GÜNÜMÜZ BAZI TOPLUM DİNAMİKLERİNİN İZLERİNİ ORHUN YAZITLARINDA TESPİT ETMEK

Yıl 2022, Cilt: 15 Sayı: 1, 26 - 56, 30.06.2022

Mehmet Cihat Üstün

https://doi.org/10.46790/erzisosbil.1087931

Öz

İnsan sosyal bir varlıktır. Kişiler arası ilişkilerin bir parçası olduğu için böyle bir kimliğe sahip olmuştur. İnsanlar sosyal olmanın gereği olarak bir arada yaşar ve birbirlerini etkileme gayreti içerisine girerler. Bu etkileşim ve iletişim sürecinde kişisel ve toplumsal anlamda birtakım hak ve kurallar teşekkül etmeye başlar. Toplumun bir parçası olan insanlar artık kendi istek ve iradelerine göre değil; çizilen sınırlar çerçevesinde davranmak ve yaşamak zorunda kalırlar. Böylece her toplum artık kendi milli ve manevi değerleri çerçevesinde kendi fertlerini yetiştirmeye başlar. Toplumun bir parçası konumunda olan insan da aidiyet ruhu ile bu değerler çerçevesinde kendini geliştirme yoluna gider ve bulunduğu topluma kendisini kabul ettirmeye çalışır. Türkler, Tanrı Dağları eteklerinde ilk görüldükleri andan itibaren sosyal bir topluluk olma ve milletleşme yolunda hızlı bir geçiş süreci göstermişlerdir. Türklerin bu sosyallik yönünü sözlü geleneklerinden ve yazılı belgelerinden takip etmek mümkündür. Türklerin din, dil, kültür, tarih, siyaset, ekonomi, sosyoloji, demografi, fikir, sanat ve sanat eseri bakımından zengin bir toplumsal birikime sahip olduğu sözlü anlatılarında ve yazılı eserlerinde mevcuttur. Bu toplumsal birikim dile getirilen eserlerin referansında ortaya konulabilir. Biz bu çalışmamızda Türklerin sahip olduğu din, yasalara bağlılık ve yasaların üstünlüğü, liyakat, istişare ve maslahat gibi bazı toplumsal dinamiklerin tanıtımını, kavram alanını, günümüzdeki yeri ve işlevini ortaya koyarak bu toplumsal dinamiklerin ilk yazılı belgelerimiz olan Orhun Yazıtlarındaki varlığı ve kullanılışını yazıtlarda geçen satırların referansında tespit etmeye çalışacağız. Bu çalışma sayesinde yukarıda belirttiğimiz bu toplum dinamiklerinin Türk toplumunda yüzyıllar öncesinde dahi var olduğunu ve toplum üzerinde bugünkü gibi etkisini hissettirdiğini gözler önüne sermeyi amaçlamaktayız.

Anahtar Kelimeler

Toplum dinamiği, Orhun Yazıtları, Din, Yasa, Liyakat, İstişare, Maslahat

Identifying Traces of Some of the Today’s Social Dynamics in Orkhon Inscriptions

Öz

A human being is a social entity and has such an identity as s/he is a part of interpersonal relations. As a requirement of being social, people live together and try to influence each other. Some personal and social rights and rules begin to form in this interaction and communication process. The people as a part of society act no longer according to their own desire and will and they have to act and live within the boundaries drawn by society. Thus, each society begins to raise its own individuals in accordance with its own national and spiritual values. The human being as a part of the society follows the path of self-development within the framework of these values and tries to be accepted in his/her society. The Turks have shown a rapid transition process towards becoming a social community and becoming a nation since they were first seen in the foothills of the Tengri Mountains. It is possible to see the traces of the Turks’ sociability in their oral traditions and written documents. Their oral narratives and written works verify that the Turks have a rich social accumulation in terms of religion, language, culture, history, politics, economy, sociology, demography, ideas, art, and artwork. This social accumulation can be revealed with the reference of the works. In this study, we will try to determine the existence and use of the social dynamics in our first written document, the Orkhon Inscriptions, in the reference of the lines in the inscriptions, by focusing on definition, conceptual field, current place and function of some social dynamics such as religion, adherence to and rule of law, merit, consultation and community benefit which the Turks have. Through this study, we aim to reveal that these social dynamics existed in Turkish society even centuries ago and have had their effect on society as it is today.

Anahtar Kelimeler

Social dynamics, Orkhon Inscriptions, Religion, Law, Merit, Consultation, Community benefit

Kaynakça

• AÇIK, T. (2016). “Kutadgu Bilig’de Devlet Yönetimi”, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 6, Sayı: 1, Kırıkkale, s. 419-438.
• AHMETBEYOĞLU A. (2020). “Eski Türklerde Kut ve Töre Bağlamında Hükümranlığın Hududları”, Tarih Dergisi - Turkish Journal of History, Cilt: 1, Sayı: 71, s. 29-50.
• AKAR, A. (2020). Bilge Tonyukuk Yazıtı, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• AKAR, A. (2006). Türk Dili Tarihi, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• AKCAN, A. (2020). “Eski Türklerde Devlet Yönetiminde Hakimiyetin İlahi Temelleri”, MECMUA - Uluslararası Sosyol Bilimler Dergisi, ISSN: 2587-1811, Yıl: 5, Sayı: 10, s. 303-321.
• AKDEMİR, F. (2020). “İslâm Düşüncesinde Allah'ın Sıfatlarını Anlama Sorunu” İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 2, s. 1581-1609.
• ALGÜL, A. (2017). “İzzüddîn b. Abdüsselâm’ın Maslahat Anlayışı”, EKEV Akademi Dergisi, Sayı: 69, s. 1-29.
• ALYILMAZ, C. (2005). Orhun Yazıtlarının Bugünkü Durumu, Kurmay Basım Yayın Dağıtım, Ankara.
• ASLAN, R. (2014). “İstişârenin Önemi ve Hz. Peygamber’in Uygulamalarından Örnekler”, ANEMON Muş Alparslan Üni̇versi̇tesi̇ Sosyal Bi̇li̇mler Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 1, s. 223-241.
• AYDIN, E. (2019). Türklerin Bilge Atası Tonyukuk, Kronik Kitap, İstanbul.
• AYTÜRK, N. (2018). İslam’da Devlet Yönetimi Lider Yöneticiler, Astana Yayınları, Ankara.
• AYVERDİ, İ. (2016). Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Yayınları, İstanbul.
• BAGBY, İ. A. (2003). “Klâsik İslam Hukuku Teorisi’nde (Fıkıh Usulü’nde) Maslahat Meselesi”, (Çev.) HAS, Ş. S., Marife Dini İlimler Dergisi, Cilt: 3, Sayı: 1, s. 155-164.
• BAĞDATLI, Ö. (2007). Kutadgu Bilig’de Devlet ve Adalet İlişkisi, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• BAYAT, F. ve ALİYEVA ÇINAR, M. (2020). Eski Türkçe Sözlük, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• BEDİRHAN, Y. (2019). İslam Öncesi Türk Tarihi ve Kültürü, Eğitim Yayınevi, Konya.
• BENLİ, N. (2013). Eski Uygur Türkçesinde Tasarlama Kiplerinin Yapı ve İşlev Bakımından İncelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• BERKİ, A. H. (1979). 250 Hadis Terceme ve İzahı, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara.
• CAFEROĞLU, A. (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabevi, İstanbul.
• CAN, M. (2010). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler, Yüksek Lisans Tezi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Bursa.
• ÇAĞRICI, M. (2013). “Yaratma”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Cilt: 43, İstanbul, s. 324-329.
• DEMİR, Ö. ve ACAR, M. (2002). Sosyal Bilimler Sözlüğü, Vadi Yayınları, İstanbul.
• DEMİREL, D. (2017). “Eski Türklerde Devlet Sisteminin Mutlak Monarşik Modelden Ayrılan Yönleri”, Giresun Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 16, Giresun, s. 425-450.
• DEVELLİOĞLU, F. (2013). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat, Aydın Kitabevi, Ankara.
• DİLER, K. İ. (2018). Kamu Personel Hukukunda Liyakat İlkesi, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• DOĞAN, K. C. ve İNANKUL, H. (2021). “Demokrasi Kavramı Bağlamında Eski Türklerde İktidar, Bürokrasi Ve Divan Geleneği: Büyük Selçuklu Devleti Üzerine Bir Değerlendirme”, Osmaniye Korkut Ata Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 1, Osmaniye, s. 91-108.
• DÖNMEZ, İ. K. (2003). “Maslahat”, Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Cilt: 28, Ankara, s. 79-94.
• DUMAN, S. (2011). “İmam Gazzâlî’nin Maslahat Düşüncesine Katkıları”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Cilt: 9, Sayı: 18, s. 9-32.
• ERGÜL, E. (2017). “Mevlânâ Perspektifinden Kamu Yönetiminde Liyakat ve Ehliyet İlkesi”, Ombudsman Akademik, Yıl: 3, Sayı: 6, s. 79-105.
• EROĞLU, T. ve KILIÇ, H. Ç. (2010). “Türk İnançları ve İnanışlar”, Sosyal Siyaset Konferansları Dergisi, Sayı: 49, İstanbul, s. 749-770.
• ERSOY, R. (2002). “Türklerde Ölüm ve Ölü ile İlgili Rit ve Ritüeller”, Milli Folklor, Yıl: 14, Sayı: 54, s. 86-101.
• GABAİN, A. V. (2007). Eski Türkçenin Grameri, (Çev.) AKALIN, M., TDK Yayınları, Ankara.
• GEZGİN, A. G. (2002). “Türk İslâm Devletinde Şûra”, Türkler, Cilt V, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
• GÖKTÜRK, İ. (2020). “Temel Kaynaklardan Hareketle Türk Devlet Geleneğinde Meşruluğun Dayanakları” Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 17, Sayı: 2, Kahramanmaraş, s. 1079-1099.
• GÜLENSOY, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi, Cilt: II, TDK Yayınları, Ankara.
• GÜNER, G. (2013). “Yarlıg “Buyruk, Emir, Ferman” Ve Yarlıka- “(Tanrı) Buyurmak; Lütfetmek” Kelimelerinin Kökeni Üzerine Yeni Görüşler”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Volume: 8, Issue: 1, s. 1553-1560.
• GÜR, S. (2010). Kamu Yararı Kapsamında Kamusal Alan Olarak Transfer Merkezlerinin İncelenmesi – Bağcılar Meydanı Transfer Merkezi Örneği, Yüksek Lisans Tezi, Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• GÜRBÜZ, F. (2019). İslâm, Düşün Yayıncılık, İstanbul.
• HARMAN, Ö. F. (2001). “Vahiy Geleneği İçinde İslam”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Cilt: 23, İstanbul, s. 2-5.
• HIRA, A. (2014). “Ebu’l-Hasan El-Harakânî’nin Tasavvuf Anlayışında Fenâ Kavramı”, Kafkas Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt: 1, Sayı: 1, Kars, s. 169-185.
• KAFESOĞLU, İ. (2004). Türk Millî Kültürü, Ötüken Neşriyat, İstanbul.
• KARA, M. (1995). “Fenâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Cilt: 12, İstanbul, s. 333-335.
• KÂŞKARLI MAHMUD (2013). Dîvânü Lügâti’t-Türk (Çeviri), (Çev.) ATALAY, B., Cilt: I-III, TDK Yayınları, Ankara.
• KÂŞKARLI MAHMUD (2013). Dîvânü Lügâti’t-Türk (Dizin), (Çev.) ATALAY, B., TDK Yayınları, Ankara.
• KAYA, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk Giriş, Metin ve Dizin, TDK Yayınları, Ankara.
• KOCA, S. (2016). Türk Kültürünün Temelleri, Berikan Yayınevi, Ankara.
• KOÇAK MACUN, B. ve KURTLU, Y. (2018). “Kutadgu Bilig’e Göre Yönetici ve Nitelikleri”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl: 10, Sayı: 28, s. 60-96.
• MEB (1995). Örnekleriyle Türkçe Sözlük, Cilt: I, MEB Yayınları, Ankara.
• NİŞANYAN, S. (2018). Nişanyan Sözlük Çağdaş Türkçenin Etimolojisi, Liber Plus Yayınları, İstanbul.
• ONAY, İ. (2013). “İslamiyetten Önce Türklerde Ölüm Anlayışı Ve Defin Yöntemleri”, Gümüşhane Üniversitesi Sosyal Bilimler Elektronik Dergisi, Cilt: 4, Sayı: 7, Gümüşhane, s. 232-244.
• ORKUN, H. N. (1987). Eski Türk Yazıtları, TDK Yayınları, Ankara.
• ÖZYETKİN, A. M. (2011). “Turfan Uygurlarında Ceza Hukukuyla İlgili Uygulamalar”, TTK Belleten, Cilt: 75, Sayı: 273, Ankara, s. 337-360.
• PAZARLI, O. (1993). Din Psikolojisi, Remzi Kitabevi, İstanbul.
• SALTUKLU, Z. (2019). “Türklerin Devlet Anlayışı”, Ankara Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 4, Ankara, s. 1-12.
• SEYİTDANLIOĞLU, M. (2009). “Eski Türklerde Devlet Meclisi “Toy” Üzerine Düşünceler”, Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt: 28, Sayı: 45, s. 1-12.
• ŞİRİN, H. (2019). Kül Tigin Yazıtı Notlar, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul.
• ŞİRİN, H. (2009). Köktürk ve Ötüken Uygur Kağanlığı Yazıtları, Kömen Yayınları, Konya.
• TABAKLAR, Ö. ve KORKMAZ, F. (2020). Orhun Yazıtları, Kapı Yayınları, İstanbul.
• TDK (2010). Türkçe Sözlük, TDK Yayınları, Ankara.
• TEKİN, T. (2003). Orhon Yazıtları Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk, Yıldız Dil ve Edebiyat 1, İstanbul.
• TOMBALOĞLU, N. (2014). “Anayasa Mahkemesi Kararlarında Kamu Yararı Kavramı”, İnönü Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt: 5, Sayı:1, s. 353-388.
• TÜMER, G. (1994). “Genel Olarak Din”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Cilt: 9, İstanbul, s. 312-320.
• UĞURLU, S. ve YILMAZ, K. (2011). “Türk Devlet Yönetme Geleneğinde Töre’den Örf’e Değişim”, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic , Volume: 6, Issue: 2, s. 949-972.
• UZUNKAYA, D. (2020). Altun Yaruk Maitrisimit Ve Huastuanift Örneğinde Eski Uygur Metinlerinde İstem ve Bağımlılık, Doktora Tezi, Pamukkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• YARAN, R. (2005). “Cüveyni Öncesi Makasıd/Maslahat Söylemi”, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 28/1, İstanbul, s. 93-123.
• YILMAZ A. H. (2016). “Türklerde Ölüm Anlayışının Çağdaş Türk Resminde Göstergebilimsel Açıdan İncelenmesi”, İdil Dergisi, Cilt: 5, Sayı: 20, s. 249-274.
• YURDAGÜR, M. (1992). “Bekâ”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, TDV Yayınları, Cilt: 5, İstanbul, s. 359-360.
• YUSUF HAS HACİB (2008). Kutadgu Bilig, (Çev.) ARAT, R. R., Kabalcı Yayınevi, İstanbul.
• http://www.kuranmeali.com, (22.12.2021).