Kemah Dıstrıcts in The Late 19th Century

Yıl 2024, Cilt: 17 Sayı: 2, 57 - 80, 31.12.2024

Nurettin Birol

https://doi.org/10.46790/erzisosbil.1557529

Öz

ABSTRACT:
Kemah, the largest district of Erzincan Sanjak in the late 19th century, was an old settlement established on the historical trade route in the Euphrates valley connecting Erzurum to Sivas. It was conquered after the victory of Malazgirt and was annexed to Ottoman rule in 1515. At the end of the 19th century, it had a population of 17,000-18,000 with 4-8 sub-districts and 55-75 villages. Armenians constituted 20-23% of this population, and Muslims constituted the remaining 77-80%. Regarding education, there were 3 madrasahs, 1 Rüştiye, 3 primary schools, 40 schools belonging to Muslims and 8 to Armenians, and 2 missionary schools in Kemah. Kemah, due to its location on the old road route, was a good place for transportation and communication during the reign of Abdulhamid, while roads were being repaired, telegraph lines extending to Harput and Sivas were laid and post offices were built with the contributions of the people. The main sources of income of the people were agriculture and animal husbandry, as well as traditional weaving on hand looms. Due to its climate and suitable land, grain and a wide variety of fruits and vegetables were produced. It was also famous for its rich coal, copper and gold mines, some of which were later discovered, and for its salt mines, which met the salt needs of the region for centuries. Although famines, epidemics, raids and plunder by bandits and Armenian uprisings caused economic difficulties in the region in the late 19th century, the state carried out military operations to ensure security, sometimes tried to stop epidemics by sending doctors and medicine, and sometimes provided the necessary food aid to the poor.

Anahtar Kelimeler

Kemah, population, education, transportation, mine, epidemic disease.

19. YÜZYIL SONLARINDA KEMAH KAZASI

Öz

ÖZ:
19. yüzyıl sonlarında Erzincan sancağının en büyük kazası olan Kemah, Erzurum’u Sivas’a bağlayan Fırat vadisindeki tarihi ticaret yolu kenarında kurulmuş eski bir yerleşim merkeziydi. Malazgirt zaferinden sonra fethedilmiş, 1515’de de Osmanlı hakimiyetine bağlanmıştı. 19. yüzyıl sonlarında 4-8 arasında değişen nahiyesi, 55-75 arasında değişen köyleri ile toplam 17.000-18.000 arasında bir nüfusa sahipti. Bunun %20-23’ünü Ermeniler, geriye kalan %77-80’nini Müslümanlar oluşturuyordu. Eğitim-öğretime gelince; Kemah’ta 3 medrese, 1 Rüştiye, 3 iptidai, 40’ı Müslümanlara, 8’i Ermenilere ait 48 civarında sıbyan ve 2 adet misyoner mektepleri eğitim veriyordu. Kemah, eski yol güzergâhında bulunmasından dolayı ulaşım ve haberleşme alanında Abdülhamit devrinde yolları tamir edilmeye çalışılırken Harput ve Sivas’a kadar uzanan telgraf hatları döşenmiş ve halkın katkılarıyla postaneler inşa edilmiştir. Halkın başlıca geçim kaynakları tarım ve hayvancılığın yanında geleneksel dokumacılığın yapıldığı el tezgâhları oluşturuyordu. İklimi ve elverişli arazisi sebebiyle hububat ve çok çeşitli meyve ve sebze üretiliyordu. Bunun yanında bazıları daha sonra keşfedilen zengin kömür, bakır, altın madenleri ve yüzyıllardır bölgenin tuz ihtiyacını karşılayan tuzlalarıyla da meşhurdu. 19. yüzyılın sonlarında kıtlıklar, salgın hastalıklar ve eşkıyanın baskın ve talanları ile Ermeni ayaklanmaları bölge üzerinde ekonomik sıkıntılara sebep olmuşsa da devlet güvenliği sağlamak için askeri operasyonlar yapmış, bazen doktor ve ilaç göndererek salgın hastalıkları durdurmaya çalışmış, bazen de yoksul halka gerekli yiyecek yardımlarını yapmıştı.

Anahtar Kelimeler

Kemah, nüfus, eğitim, ulaşım, maden, salgın hastalık.

Kaynakça

• 1. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi Belgeleri (BOA.) Bab-ı Ali Evrak Odası (BOA): BOA. BEO. 455 / 34078; BOA. BEO. / 922-69100; BOA. BEO / 926 – 69398; BOA. BEO / 936 – 70141; BOA. BEO. 1021-76565; BOA. BEO. 3311-248289; BOA. BEO. / 4251-318753;
• Dahiliye Mektubî Kalemi (DH.MKT.): BOA. DH.MKT /222-49; BOA. DH.MKT. 292/38; BOA. DH. MKT. 239/20; BOA. DH.MKT. / 463 – 30; BOA. DH. MKT./1126-45; BOA. DH.MKT. / 1509 – 111; BOA. DH.MKT. / 1512- 67; BOA. DH. MKT. 1548/47; BOA. DH.MKT. / 1636 – 58; BOA. DH.MKT./1984-66; BOA. DH.MKT/2516-64; BOA: DH.MKT. / 2592-39; BOA. DH. MKT. 2770/102;
• İrade-i Hususi (İ.HUS.): BOA. İ. HUS. / 52-68;
• Sadaret Mektubî Kalemi (A.MKT): BOA. A.MKT./200-46; 225/15;
• Sadaret Mektubî Kalemi Mühimme Evrakı (A.MKT.MHM): BOA. A.MKT.MHM/237-96; BOA. A. MKT. MHM. / 288-92; BOA. A.MKT.MHM. / 567 - 25
• Sadaret Mektubî Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı (A.MKT.MVL): BOA. A.MKT.MVL/17/68; BOA. A.MKT.MVL/134-69;
• İrade Meclis-i Vâlâ (İ.MVL): BOA. İ..MVL. / 64 – 1223; BOA. İ.MVL. / 536 – 24110
• İrade Şura-yı Devlet: (İ.ŞD.): BOA. İ.ŞD./ 45-2457; BOA. İ. ŞD. / 58 – 3307;
• Şura-yı Devlet (ŞD.): BOA. ŞD./565-46; BOA. ŞD. / 2470 – 13-3; BOA. ŞD. / 2470 – 13-5
• Meclis-i Vala (MVL.): BOA. MVL/605-34; BOA. MVL./699-59
• Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT.): BOA. MF. MKT 365/ 51
• Dahiliye İdare-i Umumiyye (DH.İ.UM.): BOA. DH.İ.UM. 10-5. H-22-06-1336
• Yıldız Mütenevvi Maruzat (Y.MYV.): BOA. Y.MTV./80-72; BOA. Y.MTV.248/45;
• Yıldız Esas Evrakı (Y.EE): BOA. Y.EE. 33/7
• Yıldız Arzuhal Jurnal (Y.PRK. AZJ.): BOA. Y. PRK. AZJ. 8/87
• Yıldız Umumî (Y. PRK. UM.): BOA. Y.PRK.UM. 68/111. s.3
• İrade Taltifat (İ.TAL.): BOA. İ. TAL./106-32.
• Plan-Proje-Kroki-Plan-Projeler (PLK.p.): BOA. PLK. p. 1430
• Haritalar-haritalar (HRT.h.): BOA. HRT. h. 1813
• Sadaret Teşrifat Kalemi Evrakı (A. TŞF.): BOA. A.TŞF./33-39.
• Meclis-i Vükela Mazbataları (MV.): BOA. MV. /184-47 Salnameler:
• Erzurum Vilâyet Salnâmesi (EVS.) H. 1287 (1870); H. 1288 (1871) ; H. 1289 (1872); H.1290 (1873);H.1292 (1875); H. 1293 (1876); H.1294 (1877); H. 1299 (1882); H. 1304 (1887); H.1310 (1892); H.1312 (1894); H. 1315, R. 1313 (1897); H.1317, R. 1315 (1899); H.1318 R. 1317 (1900).
• 2. Araştırma ve İncelemeler
• Ahmet Cevdet (1314), Evliya Çelebi Seyahatnamesi, C. II, Dersaadet.
• AKPINAR, D. (2016), “20. Yüzyılın İlk Çeyreğinde Erzincan Şehrinde Sağlık Alanında Gelişmeler”, Uluslararası Erzincan Sempozyumu, Erzincan, ss.33-44, s.33, https://ebyu.edu.tr/wp-content/uploads/2017/06/Uluslararası-Erzincan-Sempozyumu-Cilt-1-.pdf
• AKSÜT, A. K. (1932), Erzincan: Tarihî, Coğrafî, İçtimaî, Etnoğrafî, İdarî, İhsaî Tetkikat Tecrübesi, Resimli Ay Matbaası, İstanbul.
• AYAR, M. (2007), Osmanlı Devleti’nde Kolera, İstanbul.
• BAŞIBÜYÜK, A. (2004), Kemah İlçesi’nin Coğrafyası, Nobel Basımevi, Ankara.
• BİROL, N. (2009), Halil Rıfat Paşa Dönemi ve İcraatı (1827-1907), Cedit Neşriyat, Ankara.
• BİROL, N. (2013), Vilayet Salnamelerinde Erzincan- Orijinal metin ve Transkripsiyon, Cilt: 22 ve 23, Cumhuriyetin 100. yılında Erzincan Külliyatı, E. B. Y. Ü. yayınları, Erzincan https://erzincankulliyati.com/?fbclid=IwAR14qoQgghLlj_zps0t2EvG6jit_7wx-6WjoJuQt3gkvC89MUNlVD5a1SiA
• BİROL, N. (2019), “19. Yüzyıl Sonlarında Refahiye ve Çevresinde Asayiş Problemleri” Refahiye Araştırmaları Sempozyumu, Erzincan, Türkiye, 14 - 15 Mart 2019, cilt.1, ss.335-355
• CUİNET, V. (1892), La Turquie D’Asie, C. I, Paris.
• CUİNET V. (1894), La Turquie D’Asie, C. III, Paris.
• ÇAKALOĞLU, C. (1999), Müşir Zeki Paşa (1835-1929), A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• ÇAKIR; F. (1967), Elli Yıl Öncesi Şark Cephesi ve Anadolu, İstanbul.
• ÇETİN, K. (2016) “Sâl-nâmelere Göre XIX. Yüzyılda Erzurum’da Eğitim-Öğretim Kurumları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 56, Haziran, ss.187-217.
• ÇERÇİ, F. (2012), “Evliya Çelebi’nin Erzincan Yolculuğu” Erzincan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi C.V, Erzincan, ss.417-454,
• DARKOT, B. (1997), “Kemah”, İA, C.6, ss. 559-561. Ankara.
• DEMİRTAŞ, M. (2014), “1877-1878 Osmanlı Rus Savaşının Doğu Anadolu’da Nüfus Hareketlerine Etkisi ve Doğu Vilayetlerinin Nüfusu” Sultan II. Abdülhamid Sem¬pozyumu (20-21 Şubat 2014 Selanik) Bildiri Kitabı C. 1, Türk Tarih Kurumu Ya¬yınları, (ss.183-218),,Ankara.
• DEVELİOĞLU, F. (1977), Osmanlıca Türkçe Ansiklopedik Lûgat, İstanbul.
• GEYİKOĞLU, H. (2016), “Selçuklular’dan Osmanlılar’a Kemah” Uluslararası Erzincan Sempozyumu, 28 Eylül – 1 Ekim 2016 Erzincan Bildiriler Kitabı, Cilt 1, ss. 209-216; https://ebyu.edu.tr/wp-content/uploads/2017/06/Uluslararası-Erzincan-Sempozyumu-Cilt-1-.pdf
• GÜL, A. (2017a) “Kemah Kazasının Demografik Yapısı Üzerine Bir Değerlendirme (1835 Tarihli Nüfus Defterine Göre)” Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi (ERZSOSDE) X-I: (ss.125-136). https://dergipark.org.tr/tr/pub/erzisosbil/issue/29974/324020
• GÜL, A. (2017b), ” Osmanlı Dönemi Erzincan Kazasının Nüfusu”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 5, Sayı: 47, Haziran, (ss. 39-66),
• GÜL, A. (2009a), “Osmanlı Devleti’nde Kuraklık ve Kıtlık (Erzurum Vilayeti Örneği: 1892-1893, 1906-1908 Yılları)” Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, The Journal of International Social Resarch Volume 2 / 9, (ss.144-158)
• GÜL, A. (2009b), “XIX. Yüzyılda Erzincan Kazasında Salgın Hastalıklar (Kolera, Frengi, Çiçek ve Kızamık)”, A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 41, Erzurum, (ss..239-270)
• İÇLİ, H. H. (2020), “Erzincan’da Eğitim” Erzincan Tarihi, C. 6 , Erzincan.
• İÇLİ, H. H. (2013), Tanzimat Sonrası Erzincan’da Eğitim, Cumhuriyet Üniver¬sitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yakınçağ Tarihi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Sivas.
• KARABULUT, A.(2020), “Erzurum Vilayet Salnamelerine Göre Erzincan Sancağı” Erzincan Tarihi C. 4, ss. 370-395, Erzincan.
• KARATAŞ, Y. (2010), II. Abdülhamid Döneminde Erzurum. A.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.
• KARATAŞ, Y. (2020), “Arz ve Mahzarlar Işığında Erzincan Ahalisinin Talepleri” Erzincan Tarihi C.4, ss. 348-369, Erzincan.
• KARPAT, H. K. (2003), Osmanlı Nüfusu (1830-1914) Demografik ve Sosyal Özellikleri, çev. Bahar Tırnakçı, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
• KINDIĞILI, M. L. (2015), Ortaçağdan Günümüze Kemah ve Köylerindeki Kültür Varlıkları, A. Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Sanat Tarihi Anabilim Dalı Doktora Tezi, Erzurum.
• KOCABAŞOĞLU, U. (1989), Kendi Belgeleriyle Anadolu’daki Amerika, 19. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğundaki Amerikan Misyoner Okulları, İstanbul.
• KONUKÇU, E. (2001), “Osmanlılar ve Millet-İ Sâdıkadan Ermeniler”, Yeni Türkiye Ermeni Sorunu Özel Sayısı, II/38 ss. 621-629, Ankara.
• KÜÇÜK, C. (1984), Osmanlı Diplomasisinde Ermeni Meselesi,1878-1897, İstanbul.
• MİROĞLU, İ. (1990), Kemah Sancağı ve Erzincan Kazası (1520-1566), Ankara.
• MOLLAOĞULLARI, Z. (2021),, Erzincan Sancağı’ında Görülen Salgın Hastalıklar (1885-1914), E.B.Y.Ü., Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Erzincan.
• MOLLAOĞULLARI, Z.; KARABULUT, A. (2023), “Erzincan Sancağında Kolera Salgını (1852-1910)”. Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl:16 Sayı:2 ss. 127-143, https://dergipark.org.tr/tr/pub/erzisosbil/issue/81284/1357200
• PAKALIN, M. Z. (1983), Osmanlı Tarih Terimleri ve Deyimleri, C.2,3, M.E.B. İstanbul.
• SARIYILDIZ, G. (2001), “XIX. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu’nda Kolera Salgını”, Tarih Boyunca Anadolu’da Doğal Âfetler ve Deprem Semineri Bildiriler (22–23 Mayıs 2000), (ss.309–319), İstanbul.
• SÜMER, F. (1990), Selçuklular Devrinde Doğu Anadolu’da Türk Beylikleri, Ankar.
• ŞAHİN, İ. (2022) "Kemah", TDV İslâm Ansiklopedisi, C.25. Ankara.
• ŞAHİN, T. E. (2019), Erzincan Tarihi. C.3, Berikan Yayıncılık, Ankara.
• ŞEMSEDDİN SAMİ (1324)-(1896), Kamus’ul Alam C. 5 İstanbul.
• ŞEMSEDDİN SAMİ (1978), Kâmûs-ı Türkî, (orijinal 3. Baskı), İstanbul.
• TAŞÇI, K. (2020), “Ortaçağ Döneminde Erzincan” Erzincan Tarihi, C.II. (ss.90-107, Erzincan.
• TOZLU, N. (1991), Kültür ve Eğitim Tarihimizde Yabancı Okullar, Ankara.
• TURAN, O. (1971), Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul.
• TURAN, O. (1973), Doğu Anadolu Türk Devletleri Tarihi, İstanbul.
• TÜRK, İ. C. (2020), “Seyahatnamelerde ve Coğrafi Eserlerde Erzincan” Erzincan Tarihi, C. 4, (ss.147-280), Erzincan.
• UZUNÇARŞILI, İ. H. (1998), Osmanlı Tarihi, I, Ankara.
• YAVUZ, E. (2020), “Erzincan’da Eğitim ve Eğitim Kurumları (1923-1960)” Erzincan Tarihi, C. 5 Erzincan.
• YAVUZ, E. (2020), “Erzincan'da Üç Seçim: 1950-1954-1957 Genel Seçimleri”, Erzincan Tarihi, C. 5 Erzincan.
• YAZICI, H.; BAŞIBÜYÜK, A. ve ALTINBİLEK, S. (1998), “Kemah (Erzincan) Tuzlaları” Türk Coğrafya Dergisi S.33, (ss. 53-78), İstanbul.
• YAZICI, N. (1989), “Tanzimatta Haberleşme ve Kara Taşımacılığı” 150’nci Yıldönümünde Tanzimat Ekonomisi Sempozyumu. İstanbul.
• YILDIZ, H. (2020), “Erzincan Sancağı’nda Açılan Erkek Rüşdiye Mektebleri ve Modern Eğitimin Gelişimine Katkısı” Erzincan Tarihi, C.4, (ss.298-330), Erzincan.
• YILMAZ. Ö. (2017), “1847-1848 Kolera Salgını ve Osmanlı Coğrafyasındaki Etkileri” Avrasya İncelemeleri Dergisi-Journal of Eurasian Inquires, VI/1: (ss. 23-55), https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/392193
• YILMAZÇELİK, İ. (2011), Osmanlı Devleti Döneminde Dersim Sancağı-İdari İktisadi ve Sosyal Hayat, Kripto yayınları, İstanbul.
• YORKE, W. V. (1896), “A Journey in the Valley of Upper Euprates”, The Geographical Journal, vol: 8, no:5