Eski ve Orta Türkçede Annelik Kavramı Etrafında Gelişmiş Söz Varlığı

Yıl 2018, Cilt: 32 Sayı: 45, 39 - 59, 31.12.2018

Nurhan Güner

Öz

Kavram alanı çalışmaları belli bir alanla ilgili dil
malzemesinin tespiti yanında bir dilin kullanıcılarının yaşam tarzını, duygu ve
düşünce dünyasını aydınlatmaya da yardımcı olur. Bu makalede de eski Türklerin
sosyal hayatında ve dolayısıyla söz varlığında önemli bir yer tutan annelik
kavram alanı ile ilgili sözler Eski (Orhun, Uygur) ve Orta Türkçe (Karahanlı,
Harezm ve Kıpçak) dönemi eserleri taranarak tespit edilmiş ve sınıflandırılmıştır.
İlk olarak anneyi doğrudan ve dolaylı yoldan adlandıran sözlere yer
verilmiştir. Anne olmak gebelikle birlikte başlayan bir süreçtir. Gebeliğin
gerçekleşebilmesi için de kadın da doğurganlık yetisinin bulunması gerekir.
Çalışmada bu süreçle ilgili adlar, eylemler ve gebelik süresince anne bedeninde
görülen değişimlerle hakkındaki sözler de tespit edilmiştir. Doğum, lohusalık,
doğurma ve doğurtma ile ilgili sözler de bu kavram alanı içerisinde
değerlendirilmiştir. Doğum sonrasında annenin bebeği beslemesi, bebek bakımı,
gebelik ve doğumla ilgili inanış ve geleneklerle ilgili olarak dönem
metinlerinde önemli sözler yer almaktadır. Atasözleri ve deyimlere de yansıyan
anneliğin eski Türkler arasında değerli bir akrabalık kurumu olduğu
görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

annelik, gebelik, Eski Türkçe, Orta Türkçe

Kaynakça

• AKSAN, Doğan (1989), “Kavram alanı-kelime ailesi ilişkileri ve Türk yazı dilinin eskiliği üzerine”, TDAY Belleten 1971, TDK Yay., Ankara, s. 253-262.AL-TURK, Gulhan (2006), Et-Tuhfetü’z-zekiyye fi’l-Lugati’t Türkiyye Üzerine Bir Dil İncelemesi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.ANIL, Adile Yılmaz (2004), “Kutadgu Bilig’de Kadın”, Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, S. 32, Kış, s. 91-99.ARAT, Reşid Rahmeti (2006), Kutadgu Bilig, Metin-Tercüme-Dizin, Kabalcı Yay., İstanbul._____ (1991), Eski Türk Şiiri, TTK Yay., Ankara._____ (1992), Edib Ahmed Mahmud Yügneki, Atebetü’l-Hakayık, Türk Dili Kurumu Yay., Ankara.ARIKAN, İbrahim (2006), Ermeni Harfleriyle Yazılmış Kıpçakça Zebur (Metin-Dizin), Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış yüksel Lisans Tezi, Gaziantep.ATA, Aysu (1997), Kısâsü’l-Enbiyâ, Giriş, Metin Tıpkıbasım, I. C., TDK Yay., Ankara._____ (2004), Türkçe İlk Kur’an Tercümesi (Rylands Nüshası)-Karahanlı Türkçesi (Giriş-Metin-Notlar-Dizin), TDK Yay., Ankara.ATALAY, Besim (1998-1999), Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, I-II-III-IV C., TDK Yay., Ankara.BOROVKOV, A. K. (2002), Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII.-XIII. Yüzyıllar), (Rusçadan Çevirenler) Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanoğlu, TDK Yay., Ankara.CAFEROĞLU, Ahmet (1931), Abu-Hayyân, Kitâb al-İdrâk li-lisân al-Atrâk, Evkaf Matbaası, İstanbul._____ (1993), Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 3. baskı, Enderun Yay., İstanbul.ÇETİN, Engin (2008), ‘Türkçede Gebelere Ad Verme Yolları”, Turkish Studies, Vol. 3/3, Spring, s. 189-211._____ (2009), “Orhon Yazıtlarında ‘İtaat’ Kavramı”, Turkish Studies, Vol. 4/8, Fall, s. 826-837.ECKMANN, János (2004), Nehcü’l-Ferâdis-Cennetlerin Açık Yolu I-II, (yay. haz.) Semih Tezcan, Hamza Zülfikar), TDK Yay., Ankara.GRØNBECH, Kaare (1936), Codex Cumanicus, cod. Marc Lat. DXLIX in Facsimile herausgegeben, mit einer Einleitung von K. Grønbech, I, Kopenhagen._____ (1942), Komanisches Wörterbuch, Türkischer wortindex zu Codex Cumanicus, Kopenhagen.İNAN, Rukiye Aysun (2010), Türk Halk İnanışlarında Kadın Algılamaları, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Dinler Tarihi Anabilim Dalı, Ankara.İNAYET, Alimcan, Adem Öger (2009), “Uygur Türklerinin Mitolojik, Dinî ve Tarihî Kadın Kahramanları Üzerine, Turkish Studies, Vol. 4-3, Spring.İslam Ansiklopedisi (2002), 26. C., Türkiye Diyanet Vakfı Yay., İstanbul.KARAHAN, Akartürk (2006), “Tarihî Türk Dilinin Söz Varlığına Katkılar: Kadınla İlgili Kelimeler Üzerine”, Bilkent Üniversitesi I. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildirileri, Ankara, s. 1-12.KARAMANLIOĞLU, Ali Fehmi (1968), “Seyf-i Sarâyî’nin Gülistan Tercümesinin Dil Hususiyetleri”, Türkiyat Mecmuası, S. XV. s. 75-126._____ (1989), Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (Kitâb Gülistan bi’t-Türkî), TDK Yay., Ankara.ORKUN, H. Namık (1994), Eski Türk Yazıtları, 3. baskı, TDK Yay., Ankara.ÖZKAN, Abdurrahman (1994), Kitâb-ı Mukaddime-i Ebu’l-Leysi’s-Semerkandî, Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Konya.TEKİN, Şinasi (1960), Uygurca Metinler I-Kuanşi im Pusar, Atatürk Üniv. Yay., Erzurum.TEKİN, Talat (2006), Orhon Yazıtları, TDK Yay., 2. baskı, Ankara._____(2004), Irk Bitig, Öncü Kitap, Ankara.TOPARLI, Recep (1993), Ed-Dürretü’l-Mudiyye Fi’l-Lügati’t-Türkiyye, TDK Yay., Ankara._____ (1988), “El-Kavaninü’l Killiye li-Zabti’l-lugati’t-Türkiyye (Şekil Bilgisi Özellikleri-İndeks), Türk Dünyası Araştırmaları, Şubat, s. 143-196._____ (1992), İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, TDK Yay., Ankara.TOPARLI, Recep, M. Sadi Çögenli, Nevzat H. Yanık (2000), Kitâb-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, TDK Yay., Ankara._____ (1999), El-Kavânnü’l Killiye li-Zabti’l-Lugati’t-Türkiyye, TDK Yay., Ankara.TOPARLI, Recep, Hanifi Vural, Recep Karaatlı (2007), Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK Yay., Ankara.TOPARLI, Recep, Mustafa Argunşah (2008), Mu’înü’l-Mürîd, TDK Yay., Ankara.Türkçe Sözlük (2005), 10. baskı, TDK Yay., Ankara.UĞURLU, Mustafa (1987), Münyetü’l-Guzât, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara.YÜCE, Nuri (1993), Mukaddimetü’l-Edeb, TDK Yay., Ankara.