İbn Haldun Düşüncesinde Sanat ve Umrân

Yıl 2023, , 1074 - 1089, 31.12.2023

Murat Aksoy

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1283513

Öz

Tarih felsefesi ve sosyolojinin kurucusu kabul edilen İbn Haldun, Mukaddime’de sanatı, döneminin sanat anlayışı bağlamında değerlendirir. Bu anlayış Orta Çağ boyunca sanat denince akla gelen zanaat/ meslek anlayışıdır. İbn Haldun, sanat ve umrân arasındaki ilişkiyi ihtiyaçlar çerçevesinde ele alır ve değerlendirir. Sanatın bir toplumda ortaya çıkması ve gelişebilmesinin yegâne koşulu toplumun o sanata olan ihtiyaç seviyesidir. Bu anlayışta umrân çoğaldıkça sanatlara olan ihtiyaç artacağı için sanatlar da çoğalır ve gelişir. Sanatların gelişmesindeki en önemli etkenlerden biri de devletin sanatlara olan desteği başka bir deyişle ihtiyacıdır. Sanat İbn Haldun’da bir kazanç aracı olarak ele alındığı için gelişmesinin en önemli yolu meslek sahibine maddi getiri sağlayabilme potansiyelidir. Sanatkârına maddi getirisi olmayan sanat terk edilecek ve zamanla o sanat unutulacaktır. İbn Haldun’un umrân, sanat ve ihtiyaç arasında kurduğu ilişki birey temelli değil toplum temelli bir ilişkidir. Bu anlamda sanatları besleyen, büyüten ve onlara yön veren sanatçının bireysel ihtiyaç ve yetenekleri değil toplumun ihtiyaç sıralaması ve gelişmişlik seviyesidir. Bu ihtiyaçlar konusunda belirleyici olan iklim, sanatların gelişimini de belirleyen ciddi bir faktördür. İklim toplumun karakterini ve gelişimini o da ihtiyaçlar bağlamında sanatları doğrudan etkilemektedir. Sanatı meslek olarak ele alması bakımından döneminin düşüncelerini taşıyan İbn Haldun; sanat, toplum, ihtiyaç, iklim gibi etkenler arasında kurduğu karmaşık ilişki bakımından zamanının fikirlerinden ayrılır. Birçok bilim dalının kurucu metni olarak görülen Mukaddime sanat ve umrân arasındaki ilişkiyi ele alma yöntemi bakımından sanat sosyolojisinin de kurucu metni olarak değerlendirilebilir. Çalışmada nitel araştırma yöntemleri kullanılarak İbn Haldun’un umrân ve sanat arasında kurduğu ilişki çözümlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Sosyoloji, Sanat Sosyolojisi, İbn Haldun, Mukaddime, Sanat, Umrân, Meslek

Art and Umran in Ibn Khaldūn Thought

Öz

Ibn Khaldūn, considered the founder of the philosophy of history and sociology, evaluates art in the context of the understanding of the art of his period in his Muqaddimah. This understanding of craft/ profession comes to mind when art is mentioned during the Middle Ages. Ibn Khaldūn deals with and evaluates the relationship between art and ‘umrān within the needs framework. The only condition for the emergence and development of art in a society is the level of need of the society for that art. In this understanding, as the need for the arts as increases as ‘umrān increases, the arts also increase and develop. One of the most critical factors in the developing the arts is the state's support for the arts, in otherwords, its need. Since art is considered as a means of earning in Ibn Khaldūn, the most essential way of its development is its potential to provide financial return to the artist. Art that does not bring financial gain to its artist will be abandoned and that art will be forgotten in time. The relationship Khaldūn established between ‘umrān, art and need is not an individual-based one, but a society-based one. In this sense, it is not the individual needs and abilities of the artist that nourish, grow and direct the arts, but the order of needs of development level of the society. The climate, which is decisive for the needs, is a severe factor that also determines development of art. Climate directly affects the character and development of society, which in turn directly affects the arts in the context of needs. Ibn Khaldūn, who carries, the thoughts of his period in terms of considering art as a profession, differs from the ideas of his time in terms of the complex relationship he established between, such as art, society, need and climate. Muqaddimah, which is seen as the founding text of many branches of science, can be considered the founding text of the sociology of art in terms of its method of dealing with the relationship between art and ‘umrān. The study used qualitative research methods to used to analyze Ibn Khaldūn’s relationship that established between ‘umrān and art.

Anahtar Kelimeler

Sociology, Art Sociology, Ibn Khaldūn, Muqaddimah, Art, Umrān, Profession

Kaynakça

• Arslan, Ahmet. İbn Haldun. İstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayınları, 2009.
• Durmuş, Tuba Işınsu. Siyasi Rekabetin Bir Enstrümanı Olarak Ortaçağda Sanat”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 12 (2014), 65-76.
• Eco, Umberto. Ortaçağ Estetiğinde Sanat ve Güzellik. çev. Kemal Atakay. İstanbul: Can Yayınları, 2018.
• Ergül, Ergin. “İbn Haldun’un Temel Kavramlarının Devlet Teorisi Işığında Çevirisi”. Ombudsman Akademik 8/15 (Temmuz-Aralık 2021), 43-81
• Gonzalez, Valerie. Güzellik ve İslam İslam Sanatı ve Mimarisinde Estetik. çev. Muhammet Fatih Kılıç. İstanbul: Küre Yayınları, 2020.
• Gombrich, Ernst. Sanatın Öyküsü. çev. Erol Erduran, Ömer Erduran. İstanbul: Remzki Kitabevi,1997.
• Görgün, Tahsin. “İbn Haldun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 19/543-555. Ankara: TDV Yayınları, 1999.
• Guenon, Rene. “İnisiasyon ve Zanaatlar”. çev. Tahir Uluç. Her İnsan Bir Sanatçıdır Geleneksel Sanat Felsefesi Okumaları. haz. Brian Keeble. 57-62. İstanbul: İnsan Yayınları, 2016.
• Shiner, Larry. Sanatın İcadı Bir Kültür Tarihi. çev. İsmail Türkmen. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2004.
• İbn Battuta. İbn Battûta Seyahatnamesi I. çev. Sait Aykut. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• İbn Haldun. Mukaddime. çev. Halil Kendir. İstanbul: Yeni Şafak Yayınları, 2004.
• İhvan-ı Safa, Risaleler I. Abdullah Kahraman. çev. Ali Durusoy vd. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• İnalcık, Halil. Şair ve Patron Patrimonyal Devlet ve Sanat Üzerinde Sosyolojik Bir İnceleme. İstanbul: Doğu Batı yayınları, 2016.
• Levi-Strauss, Claude. Irk, Tarih ve Kültür. çev. Haldun Bayrı vd. İstanbul: Metis Yayınları, 2016.
• Meriç, Cemil. Umrandan Uygarlığa. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Oxford. Erişim 20 Mart 2022. https://www.oxfordlearnersdictionaries.com
• Senol, Hüseyin Fırat. “İbn Haldun’da Tarih ve Umran Sorunu”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Taberî, Ebû Ca’fer. Tarih-i Taberî. çev. M. Faruk Gürtuna. İstanbul: Sağlam Yayınları.
• Taşkent, Ayşe. Güzelin Peşinde Farabi, İbn Sina ve İbn Rüşd’de Estetik. İstanbul: Klasik Yayınları, 2018.
• Thomas Aquinas, Summa Theologica Vol. II. PDF: William Benton Pablisher, 1923. https://archive.org/details/in.ernet.dli.2015.462789/page/n595/mode/2up
• Thomas Aquinas, Summa Theologica Vol. I. PDF: William Benton Pablisher, 1923.
• Türk Dil Kurumu Sözlükleri. Erişim 20 Mart 2022. https://sozluk.gov.tr/
• Yenilmez, Kürşat-Duman, Ayşegül. “İlköğretimde Matematik Başarısını Etkileyen Faktörlere İlişkin Öğrenci Görüşleri”. Manisa Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 10 / 19 (2008), 251- 268.
• Zorlu, Abdülkadir. “Gereksinimlerin, İhtiyaçların ve Arzuların Dönüşümü Bağlamında İbn Haldun’un İhtiyaçlar Kuramı”. Tüketici ve Tüketim Araştırmaları Dergisi 12/2 (2020), 487-528.