XIX. Yüzyılın Sonunda Osmanlı Devleti’nin Doğu Ve Güneydoğu Anadolu Topraklarının Ahvaline Dair Bir Layiha

Yıl 2020, Cilt: 13 Sayı: 2, 242 - 261, 30.12.2020

İbrahim Türk

https://doi.org/10.46790/erzisosbil.828108

Öz

II. Abdülhamid döneminde Osmanlı ülkesinin problemlerine çözüm üretmek için layiha geleneği başlatılmıştır. Bu makalenin konusunu teşkil eden layiha da Anadolu Müfettişi Şakir Paşa’ya mahsus olmak üzere eski Siird naibi Ahmed Fazıl Efendi tarafından Doğu ve Güneydoğu Anadolu’nun ahvaline dair olmakla 7 Eylül 1311(19 Eylül 1895) tarihinde arzedilmiştir. İlgili layihadaki tespitlere göre Osmanlı hükümeti bölge ahalisiyle rabıtayı sağlayamamıştır, gönderilen memurlar ahaliye yabancı gözüyle bakmaktadır, çapul hevesindedir. Bu durum fesat erkânına fırsat vermektedir. Şafii ve mutaassıp olan bölge halkı bölge Hristiyanlarına hatta Hanefilere dahi nefret ve tereddütle bakmaktadır. Ulema ve Kürt şeyhleri bu ayrılığı muhafaza ederek menfaat teminine çalışmaktadır. Hükümetin meşruiyetini tartışmakta, halkı hükümetten nefrete ve himayelerinde yaşadıkları ağalara bağlamaya çalışmaktadırlar. Aşiret fertleri kasaba ahalisinden daha kötü durumdadır. Ağa-beylerin baskısı altındadırlar. Bölgenin hemen her kaza ve kasabasına yayılan Cizvit papazları köylü cahil Hristiyanlarla bazı Müslümanlar üzerinde tesirlidir. Bu makalede ilgili layiha aktarılıp, analiz edilmektedir. İlgili layihadan Osmanlı yönetiminin bölgenin teşkilatlandırılması, huzur ve güvenliğinin sağlanmasında başarılı olamadığı, bu dönemde bölgeye tam anlamıyla nüfuz edemediği anlaşılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Doğu ve Güneydoğu Anadolu, Layiha

Kaynakça

• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.EE., Nr. 14-117-126-7
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), İrade-i Mesail-i Muhimme, “Ekrad ve Aşayire Dair”, Mazbata, 1998.
• Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA), Y.EE., 00131/32.
• Ahmed Cevdet Paşa, Tezakir 1-12, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1991.
• Averyanof, Pavel, Ondokuzuncu Asırda Rusya-Türkiye-İran Muharebeleri, Çev. Yüzbaşı Mustafa Efendi, Mülazım Adil Efendi, Hakimiyet-i Milliye Matbaası, Ankara, 1926.
• Bayrak, Mehmet, Kürtler ve Mücadeleleri, Öz-ge Yayınevi, Ankara, 1993.
• Bruinessen, Martin van, Kürdistan Üzerine Yazılar, İletişim Yayınları, İstanbul, 1993.
• Bruinessen, Martin van, Ağa, Şeyh, Devlet, İletişim Yayınları, İstanbul 2006.
• Celil, Celile, XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Kürtler, Çev. Mehmet Demir, Öz-ge Yayınevi, Ankara, 1992.
• Celil, Celile, Şeyh Ubeydullah Nehri Kürt Ayaklanması, Peri Yayınları, İstanbul, 1998.
• Çay, Haluk, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Turan Kültür Vakfı, Ankara 1996.
• Erer, Tekin, Kürtçülük Meselesi, Boğaziçi Yayınevi, İstanbul,1990.
• Göktaş, Hıdır, Kürtler I , İsyan-Tenkil, Alan Yayıncılık, İstanbul 1991.
• Gürsel, İbrahim Etem, Kürtçülük Gerçeği, Kömen Yayınları, Ankara, 1977.
• Hakan, Sinan, Arşiv Belgelerinde Kürtler ve Kürt Direnişleri(1817-1867), Doz Yayıncılık, İstanbul, 2007.
• Halfin, XIX. Yüzyılda Kürdistan Üzerinde Mücadeleler, Komal Yayınları, İstanbul, 1992.
• Hetmuth Von Feldmareşal Moltke, Moltke’nin Türkiye Mektupları, Çev. Hayrullah Örs, Remzi Kitabevi, İstanbul 1969.
• Jwaideh, Wadie, Kürt Milliyetçiliğinin Tarihi Kökenleri ve Gelişimi ,İletişim Yayınları, İstanbul, 1999.
• Kodaman, Bayram, “Osmanlı Devrinde Doğu Anadolu’nun İdari Durumu”, Belgelerle Türk Tarih Dergisi, Sayı 25, İstanbul, Mart 1987, s. 31-37.
• Kurubaş, Erol, Başlangıcından 1960’a Değin, Kürt Sorununun Uluslar Arası Boyutu, Ümit Yayıncılık, İstanbul 1977.
• Kütükoğlu, Mübahat, “Layiha”, DİA, 27, İstanbul 2003, s. 116-117.
• Lütfi Paşa, Tarih-i Lütfi, Neşreden: Abdurrahman Şeref, VIII, Matbaa-i Amire, Dersaadet, 1327.
• Minorski, Kürtler, Komal Basım yayım Dağıtım, İstanbul 1977.
• Öğün, Tuncay, Doğu’nun Mirlerine Son Veda: Cizreli İzzeddin Şîr Bey ve İsyanı, Yedi Tepe Yayınları, İstanbul, 2010.
• Parlar, Suat, Türkler ve Kürtler, Ortadoğu’da İktidar ve İsyan Gelenekleri, Bağdat yayınları, İstanbul, 2005.