BUHARA EMİRLİĞİ’NİN İŞGALİ VE
 BOŞEVİK İHTİLALİ’NİN ETKİSİ

Yıl 2024, , 26 - 70, 28.04.2024

Osman Şevik

https://doi.org/10.53662/esamdergisi.1366143

Öz

Türkistan, jeopolitik konumu ve zengin doğal kaynakları nedeniyle XIX. yüzyılın ortalarından itibaren Çarlık Rusya ve İngiltere’nin, Asya hâkimiyeti ile emperyalist politikaları için önemli bir mücadele sahasına dönüşmüştür. Rusya’nın sıcak denizlere inme saikiyle Türkistan’a yönelmesi, Hindistan’ı sömürgesi altında tutan İngiltere’nin endişe ederek bölge üzerinde ilgisinin artmasına neden olmuştur. Rusya’da siyasi hedeflerine ulaşmak için bölgeye gönderdiği casusların hazırladığı raporlar doğrultusunda Türkistan işgalini hızlandırmıştır. Sonuçta iki emperyalist devlet arasında yaşanan mücadeleyi kazanan, jeopolitik konumunun da kendisine sağladığı avantajı kullanan Rusya olmuştur. Türkistan’da ve Buhara Emirliği’nde iç dengeleri etkileyen en önemli siyasi gelişme ise Çarlık Rusya’sında yaşanan siyasi gelişmeler olmuştur. Rusya’da muhalif gruplarca monarşi yönetimine karşı 1917 yılının şubat ayında gerçekleştirilen darbe neticesinde Çarlık Rejimi’ne son verilmiştir. Aynı yıl Bolşevikler ülkedeki siyasi boşluktan yararlanmak suretiyle geçici hükümete darbe yaparak iktidar olmuşlardır. Rusya’da halk hareketi ile iktidar olan Bolşevikler, Buhara Emirliği’nde bulunan reform yanlısı Yaş Buharalılara değişim için örneklik teşkil etmiştir. Rusya’da yaşanan devrimden etkilenen Buharalı Cedidcilerin ülke içinde siyasi söylemlerini değiştirmeleri, emirlik yönetiminin Yaşlar’a karşı siyasi tutumunda değişikliğe neden olmuştur. Bunun neticesinde ülke içinde Yaşlara karşı gözaltı, tutuklama ve işkencelerin başlamasıyla çok sayıda Yaş Buharalı, Bolşeviklerin kontrolü altında bulunan Türkistan şehirlerine kaçmışlardır. Bolşeviklerin, Emir yönetiminden kaçan Yaş Buharalılara kucak açması, Yaş Buharalılar ile Bolşevikler arasında Buhara’nın işgali ile sonuçlanacak iş birliğinin başlamasına neden olmuştur. Bu çalışmamızda Rusların Türkistan üzerindeki tarihî jeopolitik ve jeostratejik emelleri, Türkistan’ın geri kalması sonucu ortaya çıkan Cedidcilik hareketi, 1917 yılında Rusya’da yaşanan çifte devrim sonunda iktidara gelen Sosyalistlerin, Türkistan ve Buhara Emirliği siyasal yapısı üzerine etkisi, Buhara Emirliğinde meydana gelen Kadimci-Cedidci çatışması ve Bolşevik-Yaş Buharalı işbirliği neticesinde Rusların, Buhara Emirliğini işgal süreci incelenmiş, konuyla ilgili makale ve telif eserlerden istifade edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Buhara Emirliği, Yaş Buharalılar, Bolşevikler, Rusya

OCCUPATION OF THE EMIRATE OF BUKHARA AND
 THE EFFECT OF THE BOLSHEVIK REVOLUTION

Öz

Due to its geopolitical position and rich natural resources, Turkestan has turned into an important field of struggle for Tsarist Russia and Britain's imperialist policies with its Asian domination since the middle of the XIX. century. The increasing interest of England in the region caused concern in Russia and accelerated the occupation of Turkestan in line with the reports prepared by the spies sent to the region. In the end, the winner of the struggle between the two imperialist states was Russia, which used the advantage of its geopolitical position. The most important political development affecting the internal balances in Turkestan and the Emirate of Bukhara was the political developments in Tsarist Russia. As a result of the coup d'état carried out by opposition groups in Russia in February 1917 against the monarchy, the Tsarist regime was put an end to. In the same year, the Bolsheviks seized the power by coup d'état against the provisional government by taking advantage of the political vacuum in the country. The Bolsheviks, who seized the power with the people's movement in Russia, set an example for change for the reform-minded Yash Bukharans in the Emirate of Bukhara. The change in the political discourse of the Bukharan Jadidists, who were influenced by the revolution in Russia, led to a change in the political attitude of the Emirate administration towards the Yashlars. As a result, with the beginning of detentions, arrests and tortures against the Yashlars in the country, many Yash Bukharans fled to Turkestan cities under the control of the Bolsheviks. The Bolsheviks' embrace of the Yash Bukharans fleeing from the Emir's rule led to the beginning of the cooperation between the Yash Bukharans and the Bolsheviks, which would result in the occupation of Bukhara. In this study, the historical geopolitical and geostrategic ambitions of the Russians on Turkestan, the Jadidism movement that emerged as a result of the backwardness of Turkestan, the effect of the Socialists who came to power at the end of the double revolution in Russia in 1917 on the political structure of Turkestan and the Emirate of Bukhara, the Kadimist-Jadidist conflict in the Emirate of Bukhara and the process of occupation of the Emirate of Bukhara by the Russians as a result of the Bolshevik-Yash Bukharan collaboration have been examined and articles and copyrighted works on the subject have been used.

Anahtar Kelimeler

Bukhara Emirate, Yash Bukharans, Bolsheviks, Russia

Kaynakça

• Alpargu, M. (2019). Türkistan Hanlıkları. Türk Tarih Araştırmaları. 15 Temmuz 2023 tarihinde https://www.altayli.net/turkistan-hanliklari.html adresinden erişildi.
• Andican, A. A. (2003). Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi. İstanbul: Emre Yayınları.
• Ascher, A. (1992). Kendi Belgeleriyle Rus Devriminde Menşevikler. İstanbul: Metis Yayınları.
• Askeroğlu, A. (2011,). Çarlık Rusya’sında Meşruti İdarenin Yapısı. Tarih Okulu, 9, 61-72.
• Baysun, A. R. (1943). Türkistan Milli Hareketleri. İstanbul: Şakir Satgan Basımevi.
• Bookchin, M. (2013). 1905’ten 1917’ye Rus Devrimleri. A. İ. Başgül (Çev.) Ankara: Dipnot Yayınları.
• Byrikhin, A. (2020). Emirliğin Düşüşü. 30 Temmuz 2023 tarihinde https://warspot.ru/17855-padenie-emirata adresinden erişildi.
• Carr, E. H. (1989). Bolşevik Devrimi 1917-1923. O. Suda (Çev.) İstanbul: Metis Yayınları.
• Castagne, J. (2015). Türkistan Milli Kurtuluş Hareketi. R. M. Uzmen (Çev.) İstanbul: Bilgi Kültür Sanat.
• Chatterjee, S. (2014). Buhara Halk Sovyet Cumhuriyetinde İttifakların Şekillenmesi. 30 Temmuz 2023 tarihinde https://www.altayli.net/buhara-halk-sovyet-cumhuriyetinde-ittifaklarin-sekillenmesi.html adresinden erişildi.
• Çapraz, H. (2011). Çarlık Rusyası’nın Türkistan’da Hâkimiyet Kurması. SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 24, 51-78.
• Çelebi, E. (2019). Türkistan Millî Mücadelesi: Sovyet Tarih Görüşü Bakımından Bir Değerlendirme. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 6 (4), 1916-1940.
• Çelik, M. B. (2009). 1800-1865 Yılları Arasında Buhara Emirliği. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya.
• Doğan, O. ve Erdoğan, A. (2018). Batı Türkistan Hanlıkları (Kuruluştan Yıkılışa). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Embel, E. (2019). Emperyalizmin Yükselişi ve Sonuçları. E. Yakut ve Ç. Erhan (Ed.) Siyasi Tarih içinde (s. 38-65). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Eraslan, C. (1996). “Abdurrauf Fıtrat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 1, s. 48-49). İstanbul: TDV Yayınları.
• Erdoğan, A. (2018). Sovyet Rusya Rejiminin Türkistan Halklarına Yönelik Asimile Politikası. Toros Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9, 269-251.
• Erdoğan, A. (2020, Şubat). Türkistan'da Pamuk Üretiminde Yaşanan Gelişmelerin Dış Basına Yansımaları (1860-1915). Tarih Okulu Dergisi, 44, 18-40.
• Erşahin, S. (1999). Buhara’da Ceditçilik-Eğitim Islahatı Tartışmaları ve Abdurrauf Fıtrat (XX. Yüzyıl Başları). Dini Araştırmalar, 1 (3), 213-255.
• Erşahin, S. (2018). Sovyet İhtilali Karşısında Türkistan Ulemasının Tutumu. Y. Koç, ve M. Cengiz (Ed.) 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası içinde (s. 701-728). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Erşahin, S. (2018). Türkistan Uleması’nın İslam Medeniyetindeki Rolü (İsmail Gaspıralı’ya Göre). İstanbul: Mamer.
• Gündüz, A. (2005). 1917 Bolşevik İhtilâlinin Türk Dünyasındaki Yansımaları. Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi Dergisi, 6 (1), 1-12.
• Hablemitoğlu, N. (1997). Çarlık Rusyası’nda Türk Kongreleri. Ankara: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Hablemitoğlu, N. (2004). Sovyet Rusya’da Devlet Terörü. İstanbul: Toplumsal Dönüşüm Yayınları.
• Hatunoğlu, N. (2010). Buhara Hanlığı’nın Son Emiri Alim Han ve Dönemi (1911-1920). Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Hatunoğlu, N. (2011). Türkistan’da Son Türk Devleti Buhâra Emirliği ve Âlim Han. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Hatunoğlu, N. (2015). Buhara’daki Ceditçilik Hareketi ve Yaş Buharalılar. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 38, 1-33.
• Hatunoğlu, N. (2017). Bolşevik İhtilali’nin Buhara Emirliği’ndeki Siyasi Gelişmelere Etkisi. F. M. Sancaktar, A. Askeroğlu Arslan, F. Ferhatoğlu, C. Bayram (Ed.). Ekim 1917 Sovyet İhtilalinin Yüzüncü Yılında Türk Dünyası’ndaki Bağımsızlık Fikri ve Siyasi Hareketler Uluslararası Sempozyumu 16-17 Ekim 2017 içinde (s. 436-466). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Türk Ocakları İstanbul Şubesi.
• Hatunoğlu, N. (2017). Türkistan’ın Sovyetleştirilmesi Sürecinde Buhara ve Harezm Halk Cumhuriyetleri. A. Kara, Ö. Kul, & F. Fettahoğlu (Ed.), Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu içinde (s. 317-342). İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları.
• Hayit, B. (1971). Komünizm ve Türk Dünyası. Ankara: Altınok Matbaası .
• Hayit, B. (1975). Türkistan Rusya ile Çin Arasında. Ankara: Otağ Yayınevi.
• Hayit, B. (1997). Basmacılar Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934). Ankara: Türk Diyanet Vakfı Yayınları.
• Hayit, B. (2000). Eski Sovyetler Birliğinde Türklüğün ve İslam’ın Bazi Meseleleri. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı.
• Hayit, B. (2006). Ruslara Karşı Basmacılar Hareketi Türkistan Türklüğü’nün Milli Mücadelesi. E. Kıral (Çev.). Ankara: Babıali Kültür Yayıncılığı.
• Hive Hanlığı 1512-1920 (2018). Türk Bilimi. 30 Temmuz 2023 tarihinde www.turkbilimi.com/hive-hanligi1512-1920/ adresinden erişildi.
• Kamalov, İ. (2008). Altın Orda-Rus İlişkileri ve Altın Orda’nın Rusya’ya Etkileri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Mimar Sinan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Kamalov, İ. (2009). Altın Orda ve Rusya: Rusya Üzerindeki Türk-Tatar Etkisi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Kamalov, İ. (2011). Rusya’nın Orta Asya Politikaları. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
• Kara, F. (2021). Rusya’nın Orta Asya’ya (Türkistan) Yönelik Politikalarının Dönemlere Göre Değişimi. Ankara: İksad Yayınevi.
• Kerimoğlu, H. (2023). 1917 Devrim Günlerinde Buhara Emirliği ve Rus Siyasi Temsilcisi A.Y Miller'in Buhara’daki Faaliyetleri. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi, 135 (266), 1-20.
• Kıllıoğlu, M. E. (2022, Temmuz 30). Basmacı İsyanı ve Afganistan (1918-1933). Asya Studies, 6 (20), 203-218.
• Kıllıoğlu, M. E. (2022). Orta Tugay Adası Üzerinde Sovyet-Afgan Sınır Anlaşmazlığı ve Basmacı İsyanı. Genel Türk Tarihi Araştırmalar Dergisi, 4(7), 261-282.
• Koç, D. ve Eren, S. (2018). Sefername-i Buhara’ya Göre Emir Nasrullah Dönemi İran-Buhara İlişkileri. Türk Dünyası Araştırmaları, 118 (232), 155-188.
• Kurat, A. N. (1965). Rus Hakimiyeti Altında İdil-Ural Ülkesi. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, 23, 91-126.
• Kurat, A. N. (1987). Rusya Tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kurat, A. N. (1987). Rusya Tarihi Başlangıçtan 1917’ye Kadar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Maraş, İ. (2002). Türk Dünyasında Dini Yenileşme (1850-1917). İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Orunbayev, A. (2020). Buhara Halk Sovyet Cumhuriyeti: Siyasi, Sosyo-ekonomik, Medeni Hayat ve Liderleri (1920-1924). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Karabük.
• Özcan, K., ve Özalp, G. O. (2017). Büyük Oyunda Yeni Hamleler ve İngilizlerin Türkistan Siyaseti. Doğumunun 100. Yılında Baymirza Hayit ve Günümüzde Türkistan Tarihi Araştırmaları Uluslararası Sempozyumu içinde (s. 367-378). İstanbul: Türk Dünyası Belediyeler Birliği (TDBB) Yayınları.
• Özkan, M. (2021). Buhara Hanlığı 1500-1920. İstanbul: Selenge.
• Roux, J. P. (2008). Türklerin Tarihi Pasifik'ten Akdeniz’e 2000 Yıl. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Sabirovna, N. (2023). 1917-1991 Dönemi İçin Orta Asya Partilerinin Ulusal Hareketlerinin Tarih Yazımı. 30 Temmuz 2023 tarihinde https://www.dissercat.com/content/istoriografiya-natsionalnykh-dvizhenii-partii-srednei-azii-za-period-1917-1991-gg adresinden erişildi.
• Sander, O. (2003). Siyasi Tarih: İlkçağlardan 1918’e. Ankara: İmge Kitabevi Yayınları.
• Saray, M. (1979). Rusya’nın Türk İllerinde Yayılması. İstanbul: Boğaziçi Yayınları.
• Saray, M. (1993). Özbek Türkleri Tarihi. İstanbul: Nesil Yayınları.
• Saray, M. (1997). Afganistan ve Türkler. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Saray, M. (2023). Türk Tarihi ve Kültür Araştırmaları. 28 Temmuz 2023 tarihinde https://www.altayli.net/wp-content/uploads/2014/04/Rusyanın-T%C3%9CRK%C4%Bostanda-Yayılması.pdf adresinden erişildi.
• Tacemen, A. (1994). Rus Egemenliğindeki Türklerin Alfabelerinin Değiştirilmesi 1769 - 1940. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Tanrıverdi, M. (2023). Brest-Litovsk Barış Antlaşması. 27 Temmuz 2023 tarihinde https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/brestlitovsk-baris-antlasmasi/ adresinden erişildi.
• TDK (t.y). Türk Dil Kurumu. 30 Temmuz 2023 tarihinde https://sozluk.gov.tr/ adresinden erişildi.
• Togan, Z. V. (1999). Hatıralar. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Toshova, S. (2018). Buhara’da İnkılabi Hareketler: Islahat ve İnkılap Tartışmaları. S. Toshova, Y. Koç, & M. Cengiz (Ed.) 100. Yılında Sovyet İhtilali ve Türk Dünyası içinde (s. 197-202). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü.
• Türkoğlu, İ. (2006). Müslüman Kongreleri. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde. (Cilt 32, s. 96-98). İstanbul: TDV Yayınları.
• Usmonov, Q. ve Sodiqov, M. (2010). Özbekistan Tarihi. Toshkent: Sharq Nashrıyot-Matbaa Aksıyadorlık Kompanıyası Bosh Tahrırıyatı.
• Vásáry, I. (2014). Kırım Hanlığı ve Büyük Orda (XV-XVI). S. Acar (Çev.). Tarih İnceleme Dergisi, 29 (1), 327-340.
• Yalçınkaya, A., (1994). Sömürgecilik-Panislamizm Işığında Türkistan, 1856’dan Günümüze. İstanbul: Timaş Yayınları.
• Yarkın, İ. (1971). Hive Hanlığının Ortadan Kaldırılarak, Harezm Halk Cumhuriyetinin Kuruluşu ve Sonunda Sovyetler Birliğine İlhakı. Türk Kültürü, 99, 237-345.
• Yelok, V. S. (2014). Feyzullah Hocayev ve Cedit Hareketi. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması içinde (s. 423-428). Eskişehir: Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı (TDKB). Eskişehir.
• Yıldırım, S. ve Egamberdiyev, M. (2021). Türkistan’ın İşgali ve Sovyetleştirilmesi Sürecinde Ermeniler ve Bölgede Yaptıkları Katliamlar. Belleten, Nisan 2021, 85 (302), 227-277.