Zikre dayalı uygulamalardan saz mûsikîsi alanına bir transfer: Sadrettin Özçiminin icrâsında perde kaldırma

Yıl 2020, Sayı: 48, 161 - 178, 30.06.2020

Erkan Sezer , N. Oya Levendoğlu

Öz

Bu çalışmada, dinî mûsikî icrâlarında zikre dayalı bir uygulama olarak ortaya çıkan “perde kaldırma” geleneğinin, kavramsal ve pratik boyutlarının ortaya çıkarılması amaçlanmıştır. Bu amaçla, geleneğin bugün yaşayan temsilcilerinden öne çıkmış isimlerle görüşmeler yapılmıştır. Görüşme yapılacak isimler, kartopu zincir örneklemi ile belirlenmiş ve bu icrâ geleneğinin hangi ortamlarda yer bulduğu, anlam dünyası, zikre dayalı uygulamalardan saz müziği pratiklerine aktarımı gibi konular, görüşme kişilerinin aktardığı veriler üzerinden değerlendirilmiştir. Görüşme kişilerinin hemen hepsi saz müziği alanında bu geleneğin en önemli temsilcisi olarak neyzen Sadreddin Özçimi’yi göstermişler ve onun ney sazıyla icrâ ettiği “perde kaldırma” taksiminin bu konudaki en detaylı örnek olduğu konusunda hem fikir olmuşlardır. Bu nedenle görüşme kişilerinin aktardıkları kavramsal konuların yanında çalışmanın diğer boyutunu Sadreddin Özçimi tarafından yedi farklı perde üzerinde yapılan taksim oluşturmuştur.
Sonuç olarak, görüşme kişilerinin ifâdelerine göre, perde kaldırma geleneği, tekke geleneği içerisinde ibadet ortamlarında gerçekleştirilen zikre dayalı bir uygulamadır ve kaldırılan her perde, nefsin yedi mertebesinden birini temsil eder. Yaratıcıya ulaşma ve O’nu tanıma bu yolla gerçekleşmiş olur. Bu gelenek Mevlevilik, Kadirilik, Rıfailik, Cerrahilik tarikatlerinde yaygındır ve bunun dışındaki topluluklar ya da la dini musiki uygulama alanlarında tanınırlığı yok denecek kadar sınırlıdır.
Taksim analizlerinde ise Neyzen Sadreddin Özçimi’nin, onyedi farklı makam kullandığı görülmektedir. Bu geleneğin sembolik manalarla yakın ilgisi olması, on yedi makamın Sufi inanışın büyük yansıma bulduğu edvar geleneğindeki onyedi perde ile ilişikisine adeta bir gönderme gibidir. Yine edvar geleneğinde yer bulan yedi yıldız, yedi avaze ilişkisini hatırlatır biçimde, perde kaldırma yedi nefis mertebesi üzerinden anlamlandırılmıştır. Böylesi sembollerle, bu çalışma, perde kaldırma geleneğinin kozmolojik temsillerle ilişkisini görünür kılmıştır.

Anahtar Kelimeler

perde kaldırma, zikir, fihrist taksim, tempolu taksim, Sadrettin Özçimi

A transfer from dhikr based religious music traditions to instrumental music: ascending-descending drone tones based performance by Sadreddin Özçimi

Öz

This study examines the conceptual and practical dimensions of the tradition of “ascending- descending drone tones” that emerged in the performance of religious music as a dhikr-based practice. The interviewees were the main source of data for the present study, due to the complete absence of earlier studies in the literature on this topic. The sample for the section of the study focusing on practice consisted of Sadreddin Özçimi, who is a well-known performer of raising tones, and who demonstrated the practice in a most comprehensive manner in a performance covering all the major drone tones and their related maqam structures.

The interviewees explained that the tradition of ascending-descending drone tones is based on dhikr, a form of worship practiced in dervish lodges, with each ascended or descended drone tone representing one of the seven levels of the soul maturity. This is the path to reaching and getting to know the Creator. The tradition is commonly practiced in the Mawlawi, Qadiri, Rifa’i and Jerrahi sûfi orders, but is little known in other communities and among performers of non-religious music. An analysis of the performance showed that ney player Sadreddin Özçimi used seventeen maqams with seven different drone tones within a single octave. This tradition has intimate symbolic meanings, as the seventeen maqams reference the seventeen drone in the classical theory manuscripts on musical theory (adwar), which in turn were influenced by Sûfi beliefs. Again referencing the relationship between the seven planets and the seven combined maqam structures (avaze) in the adwar tradition, ascending-descending drone tones is associated with the seven maturity levels of the human soul. Explaining these symbols, the present study sheds light on the connection between the tradition of ascending-descending drone tones and cosmological representations.

Anahtar Kelimeler

dhikr, ascending-descending drone tones, indexing taksîm, metric taksîm, Sadreddin Özçimi

Kaynakça

• Akdoğu O. (1996). Türler ve biçimler. İzmir: Ege Üniversitesi Basımevi.
• Ateş, S. (2005). Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meâli. Kılıç Kitabevi Yayınları.
• Bardakçı, M. N. Sosyo-Kültürel Hayatta Tasavvuf. Rağbet Yayınları.
• Can, M. C. (2002). Eski grek dört unsur nazarîyesi ve Türkçe müzik yazmalarında etkisi, 22(2), G.Ü. Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Ankara.
• Çetinkaya Y. (2015). İhvan-ı Safa’da müzik düşüncesi. İnsan Yayınları
• Chittick, W. (2011). Tasavvuf (Çev. T. Koç), İz Yayıncılık.
• Gölpınarlı, A. (2006). Mevlevî adâb ve erkânı. İnkılap Kitabevi Yayınları.
• Güray, C. (2012). Anadolu’daki inanç ve müzik ilişkisinin semâ-semâh kavramları çerçevesinde izlenmesi [Yayımlanmamış doktora tezi], Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Özçimi S. (2018). https://www.youtu.be/ rfqNS8yNKV0 erişim: 08.08.2019
• Öztürk, O. M. (2005). Anadolu semâh müziklerinin başlıca özellikleri üzerine gözlemler. Alevî-­‐Bektâşi Müzik Kültürü Sempozyum Kitabı, Hacı Bektaş Veli Anadolu Kültür Vakfı Genel Merkezi.
• Öztürk, O. M. (2014). Makam, âvâze, şûbe ve terkip: Osmanlı mûsikî nazarîyatında Pisagorcu “Kürelerin Uyumu/Mûsikîsi” Anlayışının Temsili, Rast Müzikoloji Dergisi. Vol. 2.
• Rifâi, K. (2018). Mesnevî-i Şerîf. İstanbul: Kubbealtı Yayınları.
• Karaca K. (2015). http://youtu.be/ Hpq_7i4TwFg erişim: 08.08.2019
• Sebilci Hüseyin Efendi. (2017). http://youtu.be/6FgN_ZetHzQ erişim: 08.08.2019
• Tezergil K. (2015). https://www.youtube.com/watch?v=jWZ2ptMUNE0 erişim: 08.08.2019
• Kişiseşl Görüşmeler:
• Ahmet Çalışır, Kişisel Görüşme, 25.11.2018, Konya
• Ahmed Şahin, 01.03.2018, İstanbul.
• Cenk Güray, Kişisel Görüşme, 09.10.2018, Kayseri
• Ömer Belviranlı, Kişisel Görüşme, 05.07.2019. Telefon irtibatı.
• Sadreddin Özçimi, Kişisel Görüşme, 01. 03. 2018, İstanbul
• Süleyman Erguner, Kişisel Görüşme, 03. 07. 2019.