SÛFÎ MESLEĞİ’NİN TEŞEKKÜLÜ VE SÛFÎ İLE İ’TİLÂF MESLEKLERİNİN İHTİLAF ETTİKLERİ TERCİH ÖRNEKLERİNE DAİR BİR İNCELEME

Yıl 2024, Cilt: 5 Sayı: 2, 232 - 251, 30.10.2024

Hidayet Ayan

https://doi.org/10.53662/esamdergisi.1553783

Öz

Bu makalede Anadolu coğrafyasında ortaya çıkan ve kırâât eğitiminde istifade edilen mesleklerden biri olan Sûfî mesleği ve bu mesleğin tercihleri ele alınmıştır. Sûfî mesleğinin kurucusu olarak kabul edilen Ahmed es-Sûfî’nin hayatı, tesis etmiş olduğu mesleğin özellikleri ve bu meslekte tercih edilen kırâât vecihleri çalışmanın ana konusudur. Özellikle Sûfî mesleği ile İstanbul tarîkine mensup bir diğer meslek olan İ’tilâf mesleğinin tercihlerindeki farklılıklar seçilen örnekler üzerinden ‘aşru’s-suğrâ müfredatı dikkate alınarak incelenmiştir. Araştırma esnasında meslekler üzerine farklı veçhelerden yapılan çalışmalar tespit edilmiş, bu çalışmaların bazılarına ait içeriklerde mesleklere ait tercihlere ve tercih farklılıklarının mukayesesine pek yer verilmediği müşahede edilmiştir. Bu bağlamda çalışmanın temel amacı, Sûfî ve İ’tilâf meslekleri arasındaki tercih farklılıklarını seçilen örnekler üzerinden tespit etmek ve bunların arka planını ortaya koymaktır. Nitekim Sûfî mesleğine ait tercihlerin keyfiyeti incelenirken eş-Şâtıbiyye ve ed-Dürre temel kaynak olarak alınmış, buna ilaveten belirlenen örnekler Dânî’nin et-Teysîr ve İbnü’l-Cezerî’nin Tahbîru’t-Teysîr adlı eserleri ve eş-Şâtıbiyye üzerine yapılan çalışmalardan istifade edilerek incelenmiştir. Çalışmanın neticesinde İstanbul tarîki meslekleri arasındaki tercih farklılıklarının takdîm, te’hîr, kabul ve terk kabilinden hususlarla alakalı olduğu tespit edilmiştir. Nitekim bu durum, bazen bir vechin terki veya kabulü veyahut belli sebeplere binaen her iki vechin kabul edilmesine ilaveten takdîm-te’hîr şeklinde bir sıralama yapılması formatında tezahür etmektedir. Çalışmada ele alınan بسطة örneğinde Sûfî mesleğinde icra edilenص vechinin eş-Şâtıbiyye ve et-Teysîr adlı eserlerin tarik muhtevasına mutabık olduğu görülmektedir. Makalede incelenen bir diğer örnek için İ’tilâf mesleğinde teshîl ve ibdâl vecihlerinden her ikisi de uygulanmaktayken Sûfî mesleğinde ibdâl vechi tercih edilmemektedir. Buna göre Sûfî mesleğinin buradaki icrasında eş-Şâtıbiyye ve ed-Dürre tariklerinin muhtevası dikkate alınmış olmaktadır. Çalışmada incelenen örneklerde Sûfî mesleğinin Î’tilâf mesleğinden ayrıştığı tercihlerde yer yer diğer mesleklerle mutabık kaldığı görülmektedir.

Anahtar Kelimeler

Meslek, İ’tilâf Mesleği, Sûfî Mesleği, Tercih, Takdîm-Te’hîr

THE ORGANIZATION OF THE ṢŪFĪ MASLAK AND A REVIEW OF THE EXAMPLES OF CONFLICTING PREFERENCES (TARJĪḤS) BETWEEN THE ṢŪFĪ AND IʾTİLĀF MASLAKS

Öz

This article examines the Ṣūfī maslak (methodology), one of the maslaks that emerged in Anatolia and is utilized in the science of qirāʾāt education, and the preferences of this maslak. The life of Ahmad al-Ṣūfī, who is considered the founder of the Ṣūfī maslak, the characteristics of the maslak he established, and the science of qirāʾāt styles preferred in this maslak are the main subjects of the study. In particular, the differences in the preferences of the Ṣūfī maslak and the Iʾtilāf maslak, another maslak belonging to the Istanbul ṭarīq, were examined through selected examples, taking into account the al-ʿashr al-ṣuġrā curriculum. During the research, studies on maslaks from different perspectives were identified, and it was observed that the content of some of these studies did not include much of the maslaks' preferences and comparison of differences in preferences among maslaks. In this context, the main purpose of the study is to determine the preference differences between the Ṣūfī and Iʾtilāf maslaks through selected examples and to reveal their background. In fact, while examining the quality of preferences belonging to the Ṣūfī maslak, al-Shāṭibiyya and al-Durrah were taken as the main sources, and in addition, the determined examples were examined by making use of the works of Dānī's al-Taysīr and Ibn al-Jazarī's Taḥbīr al-Taysīr, and the studies on al-Shāṭibiyya. As a result of the study, it was determined that the differences in preferences among the maslaks of the Istanbul ṭarīq were related to issues such as taqdīm, teʾkhīr, acceptance, and abandonment. As a matter of fact, this situation sometimes manifests itself in the form of abandoning or accepting one wahj, or in addition to accepting both wajhs due to certain reasons, making a ranking in the form of taqdīm-teʾkhīr. For example, in the example of بسطة examined in the study, it is seen that the ص wajh performed in the Ṣūfī maslak is in accordance with the content of the ṭarīq of the works named al-Shāṭibiyya and al-Taysīr. Another example examined in the article is that while both the tashīl and ibdāl wajhs are applied in the Iʾtilāf maslak, the ibdāl wajh is not preferred in the Ṣūfī maslak. Accordingly, the content of the al-Shāṭibiyya and al-Durrah ṭuruq is taken into consideration in the practice of the Ṣūfī maslak here. In the examples examined in the study, it is seen that the Ṣūfī maslak differs from the Iʾtilāf maslak and sometimes agrees with other maslaks in preferences.

Anahtar Kelimeler

Maslak, Maslak of Iʾtilāf, Maslak of Ṣūfī, Preference (Tarjīḥ), Taqdīm-Teʾkhīr

Kaynakça

• ‘Abdullâh Efendîzâde, M. E. (2021). ‘Umdetü’l-hullân fî îdâhi Zübdeti’l-‘irfân (Cilt 1-2). Mehmet Çaba (Thk.), İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı.
• ‘Abdullâh Efendîzâde, M. E. (t.y.). ‘Umdetü’l-hullân fî îdâhi Zübdeti’l-‘irfân. İstanbul: Âsitâne.
• ‘Abdullâh Efendîzâde, M. E. (t.y.). Zuhrul-Erîb fî Îdâhıl-Cem’ı bi’t-Takrîb. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, İbrahim Efendî Bölümü, Nu: 11.
• ‘Abdüşşekûr, S. M. S. (2014). Tahrîru’t-Teysîr. b.y.: y.y.
• ‘Âşûr, E. bnt. M. (2016). el-Usûlü’n-neyyirât fi’l-kırâât. Riyad: Medâru’l-Vatan li’n-Neşr.
• Akakuş, R. (2015). Kıraat İlminde İcazet Geleneği, Reisü’l-Kurrâ Makamının Kurumsallaşması ve İşlevi. Tarihten Günümüze Kıraat İlmi: Uluslararası Kıraat Sempozyumu içinde (s. 501-543). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları.
• Akdemir, M. A. (1999). Hâmid b. Abdülfettâh el-Paluvî Hayatı, İlmî Şahsiyeti, Eserleri ve “Zübdetü’l-İrfân” Adlı Eserinin Metodolojik Tanıtımı ve Tahkiki. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tefsir Bilim Dalı, İstanbul.
• Akdemir, M. A. (2015). Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları.
• Akdemir, M. A. (2018). Kıraat İlmi Eğitim-Öğretiminde Med Mertebeleri Ve Ölçüleri Bağlamında Oluşan Ekoller. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 45(45), 15-50.
• Aksun, Z. N. (1994). Osmanlı Tarihi (Cilt 2). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Akyüz, A. (2021) Osmanlı’dan Günümüze Reîsülkurrâlar. Usul İslam Araştırmaları, 36(36), 133-162. https://doi.org/10.56361/usul.1018503.
• Alemdar, Y. (2003) Osmanlı’da Dârulkurrâ Müessesesi ve Kırâat Eğitimi. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Tefsir Bilim Dalı, Ankara.
• Altıkulaç, T. (1999) “Vefeyât”. İslam Araştırmaları Dergisi, 3, 309-310.
• Aydüz, S. (1997). Lale Devrinde Yapılan İlmî Faaliyetler. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi, 3, 143-170.
• Beydilli, K. (2020). “III. Mustafa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 31, s. 282). Ankara: TDV Yayınları.
• Bostan, O. (2022). Ahmed er-Rüşdî ve Mürşidü’t-Talebe Adlı Eserinin Kıraat İlmindeki Yeri. Ankara: Fecr Yayınları.
• Bostan, O. (2022). en-Neşr Merkezli Çalışmalar (Tahrîrât Örneği). Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 52, 207-234. https://doi.org/10.17120/omuifd.1078721
• Bursalı, M. T. (t.y.). Osmanlı Müellifleri (Cilt 1). İstanbul: Meral Yayınevi.
• Çolak, M. (2003). XX. Yüzyıl Başlarında İstanbul’da Trafik ve Tramvay. Osmanlı Araştırmaları, 22(22), 177-189.
• Çollak, F. (2001). “Reisü’l-kurrâlık” Müessesi ve Esâmî-i Kurrâ Defteri. B. Çetiner (Ed.), Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-IV (Kırâat İlmi ve Problemleri) içinde (s. 179-240). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Dânî, O. b. S. (2007). Câmi‘ü’l-beyân fi’l-kırââti’s-seb‘i’l-meşhûra. ‘A. ‘A. et-Tahhân vd. (Thk.), Şarika [Birleşik Arap Emirlikleri]: Câmi’atü’ş-Şârika.
• Dânî, O. b. S. (2008). et-Teysîr fi’l-kırââti’s-seb‘. H. S. ed-Dâmin (Thk.), Şarika: Mektebetü’s-Sahâbe, Ayn Şems: Mektebetü’t-Tâbi’în.
• Demirci, N. (2013). Abdurrahman Gürses’in Kırâat İlmindeki Yeri. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kur’ân-ı Kerîm Okuma ve Kırâat Bilim Dalı, Rize.
• Eyice, S. (1973). İstanbul’un Ortadan Kalkan Bazı Tarihi Eserleri. İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi, 27, 133-178.
• Ferâhîdî, H. b. A. (2003). Kitâbü’l-‘Ayn. ‘A. Hindâvî (Thk.), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Gökdemir, A. (2017). Ali b. Süleyman el Mansûrî ve Osmanlı İlim Dünyasına Katkıları. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 44(44), 113-148.
• Gökdemir, A. (2018). Ali b. Süleyman el-Mansûrî ve Meşhur Mısır Tariki Kurrâları. İstanbul: Ravza Yayınları.
• Gökdemir, A. (2019) Osmanlı Kıraat Eğitiminde Tarikler, Meslekler ve Mesleklerin Temel Eserleri. FSM İlmî Araştırmalar İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi, 13, 93-100.
• Gökdemir, A. (2021). Osmanlı’nın Tarikat Şeyhi Kurrâları. Hasan Yerkazan (Ed.), Osmanlı Dönemi İlmî Çalışmaları içinde (s. 113-131). Ankara: Son Çağ Akademi.
• Halîcî, M. b. A. (2007). Hallü’l-müşkilât ve tavdîhu’t-tahrîrât fi’l-kırâât. Ö. b. A. el-Murâtî (Thk.), Riyad: Edvâ’u’s-Selef.
• Hıfzî, M. ‘A. (t.y.). el-Mecmâ‘ fi’l-kırâ’âti’l-erba‘a. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, Ali Üsküdarlı Bölümü, Nu: 57.
• Hocazâde, A. H. (1959). Ravzatü'l-Kurrâ ve Tarîh-i Kur’an’ı Kerîm. İstanbul: Türk Neşriyat Yurdu.
• İbn Mihrân, A. b. H. en-Nîsâbûrî. (1985). el-Gâye fi’l-kırââti’l-‘aşr. M. G. el-Cenbâz (Thk.), b.y: y.y.
• İbn Mihrân, A. b. H. en-Nîsâbûrî. (t.y.). el-Mebsût fi’l-Kırââti’l-‘aşr. S. H. Hâkimî (Thk.), Dımaşk: Mecme’u’l-Lügati’l-‘Arabiyye.
• İbn Sivâr, A. b. ‘A. (2005). el-Müstenîr fi’l-kırââti’l-‘aşer, ‘A. Emîn ed-Dudû (Thk.), Dubai: Dâru’l-Buhûs li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye ve İhyâi’t-Türâs.
• İbn Şüreyh, M. el-İşbîlî (2000). el-Kâfî fi’l-kırââti’s-seb‘. A. M. Abdüssemî‘ eş-Şâfiî (Thk.), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• İbnü’l-Cezerî, Ş. M. b. ‘A. b. Y. (2000). Tahbîru’t-Teysîr fi’l-kırââti’l-‘aşr. A. M. M. el-Kudât (Thk.), Amman: Dâru’l-Furkân.
• İbnü’l-Cezerî, Ş. M. b. ‘A. b. Y. (2018). Neşru’l-kırââti’l-‘aşr (Cilt 1-2-4). E. R. Süveyd (Thk.), İstanbul: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye, Lübnan: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye.
• İbnü’l-Vecîh, A. b. A. el-Vâsıtî (1998). el-Kenz fi’l-kırââti’l-aşr. H. el-Hımsî (Thk.), Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Kâdî, A. b. ‘A. (2013). el-Îdâh li-metni’d-Dürra fi’l-kırââti’s-selâsi’l-mütemmime li’l-kırââti’l-‘aşr. Mekke: el-Mektebetü’l-Esediyye.
• Kâdî, A. b. ‘A. (t.y.). el-Vâfî fî şerhi’ş-Şâtıbiyye fi’l-kırââti’s-seb‘. Ş. M. İsmâ‘îl (Thk.), Kahire: Dâru’l-Mushaf.
• Kalânisî, M. b. B. (2006). Kitâbü’l-Kifayeti’l-kübrâ fi’l-kırââti’l-‘aşr. Cemâlüddîn Muhammed Şeref (Haz.). Tanta: Dâru’s-Sahâbe li’t-Türâs.
• Makdisî, ‘A. b. İ. (t.y.). İbrâzü’l-me‘ânî min Hırzi’l-emânî fi’l-kırââti’s-seb‘. İ. ‘A. ‘Avad (Thk.), b.y.: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye.
• Misvâkîzâde, M. E. (t.y.). Mecmû‘atü Kırâât ‘ale’t-Takrîb. Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi, Dâru’l-Mesnevî Bölümü, Nu: 35.
• Neşşâr, S. Ö. b. ‘A. (2011). el-Budûru’z-zâhira fi’l-kırââti’l-‘aşri’l-mütevâtira (Cilt 1). A. ‘Î. el-Ma‘sarâvî (Thk.), Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir.
• Öge, A. (2015). 18. Yüzyıl Osmanlı Âlimlerinden Yusuf Efendizâde’nin Kıraat İlmindeki Yeri. Konya: Hüner Yayınevi.
• Özcan, A. (2003) “I. Mahmud”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 27, s. 352). Ankara: TDV Yayınları.
• Pilgir, E. (2021). Hı̇rzü’l-Emānı̄ Bağlamında Ortaya Çıkan Tahrı̂rât Edebı̇yatı’nın Tespı̇t ve Tahlı̇lı̇. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20(20), 277-297. https://doi.org/10.51553/bozifder.961063.
• Pilgir, M. (2022). Kıraat İlminde Med -Kıraat-ı Aşere’nin Ortak Meseleleri Bağlamında-. Ankara: İlâhiyât Yayınları. https://www.ilahiyatyayin.com/wp-content/uploads/2023/07/916-muhammed-plgr-ekitap-metin-02-1672298811.pdf?
• Pilgir, M. (2023). İbnu’l-Cezerî’nin eş-Şâṭıbiyye’nin Muhtevasına İlişkin Taḥrîrât Uygulamaları: Neşr Bağlamında Bir İnceleme. Hitit İlahiyat Dergisi, 22(2), 702-722. https://doi.org/10.14395/hid.1324594.
• Pilgir, M. (2023). Med Miktarlarının Takdirinde Kullanılan Ölçü Birimleri ve Bunlara Dair Farklı Yaklaşımların İncelenmesi. Dergiabant, 11/1, 45-59. https://doi.org/10.33931/dergiabant.1258927.
• Pilgir, M. (2024). Muġni’l-Ḳurrâʾ fî Şerḥi Muḫtâri’l-İḳrâʾ Özelinde ʿAṭâʾullâh Mesleği’ne Ait Tercihlerin Mahiyeti. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi, 28(1), 242-263. https://doi.org/10.18505/cuid.1421128.
• Râsim, A. (t.y.). Osmanlı Tarihi (Cilt 1). Mümin Çevik (Sad.). İstanbul: Üçdal Neşriyat.
• Revnakoğlu, C. S. (t.y.). İlm-i Kırâat Mensubları. Süleymaniye Yama Eserler Kütüphanesi, Revnakoğlu Bölümü, Nu: 81.
• Sarıcaoğlu, F. (2007). “III. Osman”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 33, s. 458). Ankara: TDV Yayınları.
• Sehâvî, ‘A. b. ‘A. (2002). Fethu’l-vasîd fî şerhi’l-Kasîd (Cilt 2). M. M. et-Tâhirî (Thk.), Riyad: Mektebetü’r-Rüşd.
• Süreyya, M. (1996). Sicill-i Osmânî (Cilt 1). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Süveyd, E. R. (1428/2007). es-Selâsilü’z-zehebiyye bi’l-esânîdi’n-Neşriyye min şüyûhî ile’l-hadrati’n-nebeviyye. Cidde: Dâru Nûri’l-Mektebât.
• Şâtıbî, K. b. F. (2010). Metnü’ş-Şâtıbiyye: Hırzü’l-emânî ve vechü’t-tehânî fi’l-kırââti’s-seb‘. M. T. ez-Zu‘bî (Tsh.). Dımaşk: Dâru’l-Gavsânî li’d-Dirâsâti’l-Kur’âniyye.
• Tanman, M. B. (1991) “Atâ Efendi Tekkesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi içinde (Cilt 4, s. 36-37). İstanbul: TDV Yayınları.
• Tetik, N. (2002). Kırâat Eğitiminin Dünü, Bugünü, Yarını ve Kırâat Eğitiminde Meslekler. B. Çetiner (Ed.), Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları-IV (Kırâat İlmi ve Problemleri) içinde (s. 147-168). İstanbul: Ensar Neşriyat.
• Tetik, N. (2002). Osmanlı’da Kırâat İlmi ve Tedrîsi. Türkler Ansiklopedisi içinde (Cilt 11, s. 710). Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Tobay, A. (1991). Yusuf Efendizâde Abdullah Hilmî ve Hadis Şerhçiliğindeki Yeri. (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Hadis Bilim Dalı, İstanbul.
• Türkmen, Ö. (2023). el-Cevâhiru’l-mutenâsira fî ferşi hurûfi’l-kırââti’l-‘aşri’l-mütevâtira. Beyrut: Dâru İbn Hazm.
• Yıldız, H. D. (Ed.). (1989). Doğuştan Günümüze Büyük İslâm Tarihi. (Cilt 11) İstanbul: Çağ Yayınları.
• Yüksel, A. O. (1995). İbnü’l-Cezerî’nin Tayyibetü’n-Neşr’i ve Özellikleri3. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 7(10), 298.
• Zebîdî, O. b. Ö. (2003). el-Îdâh şerhu’l-İmâm ez-Zebîdî alâ metni’d-Dürra fi’l-kırââti’s-selâsi’l-mütemmime li’l-kırââti’l-‘aşr. A. b. Mûsâ (Thk.), Tanta: Dâru’z-Ziyâ.