Osmanlı Devleti’nde Güherçile Üretimi ve Kayseri Güherçile Fabrikası

Yıl 2001, Cilt: 1 Sayı: 11, 73 - 93, 01.12.2001

M. Metin Hülagü

Öz

Güherçile, doğal halde bulunan ve adî güherçile olarak adlandõrõlan potasyum nitrat, Şili güherçilesi denilen sodyum nitrat ve duvar güherçilesi ya da toprakgüherçilesi adõ verilen kalsiyum nitrat şeklinde başlõca üç nitrat türüne verilen ortakisimdir. Şeffaf, renksiz, kokusuz, tuzlu ve biraz acõ lezzetli, havada bozulmayanbillurlar veya beyaz billûrsu bir tozdan oluşmaktadõr. Genellikle, alkalilerle ve toprak alkalilerle karõşmõş halde bulunan azotlu maddelerin yükseltgenmesi sonucundaoluşur ve çiçeklenmeler biçiminde ortaya çõkar.Eskiden barut yapõmõnda kullanõlan güherçile özellikle savaş sõrasõndakendisine en çok ihtiyaç duyulan ve barõş döneminde ise üzerinde hassasiyetle durulan bir madde olmuştur. İlk defa Çinliler tarafõndan bulunduğuna ve oradan dabütün Asya coğrafyasõna ve Avrupa kõtasõna yayõldõğõ kanaatinin hâkim olduğubarutun savaş malzemesi haline gelmesi değerinin artmasõna ve aranõlan bir maddeolmasõna neden olmuştur. Kullanõmõ daha ziyade Haçlõ seferleri sonrasõnda artmõşolan barutun İslâm dünyasõnda yaygõnlaşmasõ ise Osmanlõ Devleti zamanõna tesadüf etmiş ve bu dönemde hõzla yaygõnlõk kazanmõştõr. Önemine binaen güherçilekonusu Osmanlõ Devleti’nce üzerinde durulan en mühim konulardan biri olmuştur.Gerek güherçileye duyulan ihtiyaç, arz ettiği önem ve gerekse verilen emirler gereği Osmanlõ coğrafyasõnõn Anadolu, Rumeli, Afrika ve Ortadoğu bölgelerinin bir çok noktasõnda güherçile işlemek üzere kârhaneler kurulmuştur. İstanbulbaruthanesine Anadolu’dan güherçile temin eden ocak ve kârhanelerin başõnda iseAnkara, Aksaray, Konya, Akşehir ve Kayseri yer almõştõr. Şehir çevresinde yeralan topraklarõn hâkî güherçile ve çevre köyler arazisinin güherçile ve alçõ taşõ madenleri bakõmõndan zenginliği dolayõsõyla Kayseri’de faaliyet gösteren sanayi kuruluşlarõndan bir diğerini de Güherçile işletmeleri oluşturmuştur.Taşrada güherçile üretimine önem verici girişimler sergilenip çalõşanlarõ birkõsõm imtiyazlarla mükâfatlandõrõp, muhalefet edenlerin ciddî derecede cezalandõrõlmasõ yoluna gidilirken devlet aynõ zamanda güherçileye verdiği önemi en üstseviyede oluşturduğu bir kurumla, Güherçile Nazõrlõğõ ihdas etmek suretiyle ortayakoymuştur.Baruta dayalõ silâhlar II. Dünya Savaşõ sõrasõnda köklü değişikliklere maruzkalmõşsa da bugünkü silâhlanma yarõşõnda barut tarihi değerini ve özelliğini korumaya devam etmiştir