza Hukukundaki seçenek yaptırımlar
ile İslâm hukukunda mevcut olan ta῾zir cezalarının karşılaştırılması-
dır. Hukuk tarihine baktığımızda cezalar infaz edilirken ödetme, kefa-
ret, caydırma, önleme, topluma kazandırma vb. hedefler gözetilmiştir.
Bu makalenin amacı yapı ve kaynak bakımından her nekadar birbirle-
rinden farklı olsalar da cezanın infazında fert ve toplum için gözettik-
leri bazı maslahatlar açısından bu iki hukukun benzeyen ve ayrılan
noktalarını ortaya koymaktır. Sonuç olarak seçenek yaptırımlar ile
İslâm ceza hukukundaki cezalarda evrensel ve tarihsel değerler açı-sından gözetilen insanın sosyalleşmesi ve topluma kazandırılması
hedefinin benzeştiği görülmektedir. Bu da iki hukukun da sosyolojik
olarak cezanın infazında insanı öncelediğini göstermekte ve cezanın
infazında hedefledikleri hususların kıyaslanmasını önemli kılmakta-
dır. Bu hedefler cezanın infazıyla birlikte kamu vicdanının rahatlatıl-
ması, toplumsal güvenin sağlanması, kişinin terbiye edilerek topluma
kazandırılması ve sosyalleşmesidir. Bu hususlar Türk ceza hukukunda
diğer cezaların infazında da var olmakla birlikte baskın olarak seçe-
nek yaptırımlarda bulunmaktadır. İslâm ceza hukukunda ise bu alan
ta῾zir cezası adı altında oldukça geniş bırakılmıştır. Konu ele alınırken
her iki hukuk sistemindeki suç ve ceza kavramları da değerlendiril-
miştir. Bu çalışmada konu nitel yöntemin metin analizi, karşılaştırma
ve tarihi, güncel doküman yöntemi esas alınarak irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Ceza, Suç, Ta῾zîr, Seçenek Yaptırımlar

Comparison of Optional Sanctions ın Turkish Criminal Law With Ta῾Zîr Punishment In Islamic Law

Öz

The subject of the article is the comparison of the alternative sanc
tions in Turkish Criminal Law and the ta῾zir penalty in Islamic law.
While discussing the subject, the concepts of crime and punishment in
both legal systems were also evaluated in relation to the subject. Positi
ve Turkish Law protects rights in society and imposes certain respon
sibilities on individuals, with a distinction between criminal law, civil
law and law of obligations. Achieving social justice and ensuring the
security of life and property is only possible with the rules of law. In the
Turkish Penal Code, crimes are divided into two: reckless and intentio
nal crimes. Although the punishment for many of these crimes is clear,
the way in which some resulting penalties will be executed or deemed
to have been executed has been left to the conscientious opinion of the
judge by the legislator in case certain conditions are met. Although Is
lamic Law does not, in principle, base on a sharp distinction such as
criminal, debts and civil law, like Turkish law, it has a section called
criminal law/ukubat. In Islamic criminal law, punishments are divided
into three types: hadd, retaliation-diyyat and ta῾zīr. The limits, quality
and method of execution of hadd and retaliation punishments are de
termined by the texts. The legislature did not leave discretion to thejudge in the punishment of these crimes. However, in Islamic law, the
punishment of some crimes is left to the discretion of the judge. The
judge has the right to assess these penalties depending on the crime
and the criminal's situation. These penalties are called ta῾zir penalties.
Ta῾zīr punishments should be of a nature that prevents, modifies, de
ters and disciplines people from committing crimes. The purpose of
this article is to evaluate the similarity of the alternative sanctions in
the Turkish Penal Code with the Ta῾zîr penalty in Islamic law and to
reveal their similarities and points of difference in terms of some inte
rests they pursue for the individual and the society, even though the
two laws are different from each other in terms of structure and source.
This issue makes the study current and important. When we look at
legal systems, it is clear that legislators always consider the purpose,
interests and justice dimension of the provisions. The judge can use his
discretionary power in favor of the peace and security of the individual
and society, based on the corridor that the legislator has given him fre
edom. As a matter of fact, the phenomenon of alternative sanctions in
the Turkish Penal Code are criminal law sanctions other than impri
sonment that do not deprive the person of his freedom, such as emplo
ying him in a job that is beneficial to the public if it is voluntary, restric
ting the right to go to certain places, electronic monitoring, and fines.
This sanction is applied to convicts whose penalty amount is converted
into a prison sentence of one year or less by various means after the
sentence is determined, and to reckless crimes, excluding conscious
negligence, without any time limit. In this context, alternative sanctions
have been determined in a way that they are not as restrictive to free
dom as imprisonment and are an alternative to imprisonment. TCK Art.
Execution limits of 50 alternative sanctions have been drawn. In the
Turkish Penal Code No. 5237, alternative sanctions to short-term imp
risonment are judicial fines, working in an educational institution, ban
ning from performing certain activities, withdrawal of driver's license
and registration, and public benefits, depending on the personality of
the criminal, his social and economic situation, his remorse during the
trial process and the commission of the crime. It covers issues such as
employment in certain jobs. In Islamic criminal law, in addition to pe
nalties whose arbitrariness and implementation are clear, penalties
whose arbitrariness and implementation are left to the discretion of the
judge are also included in the agenda. The execution of these sentencesis carried out by the judge's jurisprudence. Especially in cases where
the criminal elements were not fully established or the detection was
not based on material evidence and was suspicious, it was generally
implemented in the form of exile or deprivation of certain rights. Here,
the defendant's remorse and previous good condition are also a deter
mining factor. In this case, although the crime is clear, the punishment
is not determined in advance and is left to the discretion of the judge.
The similarity to alternative sanctions in Turkish criminal law is that
the amount and quality of the punishment will be determined by the
judge. ..continued in the article

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Punishment, Crime, Punishment, Opti onal Sanctions

Kaynakça

• Abdülbâkî, Muhammed Fuâd b. Abdilbâkî b. Sâlih el-Misrî. el-Mu’cemü’l-müfehres li-elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1364/1945.
• Akman, Mehmet. Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması. İstanbul: Eren Yayınları, 2004.
• Akşit, Cevat. İslam Ceza Hukuku ve İnsani Esasları. İstanbul: Gaye Vakfı Yayınları, 1980.
• Ali Haydar Efendi, Hocaeminefendizade. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Mecelleti’l-ahkâm. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Arslan, Çetin. Türk Ceza Hukuku Mevzuatı. İstanbul: Bilge Yayıne-vi, 2024.
• Arslan, Hüseyin. 16. Yy. Osmanlı Toplumunda Yönetim. Nüfus, İskân, Göç ve Sürgün. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2001.
• Artuk, Mehmet Emin - Gökcen, Ahmet vd., Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Adalet Yayınevi, 2007.
• Aslan, Nasi. İslam Hukukunda Yargılama Etiği ve İlkeleri. Adana: Karahan Kitapevi, 2014.
• Atar, Fahrettin. İslâm Adliye Teşkilatı. Ankara: DİB Yayınları, 1991.
• Avcı, Mustafa. Hürriyeti Bağlayıcı Cezalara Seçenekler. (Doktora Tezi). İstanbul: Sosyal Bilimle Enstitüsü, 1994.
• Avcı, Mustafa. Osmanlı Hukukunda Suçlar ve Cezalar. İstanbul: Gökkubbe, 2004.
• Aydın, Devrim. Ceza Muhakesinde Deliller. Ankara: Yetkin Yayın-ları, 2014.
• Aydın, M. Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Yayınları, 2010.
• Bardakoğlu, Ali. “ Fıkıh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. İstanbul: TDV Yayınları, 1996, 13/ 22-27.
• Bardakoğlu, Ali. “ Delil “. Türkiye DiyanetVakfı İslâm Ansiklopedi-si. İstanbul: TDV Yayınları, 1994, 9/138 - 141.
• Bardakoğlu, Ali. “Berâet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992, 5/470-471.
• Bardakoğlu, Ali. “Beyyine”. Türkiye DiyanetVakfı İslâm Ansiklo-pedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992, 9/97- 98.
• Bardakoğlu, Ali. “Ceza”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedi-si. İstanbul: TDV Yayınları, 1993), 7/470-478.
• Bardakoğlu, Ali. “Diyet”. Türkiye DiyanetVakfı İslâm Ansiklopedi-si. İstanbul: TDV Yayınları, 1994, 9/473-479.
• Bardakoğlu, Ali. “Eşkıya”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. Ankara: TDV Yayınları, 1995, 11/466-469.
• Bardakoğlu, Ali. “Had”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, İstanbul 1996, 14/547-551.
• Bardakoğlu, Ali. “İspat”. Türkiye DiyanetVakfı İslâm Ansiklopedi-si. İstanbul: TDV Yayınları, 2000, 22/492-495.
• Başoğlu, Tuncay. “Ta’zir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. Ankara: TDV Yayınları, 2000, 16/198-202.
• Bayındır, Abdülaziz. İslam Muhakeme Hukuku (Osmanlı Devri Uygulaması). İstanbul: Süleymaniye Vakfı Yayınları, 2015.
• Behnesi, Ahmet Fethi. el-Mevsûatü’l-cinaiyye fi’l-fıkhi’l-İslâmî (Beyrut: Dâru’l-Nahdati’l-Arabiyye, 1991 .
• Belgesay, Mustafa Reşit. Kur’an Hikmetleri ve Modern Hukuk. İs-tanbul: Fakülte Matbaası, 1963.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukûk-ı İslâmiyye ve Istılâhâtı Fıkhiyye Kâmusu. İstanbul: Bimen Yayınevi, ts.
• Boynukalın, Mehmet. “Suç”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2009, 37/453-457.
• Bozkurt, Nebi. “Sürgün”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklope-disi. Ankara: TDV yayınları, 2010, 38/166.
• Cârullah, Mûsâ. Kavâid-i fıkhiyye. haz. Ferhat Koca, vd. Ankara: Ankara Okulu, 2018.
• Cezeri. el-Fıkh ale’l-mezâhibi’l-erbaa῾. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1990.
• Çalışkan, İsmail. “İslâm Hukukunda Ceza Kavramı ve Hadd Ceza-ları”. AÜİFD. 31/1-4 (1989): 367-397.
• Çınar, Mahmut. “Zarûrât-ı Dîniyye”. Türkiye DiyanetVakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013, 44/138.
• Çifçioğlu, Cengiz Topel. “Türk Ceza Kanun’nda Taksir”. Ankar Ba-rosu Dergisi 3 (2003): 315-338.
• Çolak, Ahmet. Türk Ceza Hukukunda Kısa Süreli Hapis Cezasına Seçenek Yaptırımlar. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2023.
• Çolak, Haluk - Altun, Uğurtan. “Kısa Süreli Hapis Cezaları, Seçenek Yaptırımlar ve İnfaz Rejimleri”. TBB Dergisi 67 (2006): 163- 176.
• Dağcı, Şamil. “ “İhsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2002, 21/546-548.
• Dağcı, Şamil. “İşkence”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. İstanbul: TDV Yayınları, 2002, 13/429-433.
• Dağcı, Şamil. “Kısas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2002, 25/488-495.
• Dağcı, Şamil. İslam Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Müessir Fiil-ler. Ankara: DİB Yayınları, 1996.
• Demir, Halis. “İbrahim Kâfi Dönmez Tarafından Kaleme alınan İslâm Ansiklopedisi Maslahat Maddesi Üzerine Bir Tahlil”. Eskişehir İlahiyat Fakültesi Dergisi. 10/1 (2023): 352-376.
• Demirbaş, Timur. Kriminoloji. Ankara: Seçkin Yayınları, 2016.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “Müeyyide”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2020, 31/485-488.
• Dönmezer, Sulhi - Sahir, Erman. Nazari ve Tatbiki Ceza Hukuku “Genel Kısım”, İstanbul: Beta Yayınları, 1994.
• Ebu Zehra, Muhammed. İslam Hukukunda Suç ve Ceza. çev. İbra-him Tüfekçi İstanbul: Kitabevi, 1994.
• Ebû Zehre, Muhammed. el-Cerîme ve’l-ukûbe fî’l-fıkhi’l-İslâmî el-ukube. Kahire: Dârü’l-fikri’l-Arabi, 2008.
• Erbay, Celal. İslam Ceza Muhakemesi Hukukunda İspat Vasıtaları. İstanbul: M.Ü. İlahiyat Fak. Vakfı Yayınları, 1999.
• Erdem, Mustafa Ruhan. Kısa Süreli Özgürlüğü Bağlayıcı Cezaların İnfazı ve Yeni Seçenekler, İnfaz Hukukunun Sorunları. Ankara: Sem-pozyum, 24/25.11. 2000, 192-213.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh İlmine Giriş. İstanbul: Dem Yayınları, 2019.
• Erdoğan, Suat. “İslam Muhakeme Hukukunda Delil Sistemleri ve Hâkimin Takdir Yetkisi”. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. 2 (2007): 132-144.
• Erturhan, Sabri. İslam Ceza Hukuku Etrafındaki Tartışmalar. İs-tanbul: Rağbet Yayınları, 2008.
• Eşitli, Ezgi Aygün. Kısa Süreli Hapis Cezası ve Kısa Süreli Hapis Ce-zasına Seçenek Yaptırımlar. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Der-gisi, 65/1 20216, 63-100.
• Feyzioğlu, Metin. Ceza Muhakemesinde İspatın Ölçütü Olarak Vic-dani Kanaat. Ankara: Islık Yayınları, 2002.
• Günther, Klaus. Ceza İnfaz Hukukunun İnsan İmgesi, İnfaz Huku-kunun Sorunları. Ankara: Sempozyum, 24/25.11. 2000, 55-71.
• Hafızoğulları, Zeki. Ceza Normu. Ankara: Seçkin Yayıncılık, 1996.
• Hafızoğulları, Zeki - Özen, Muharrem. Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: US-A Yayıncılık, 2011.
• Hakeri, Hakan. Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Adalet Ya-yınevi, 2011.
• Halifi, Nasır Ali Nasır. ez-Zurufü’l-müşeddede ve’l-muhaffefe fi ukubeti’t-Ta’zir fi’l-fıkhi’l-İslâmî. Mısır: 1993.
• Hamidullah, Muhammed. İslam’da Devlet İdâresi. İstan-bul: Be-yan Yayınları, 1998.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımeşkî. Reddü’l-muhtâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Ebü’d- Dem, Ebû İshâk Şihâbüddîn İbrâhîm b. Abdillâh b. Ab-dilmün῾im b. Alî el-Hemdânî el-Hamevî. Kitâbü edebi’l- kazâ, Bağdat: Matbaatu’l-İrşad, 1984.
• İbn Hazm. Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî el- Kurtubî. el-Muhallâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kayyim, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkî el-Hanbelî. et-Turuku’l- hukmiyye fi’s- siyaseti’ş- şer’iyye. Beyrut: Dâru’l- Cil, 1418/1998.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfî. Lisânü’l-Arab. Beyrut: Dâru’s-Sâdr, 1994.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdülvâhid b. Abdil-hamîd es-Sivâsî. Şerhü fethu’l-Kadîr. Beyrut, Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyye, ts.
• İnalcık, Halil, Osmanlı’da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Kronik Kitap, 2000.
• Kadri, Hüseyin Kazım. Türk Lügatı. İstanbul: Türk Dl Kurumu Ya-yınları, 1946.
• Karaman, Hayreddin. İslâm Hukuku. İstanbul: İz Yayıncılık, 1982.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes῾ûd b. Ahmed. Bedâîu῾sanâi῾. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1986.
• Kaya, Eyyüp Said - Hacak, Hasan. “Zimmet”, Türkiye Diyanet Vak-fı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2013, 44/424.
• Kızılay, Muhammed Emin. Türk Pozitif Hukukuyla Mukayeseli olarak Modernleşme Dönemi Osmanlı Ceza Hukukunda İctima: Haka-ret Suçu Örneği”, Darulfunun İlahiyat, 32/2, 2021, 457-481.
• Köse, Saffet. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetev, Yayınevi, 2012.
• Köse, Osman. Osmanlı’dan Günümüze Eşkıyalık ve Terör. Sam-sun: Kültür Yayınları, 2009.
• Kunter, Nurullah, Muhakeme Dalı olarak Ceza Muhakemesi Huku-ku. İstanbul: Kazancı Yayınları, 1986.
• Maverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Ahkâmü’s-sultâniyye. Beyrut: Dâru’l-Kütübü’l-İlmiyye, 1990.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc şerhi sahihi Müslim b. el-Haccac. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turasi’l-Arabi, 1392/1972.
• Özbilgen, Erol. Osmanlı Hukukunun Yapısı. İstanbul: Güray Mat-baacılık, 1986.
• Özen, Mustafa. Ceza Muhakemesi Hukuku. Ankara: Adalet Yayıne-vi, 2023.
• Özgenç, İzzet. Türk Ceza Hukuku Genel Hükümler. Ankara: Seçkin Yayınları, 2012.
• Pala, Ali İhsan. İslâm Hukukunda İhtiyat İlkesi. Ankara: Fecr Ya-yınları, 2009.
• Sâfî, Lutfullah. et-Ta῾zir envâuhu ve multekâtuhu (İran: Müessese-tü’l-Neşrü’l-İslâmî, 2021.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsü’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Ahmed. el-Mebsût. İstanbul: Gümüşevi Yayıncılık, 1983.
• Soyaslan, Doğan. Hürriyeti Bağlayıcı Cezaların İnfaz Rejimleri, İn-faz Hukukunun Sorunları Sempozyum. Ankara: 24/25. 11. 2000, An-kara, 162-191;
• Şafak, Ali. “Bağy”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. An-kara: TDV Yayınları, 1991, 4/451-452.
• Şamil, Dağcı. “ “İhsan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul 2002, 21/546-548.
• Taner, Tahir. Ceza Hukuku. İstanbul: İÜHF Yayınları, 1949.
• Toroslu, Nezat – Feyzioğlu, Metin. Ceza Muhakemesi Hukuku. An-kara: Savaş Yayınları, 2008.
• Türcan, Talip. (ed.), İslam Hukuku El Kitabı. Ankara: Grafiker Ya-yınları, 2012.
• Türcan, Talip. “Sürgün”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si. İstanbul: TDV Yayınları, 2010, 38/167-169.
• Udeh, Abdukadir. et-Teşrîu’l-cinaî fi’l-İslâm. Beyrut: Dâru’l-Kütubi’l-İlmiyye, 1985.
• Udeh, Abdulkadir. Mukayeseli İslam Hukuku ve Beşerî Hukuk II, çev. Ali Şafak Ankara: Kayıhan Yayınevi, 1990.
• Yaran, Rahmi. “Kefaret”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansilopedi-si. Ankara: TDV Yayınları, 2022. 17/179-182.
• Yaylalı, Davut. “İslam Hukukunda Karine”. İslâmî Araştırmalar Dergisi 2/6 (1988): 54 – 60.
• Yaylalı, Davut. İslam Hukukunda Adli Deliller. (Yayımlanmamış Doktora Tezi) Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1980.
• Yaylalı, Davut. İslâm Hukukunda Kazâî-Diyânî Hüküm Ayrımı. Dini Araştırmalar Dergisi 5/15 (2003): 29-36.
• Yenisey Feridun – Nuhoğlu, Ayşe. Ceza Muhakemesi Hukuku. An-kara: Seçkin Yayıncılık, 2017.
• Yılmaz, Ejder. Hukuk Sözlüğü. Ankara: Yetkin Yayınları, 1992.
• Yiğit, Yaşar. İslam Ceza Hukuku. Ankara: Sistem Ofset Yayıncılık, 2012.
• Zerkâ, Mustafa Ahmed. el-Medhalü’l-fikhi’l-Âmm. Dımeşk: Dâru’l-Fikr, 1956.
• Zeydân, Abdülkerîm. el-Medhal li-dirâseti’ş-şerî’ati’l-İslâmiyye. Bağdad: Müesseretür-Risale, 1976.
• Zeydân, Abdülkerîm. Nizamu’l- kaza fi’ş- şeriati’l- İslâmiyye. Bağ-dat: Müessesetu’r- Risale li’t- Tıbaa ve’Neşr ve’t- Tevzi, 1982.
• Zuhaylî, Muhammed. ‘Ukubeti’l-nefyi fi’l-fikhi’l-İslâmî. Beyrut: Dâru’l-Mektebe, 1998.
• https: // sozluk.gov.tr/ (Erişim: 05.06. 2024).