EŞ’ARÎ KELÂMIN MAĞRİB’TEKİ MERKEZLERİNDEN TİLİMSÂN

Yıl 2015, Cilt: 9 Sayı: 1, 1 - 14, 26.07.2015

Ahmet Çelik

Öz

Müslümanlar, İslam dünyasını coğrafî ve siyasî açıdan iki parça olarak değerlendirmişlerdir: Maşrik-Mağrib. Bu ayrım bağlamında ülkemizde yapılan kelâm araştırmaları daha çok Maşrik eksenli olduğundan Mağrib bölgesi biraz ihmal edilmiştir. Mağrib’in çok geniş bir coğrafya olması nedeniyle bölge hakkında yapılacak kelâm araştırmalarının kelâmî ekol ve merkez tarzında yapılması daha uygun olacaktır. Bundan dolayı bu çalışmada, Mağrib kelâmının merkezinde yer alan Tilimsân kentinin tanıtılması amaçlanmaktadır. Çok eski bir tarihe sahip olan bu kent kelâm açısından ele alınırken, yöntem olarak kelâmî faaliyetlerin en yoğun olduğu VIII-IX/XIV-XV. yüzyıllar yani duraklama dönemi, Eş’arî kelâmı çerçevesinde değerlendirilecektir. Bu yüzyıllarda Eş’arîlik Mağrib’te adeta kökleşmiş ve bu köklerle günümüze kadar gelmiştir. Tilimsân, yerleşmiş eğitimi ve kelâm öğretimi; ayrıca bu eğitimde yetişmiş kuvvetli kelâmcıları ile kelam tarihinde ayrıcalıklı bir yer edinmiştir. Kelâm-tasavvuf birlikteliği sağlanarak yazılan akaidler ile Tilimsân, bölge insanının inancının oluşmasında ve mütekaddimûn Eş’arîliğin külliyatında önemli bir yere sahip olmuştur.

Anahtar Kelimeler

Tilimsân, Mağrib, Eş’arî Kelâmı, Tilimsan Kelâmcıları

Kaynakça

• el-Âbidî, Velîd Cebbâr İsmâil, “el-Medrasetü’l-Eş’ariyye fi’l-Karni’s-Sâmini’l-Hicrî”, Mecelletü Külliyeti’l- İmâmi’l-A’zâm, II.Sayı/2006, Bağdat, s.1-23.
• Apak, Âdem, Anahatlarıyla İslam Tarihi, Ensar Nşr., Altıncı Baskı, I-IV, İstanbul, 2012.
• Aytekin, Arif, “İbn Tûmert”, DİA, XX, Istanbul, 1999, 425-427.
• Baccî, Abdülkâdir, İdrârü’ş-Şümûs alâ Hayat ve A’mâli’s-Senûsî, Dâr-u Kerdâde, Cezayir, 2011.
• Bağçeci, Muhittin, Kelâm İlmine Giriş, Netform Matbaa, Kayseri, 2000.
• el-Bekrî, Ebû Ubeyd, el-Mağrib fî Bilâd-i İfrîkıyye ve’l-Mağrib, Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, Kahire t.y.
• Bûşekîf, Muhammed, el-Medrasetü ve Nizâmü’t-Ta’lîm bi’l-Mağribi’l-Evsât Hilâl el-Karneyni’s-Sâmin ve’t- Ta’si’, Devriyyetü’l-Elekturûniyye/University Abou Bekr Belkaid, Tilimsân 1432/2011.
• Çavuşoğlu, Ali Hakan, “Tilimsânî, Muhammed b. Ahmed”, DİA, XLI, Ankara, 2012, 165-167.
• Damien, Helly, Algeria Country Report, Preparatory Action Culture in EU External Relations, Edt: Yudhishthir Raj Isar, 2014.
• Dehhân, Abdülazîz es-Sağîr, el-İmâmü’l-‘Allâme Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî et-Tilimsânî ve Cuhûduhû fî Hizmeti’l-Hadîsi’n-Nebeviyyi’ş-Şerîf, Dâru Kerdâde, Cezayir, 1431-32/2010-11.
• Ebû Medyen, Şuayb El-Ensâri, Tasavvufî Hikmet ve Risaleler, haz. Kadir Özköse, Ensar Yayınları, İstanbul, 2008.
• Goldziher, Ignace, Klasik Arap Literatürü, çev. Rahmi Er-Azmi Yüksel, Vadi Yayınları, Ankara, 2012.
• el-Hafnâvî, Ebu’l-Kasım Muhammed b. eş-Şeyh b. Ebi’l-Kâsım ed-Dîsî İbn Sîdî İbrahîm el-Gûl, Kitâbu Tarîhi’l-Halef bi Ricâli’s-Selef, Matba’at-u Pîyer Fûntâne eş-Şarkiyye, I –II, Cezayir, 1324/1906.
• Hâlidî, Reşîd, Devr-u Ulemâi Mağribi’l-Evsât fî İzdihâri’l-Hareketi’l-İlmiyye fi’l-Mağribi’l-Aksâ Hilâle’l- Karneyn 7-8/13-14, University Abou Bekr Belkaid, Tilimsân, 1432/2011.
• Harekât, İbrahim, “Mağrib”, DİA, XXVII, Ankara, 2003, 314-318.
• el-Himyerî, Muhammed b. Abdülmun’im er-Ravdu’l-Mi’târ fî Haberi’l-Aktâr, tah. İhsân Abbâs, Mektebet-ü Lübnân, Beyrut, 1984.
• ibn Asker, Muhammed b. Ali eş-Şefşâvenî, Devhatü’n-Nâşir li Mehâsini men Kâne bi’l-Mağrib min Meşâyihi’l-Karni’l-Âşir, thk. Muhammed Haccî, Matbûâtü Dâri’l-Mağrib li’t-Te’lîf ve’t-Terceme ve’n-Neşr, Rabat 1397/1977.
• İbn Haldûn, Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed, Buğyetü’r-Ruvvâd fî Zikri’l-Mulûki min Benî Abdi’l- Vâd, Matba’at-ü Pier Fûntanâ eş-Şarkiyye, I-II, Cezayir, 1321/1903.
• __________, Mukaddimetü İbn Haldûn, tah. Abdullah Muhammed ed-Dervîş, Dâru Ya’rab, I-II, Dımeşk, 1425/2004.
• __________, Dîvanu’l-Mübtedei ve’l-Haber fî Târîhi’l-Arab ve’l-Berber ve Men Âsarahum min Zevi’ş- Şe’ni’l-Ekber, tah. Halîl Şehhâde, Daru’l-Fikr, I-VIII, Beyrut, 1408/1988.
• İbn Hamde, Abdülmecid, el-Medârisü’l-Kelâmiyye bi İfrîkiyye ilâ Zühûri’l-Eş’ariyye, Dârü’l-Arab, Tûnus, 1406/1986.
• İbn Meryem, Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Ahmed, el-Bustân fî Zikri’l-Evliyâi ve’l-Ulemâi bi Tilimsân, el-Matbaatü’s-Seâlibiyye, Cezayir, 1326/1908.
• İbrahim, Mustafa v.dğr., el-Mu’cemu’l-Vasît, el-Mektebetü’l-İslâmiyye, Kahire, 1392/1970.
• Kavas, Ahmet, “Tilimsân”, DİA, XLI, İstanbul, 2012, 159-163.
• Kehhâle, Ömer Rıza, Mu’cemu’l-Müellifîn Terâcimu Musannifî’l-Kütübi’l-Arabiyye, Müessesetü’r-Risale, I- IV, Beyrut, 1414/1993.
• el-Kettânî, Abdü’l-Hayy b. Abdü’l-Kebîr, Fihrisu’l-Fehâris ve’l-İsbât ve Mu’cemu’l-Meâcimi ve’l-Meşîhati ve’l-Müselselât, Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, I-III, Beyrut, 1402/1982.
• Kizilkaya, Necmettin – YILMAZ, Osman, “Venşerîsî”, DİA, XLIII, Ankara, 2013, 47-49.
• Komisyon, Gelişim Büyük Coğrafya Ansiklopedisi Amerika-Afrika, Gelişim Yayınları, I-VI, İstanbul, 1981.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed, Şeceratü’n-Nûru’z-Zekiyye fî Tabakâti’l-Mâlikiyye, el-Matba’atü’s- Selefiyye ve Mektebetühâ, II, Kahire, 1349.
• el-Makkarî, Ahmed b. Muhammed et-Tilimsânî, Nefhu’t-Tîb min Gusni’l-Endelis er-Ratîb, tah. İhsân Abbâs, Dâru Sâdır, I-VIII, Beyrut, 1388/1968.
• el-Merrâkuşî, İbnü’l-İzârî, el-Beyânu’l-Muğrib fî Ehbâri’l-Endelis ve’l-Mağrib, tah. C. Kûlan, Luvi Provençal, Dâru’s-Sekâfe, I-IV, Beyrut, 1983.
• el-Mellâlî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer et-Tilimsânî, el-Mevâhibü’l-Kuddûsiyye fi’l-Menâkıbi’s- Senûsiyye, tah. Alâl Bûrebîk, Dâru Kerdâde, Cezayir, 2011.
• Nuveyhiz, Adil, Mu’cemu’l-Müfessirîn min Sadri’l-İslam hatta’l-Asra’l-Hâdir, tkd. Hasen Halid, Müesseset-ü Nuveyhiz es-Sekâfiyye, I-II, Beyrut 1409/1988.
• Özel, Ahmet, “İbn Zekrî et-Tilimsânî”, DİA, XX, İstanbul, 1999, 460.
• Özervarli, Sait, Kelâmda Yenilik Arayışları, İsam Yayınları, İstanbul, 1998.
• Özkuyumcu, Nadir, Mısır ve Kuzey Afrika’nın Müslümanlar Tarafından Fethi, Kültür Bakanlığı Yayınları, Manisa, 2007.
• es-Sallabî, Muhammed Muhammed, Devletü’l-Muvahhidîn, Dâru’l-Beyrâk, Ammân, 1998.
• es-Seâlibî, Ebû Zeyd Abdurrahmân b. Muhammed b. Mahlûf, el-Cevâhiru’l-Hisân fî Tefsîri’l-Kur’an, tah. Muhammed Ali Muavviz-Adil Ahmed Abdülmevcûd, Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, I-V, Beyrut, 1418/1996.
• es-Selâlicî, Ebû Amr Osmân, el-Akîdetü’l-Burhâniyye ve’l-Fusûlü’l-Îmâniyye, nşr. Nizâr Hammâdî, Müessesetü’l-Maârif, Beyrut, 1429/2008.
• es-Senûsî, Ebû Abdullah Muhammed b. Yûsuf, el-Menhecüs-Sedîd fî Şerhi Kifâyeti’l-Mürîd, tah. Mustafa Merzûkî, Dâru’l-Hüdâ, Cezayir, 1994.
• __________, Şerhu’l-Mukaddimât, tah. Mâhî Kundûz, Dâr-u Kerdâde, Cezayir, 2011.
• __________, Şerhu Suğra’s-Suğra fî İlmi’t-Tevhîd, Mektebetü Mustafa Elbâbî el-Halebî ve Evlâdihî, Mısır, 1373/1953.
• Sinanoğlu, Mustafa, “Şerh”, DİA, XXXVIII, İstanbul, 2010, 564-565.
• Spevack, A.Aron, The Archetypal Sunni Scholar: Law, Theology, and Mysticism İn The Synthesis of al-Bajuri, State Universty of New York Press, Albary, 2014.
• es-Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr, Lübbü’l-Lübâb fî Tahrîri’l-Ensâb, tah. Muhammed Ahmed Abdülazîz-Eşref Ahmed Abdülazîz, Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, I-II, Beyrut, 1411/1991.
• eş-Şâfiî, Hasan Mahmûd, el-Medhal ilâ Dirâseti İlmi’l-Kelâm, İdâratü’l-Kur’an ve’l-Ulûmi’l-İslâmiyye, Pakistan, 1422/2001.
• Şâves, Muhammed b. Ramazân, Bâkatü’s-Sûsân fi’t-Ta’rîf bi Hadâreti Tilimsân Âsımet-i Devlet-i Benî Zeyyân, Dîvânü’l-Matbûâti’l-Câmiiyye, I-II, Cezayir, 1995.
• Şekdân, Besâm Kâmil Abdurrezzak, Tilimsân fi’l-Ahdi’z-Zeyyânî, University An-Najah National/Mektebetü’l- Câmiati’l-Ürdüniyye, Nablus, 1422/2002.
• eş-Şerîf, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed, Miftâhü’Vusûl ilâ Binâi’l-Furûi ve’l-Usûl, tah. Muhammed Ali Ferkûs, Müessesetür-Rabbânî, Beyrut, 1419/1998.
• et-Tenbektî, Ahmed Bâbâ, , Neylü’l-İbtihâc bi Tatrîzi’d-Dîbâc, haz. Abdü’l-Hamîd Abdullah el-Herâme, Külliyetü’d-Da’veti’l-İslâmiyye, I-II, Trablus 1989.
• __________, el-Leâli’s-Sündüsiyye fi’l-Fezâili’s-Senûsiyye, tah. Mahmud Berahim, Mûfem li’n-Neşr, Tilimsân, 2011.
• et-Tihâmî, İbrâhîm, el-Eş’ariyye fi’l-Mağrib, Dâru Kurtuba, Cezayir, 1427/2006.
• Topaloğlu, Bekir, Kelâm İlmine Giriş, Damla Yayınları, İstanbul, 2013.
• Yaltkaya, Şerafettin, “İbn Tûmert”, Darülfünûn İlahiyat Fakültesi Mecmuası, 3/10, 1928, s. 33-48.
• ez-Zebîdî, Muhammed Murtaza el-Hüseynî, Tâcü’l-Arûs min Cevâhiri’l-Kâmûs, tah.et-Terzî- Hicâzî- et- Tahâvî- el-Azbâvî, Matbaatü Hükûmeti’l-Kuveyt, I-XVI, Kuveyt 1395/1985.
• Zehrâ, Hâlid, “Müsteveyâtü’l-İbda’ fî İlmi’l-Kelâmi’l-Eş’arî leda’l-Meğâribe”, Cühûdü’l-Meğâribe fî Hıdmeti’l-Mezhebi’l-Eş’arî, dzn:Merkezü Ebi’l-Hasen el-Eş’arî[Sempozum: (1432/2011: Rabât)] Dâru Ebî Rakrak, Rabât, 1433/2012.
• ez-Ziriklî, Hayru’d-Dîn, el-‘Alâm Kâmûs-u Terâcim li Eşhuri’r-Ricâl ve’n-Nisâ mine’l-‘Arab ve’l-Müsta’ribîn ve’l-Müsteşrikîn, Dâru’l-‘İlm li’l-Melâyîn, Beşinci Baskı, I-VIII, Beyrut, 1980.