XIX. YÜZYILDA ERMENİ MİLLİYETÇİLİĞİNİN DOĞUŞUNDA MİSYONERLİK FAALİYETLERNİN ROLÜ KAYSERİ ÖRNEĞİ

Yıl 2009, Cilt: 1 Sayı: 26, 313 - 333, 01.06.2009

Ramazan Adıbelli

Öz

Osmanlı imparatorluğu sınırları içerisinde çeşitli etnik ve dini unsurlar, asırlar bo¬yunca huzur içerisinde birlikte yaşamışlardır. Avrupalılann Osmanlı imparatorluğu içeri¬sinde nüfuz kazanma politikalarının en önemli uzanülanndan biri olan misyonerlik faaliyet¬leri sonucunda bu tür faaliyetlere hedef olan grupların başında gelen Ermeni cemaati üç ayrı cemaate bölünmüştür. AvrupalIlar, kendi icatları olan milliyetçilik fikri aracılığıyla dini mensubiyet prensibine göre tanzim edilen bu çeşitli topluluklara mensup bireylere yeni bir kimlik kazandırmak suretiyle bunları bu yeni prensip altında yeniden birleştirme hedefine yönelmişlerdir. Bu araştırmadaki amaç, somut bir örnekten hareketle 19. yüzylda Hıristi¬yan misyonerlerin Ermeni topluluğu içerisinde yürüttükleri dini ve eğitimsel faaliyetler sonucunda bu topluluğun parçalanması ve daha sonra bu çeşitli topluluklara mensup birey¬leri yeniden birleştirmek üzere uygulamaya konulan millî bilinç fikrinin oluşum sürecini ortaya koymaktır. Çoğunun anadili Türkçe olan Kayseri Ermenilerinin incelenmesi, Os¬manlı devletinin son zamanlarında din=millet ilişkisinin nasıl ırk=millet denklemine dönüş-tüğünü daha açık bir biçimde ortaya koyacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Kayseri, Ermeni Cemaati, Dini Men¬subiyet, Milliyetçilik, Misyonerlik

THE ROLE OF MISSIONARY ACTIVITIES IN THE GENESIS OF THE ARMENIAN NATIONALISM IN THE 19TH CENTURY: THE CASE OF KAYSERİ

Öz

During centuries different ethnic and religious groups have coexisted at peace within the borderlines of the Ottoman Empire. As a consequence of the missionary activities which was one of the most important political infiltration means used by European powers against the Ottoman Empire, the Armenian community becoming the main target of these activities was divided into three distinct communities. By means of nationalism which is their invention Europeans inoculated a new identity to individuals belonging to these com¬munities organized according to the principle of religious affiliation and aimed to assemble them under the new principle. The aim of this essay is to clarify the genesis process of the idea of national consciousness effectuated to reassemble people divided in the consequence of the religious and educational activities of the Christian missionaries within the Armenian community. The study of the Armenians of Kayseri who for the most part spoke Turkish as their mother tongue will show more clearly how in the last period of the Ottoman Empire the equation: religion=nationality became: ethnic group=nationality.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Kayseri, Armenian Community, Religious Affilia¬tion, Nationalism, Christian Missions.

Kaynakça

• Addison, James T., The Christian Approach to the Moslem. A Historical Study, New York 1942.
• Ad belli, Ramazan, 19 20. Yy. Kayseri ve Civar nda H ristiyan Gruplar Aras n- daki li kiler , IV. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyumu Bildirileri (10 11 Nisan 2003), Kayseri 2003.
• Ainsworth, William F., Travels and Researches in Asia Minor, Mesopotamia, Chaldea and Armenia, c. I, London, 1842.
• Anagnostakis, Ilias & Balta, Evangalia, La découverte de la Cappadoce au dix- neuvième siècle, stanbul 1994.
• Baedeker, Karl, Konstantinopel, Balkanstaaten, Kleinasien, Archipel, Cypern, Le- ipzig 1914.
• Barkley, Henry C., A Ride Through Asia Minor and Armenia, London, 1891.
• Bond, Alvan, Memoir of the Rev. Pliny Fisk, A.M.: Late Missionary to Palestine, New York 1977.
• Braude, Benjamin & Lewis, Bernard, Introduction , Christians and Jews in the Ottoman Empire, Benjamin Braude & Bernard Lewis (ed.), c. I, New York 1982.
• Burnaby, Captain Fred, On Horseback Through Asia Minor, Second Edition, c. I, London 1887.
• Cuinet, Vital, La Turquie d Asie. Vol. VI: L Anatolie centrale Angora, Koniah, Adana, Mamouret-ul-Aziz, Sivas, stanbul 2001.
• Darkot, Besim, Kayseri , slam Ansiklopedisi, c. VI, 2. bsk., stanbul 1967.
• Dunn, Archibald J., Turkey and its Future, London 1905.
• Dwight, H.G.O., Christianity Revived in the East, New York 1850.
• Eliot, Charles, Turkey in Europe, London 1908.
• Erdo ru, Akif, XVI-XVII. Yüzy llarda Kayseri Zimmileri , I. Kayseri ve Yöresi Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), 2. bsk., Kayseri 2000.
• Gürün, Kamuran, Ermeni Dosyas , Ankara 1983.
• H fz Nuri, Kayseri Sanca 1922, (sad. Zübeyir Kars), Kayseri 1995.
• Hülagü, Metin vd. (ed.), Ho görü Toplumunda Ermeniler, 4 Cilt, Kayseri 2007.
• nba , Mehmet, Nüfus ve Ekonomik Yönden XVI ve XVII. Yüzy l Kayseri sinde Ermeniler , Ho görü Toplumunda Ermeniler, Metin Hülagü vd. (ed.), c. III, Kayseri 2007.
• Jennings, Ronald C., Urban Population in Anatolia in the Sixteenth Century: A Study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon, and Erzurum , International Journal of Middle East Studies, Vol. 7, No. 1 (Jan. 1976).
• _____, Zimmis (Non-Muslims) in Early 17th Century Ottoman Judicial Records. The Sharia Court of Anatolian Kayseri , Journal of the Economic and Social History of Orient (JESHO), XXI/3 (1978).
• Karpat, Kemal H., Millets and Nationality: The Roots af the Incongruity of Nation and Stati in the Post-Ottoman Era , Christians and Jews in the Ottoman Empire, Benjamin Braude & Bernard Lewis (ed.), c. I, New York 1982.
• _____, 1880 de Kayseri Sanca
• n n Sosyal, Ekonomik ve dari Durumu: ngilte
• re nin Anadolu Konsolos Yard mc s Lieutenant Ferdinant Bennet in Ra
• poru (Ekim 1880) , (çev. Bayram Bayraktar), Belleten, Cilt 62, Say 235, Aral k 1998. _____,
• Ottoman Population Records an the Census of 1881/82-1893 ,
• International Journal of Middle East Studies, Vol. IX, No. 3 (Oct. 1978).
• Kars, Zübeyir, Millî Mücadelede Kayseri, Ankara 1993.
• Keskin, Mustafa, H. 1247 1277 Tarihli (Kayseri) Müfredat Defterine Göre Kay- seri ve Tâbi Yerle im Yerlerinde Nüfus Da l m (1831-1860) , II. Kayseri ve Yöresi Sempozyumu Bildirileri (16-17 Nisan 1998), Kayseri 1998.
• _____, Kayseri Müfredat Defteri 1831 1860, Kayseri 2000.
• Kocaba o lu, Uygur & Ulu tekin, Murat, Salnamelerde Kayseri, Kayseri 1998.
• Küçük, Abdurrahman, Türklerin Anadolu da Az nl klara Dinî Ho görüsü , Millî Bütünlü ümüzün Abdurrahman Küçük & Harun Güngör, Ankara 1997. Asya dan Anadolu ya Ta nanlar,
• Le Comte de Cholet, Voyage en Turquie d Asie. Arménie, Kurdistan et Mésopotamie, Paris 1892, s. 61.
• Lewis, Bernard, Modern Türkiye nin Do u u, (çev. Metin K ratl ), 5. bsk., Ankara 1993.
• Morton, Daniel O., Memoir of Rev. Levi Parsons, First Missionary to Palestine, Second Edition, New York 1830.
• Murre-van den Berg, H. L., Why Protestant Churches? The American Board and the Eastern Churches: Mission among Nominal Christians (1820 70) , Mission and Missionaries, Pieter N. Holtrop & Hugh McLeod, New York 200.
• Özkan, Salih, Kayseri Yöresinde Az nl k ve Yabanc Okullar , II. Kayseri ve Yö- resi Sempozyumu Bildirileri (16 17 Nisan 1998), Kayseri 1998.
• Özsoy, Hasan, Kayseri ye Amerikal Misyonerlerin lk Geli leri ve Talas Ameri- kan K z Okulu , II. Kayseri ve Yöresi Sempozyumu Bildirileri (16 17 Ni- san 1998), Kayseri 1998.
• _____, XIX. Yüzy lda Talas ve Talas n Amerikal lar Taraf ndan Misyon Merkezi Olarak Seçilmesinin Sebebleri , I. Kayseri ve Yöresi Sempozyumu Bildiri- leri (11-12 Nisan 1996), 2. bsk., Kayseri 2000.
• Percy, Earl, Highlands of Asiatic Turkey, London 1901.
• Prime, E. D. G., Forty Years in the Turkish Empire; or, memoirs of Rev. William Goodell, D.D., Late Missionary of the A.B.C.F.M. at Constantinople, New York 1876.
• Quataert, Donald, The Ottoman Empire, 1700 1922, Second Edition, Cambridge University Press, New York 2005.
• Sa rl , Abdurrahman, Ermenileri Katolikle tirme Çal malar ve Sonuçlar Hak- k nda 1778 Y l nda Haz rlanan Rapor , Ho görü Toplumunda Ermeniler, Metin Hülagü vd. (ed.), c. I, Kayseri 2007.
• Sapancal H. Hüseyin, Karaman Ahval-i ctimaiyye ve Co rafiyye ve Tarihiyyesi, Ankara, 1993.
• Sevim, Ali, Anadolu nun Fethi. Selçuklular Dönemi, 2. bsk., Ankara 1993.
• Simeon, Tarihte Ermeniler 1608 1619, (çev. Hrand D. Andreasyan), 2. bsk., stan- bul 1999.
• Sultan Abdülhamid, Siyasî Hat rât m, stanbul, 1974.
• emseddin Sami, Kâmusü l-A lâm, c. V, stanbul 1314 (1896).
• Thomson, F. Diyotati, American Interests in the Ottoman Empire , The New York Times, June 3, 1900.
• Tosun, Ramazan, Kayseri de Ermeni Olaylar , Kayseri, 1997.
• Tozer, Henry F., Turkish Armenia And Eastern Asia Minor, London 1881.
• Ubicini, Abdolonyme & de Courteille, Pavet, État présent de l empire ottoman, Paris 1876.
• Wilson, Charles W. & Anderson, John J. C.,
• Caesarea Mazaca , The
• Encyclopaedia Britannica, Eleventh Edition, Cambridge University Press, New York 1910.
• Yinanç, Refet, XVI. Yüzy l Sonlar nda Kayseri Mahalleleri ve Nüfuslar , I. Kay- seri ve Yöresi Sempozyumu Bildirileri (11-12 Nisan 1996), 2. bsk., Kayseri 2000.
• Yurtlak, R dvan, 66/1 Numaral Kayseri er iye Sicili (H. 1067/M. 1657) Trans- kripsiyon ve De erlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sos- yal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1998.
• Yürüker Ak it, Rukiye, 297 Numaral er iye Sicili (H. 1319-1322/M. 1901-1904) Transkripsiyon ve De erlendirme, Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversi- tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri 1998.