Fıkıh Usulü Tarihinde Dört Temel Şerʿî Delil Tertibinin Gelişimi

Yıl 2020, , 73 - 94, 20.03.2020

Ahmet Temel

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.673398

Öz

Sünnî fıkıh usulünde yaygın bir kabul olan kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklindeki dörtlü şer‘î delil tertibini bir fıkıh usulü tarihi incelemesi çerçevesinde ele alan bu çalışma bu kabulün hangi evre-lerde ve ne gibi değişikliklerle ortaya çıktığını tespit etmeyi amaçlamaktadır. Farklı te’lif gelenek-leri içerisinde üretilmiş ve günümüze kadar ulaşmış fıkıh usulü eserlerinin büyük bir bölümünü ve fıkıh usulü eseri olmasa da bu konuya değinen çeşitli alanlardaki kaynaklar makalenin araştırma evreni olarak tanımlanmış bunlardan temsil kabiliyeti olanlar da çalışmada atfa değer kabul edile-rek zikredilmiştir. Tarihsel tespit ve değerlendirme çalışması olarak kurgulandığından makalede konunun hukuk felsefesi ve teorisi bakımından ilgi çekici olabilecek boyutları bir kısmı zaten yapılmış olan başka araştırmalara havale edilerek analiz kapsamına alınmamıştır.
Bu makalede iki temel soru cevaplanmaya çalışılmıştır: Birincisi, kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklinde deliller tertibinin kabul görmesinde tarihsel olarak hangi aktörler ne oranda katkı sağla-mıştır sorusudur. Bu noktada kimi çağdaş araştırmalarda iddia edilenin aksine Şāfi‘ī’nin bu delil tertibinde belirleyici otoriteye sahip olduğu yönündeki tezin isabetli olmadığı ortaya konmuştur. Hicrî ikinci ilâ dördüncü asırlarda yaşayan usulcülerin bu dört delili akıl, açık istinbat, duyu, dil, haber, meşhur rivayetler gibi farklı delillerle bir arada zikrettikleri görülmektedir. Bunlar arasında Ceṣṣāṣ’ın sonraki dönemlerin temel tartışma konusu olan kıyasın kitap, sünnet ve icmā‘ gibi bir delil sayılıp sayılamayacağına ilişkin yaptığı izah, kıyasın bu dörtlü delil tertibinde yerini almasın-daki rasyonel zemini önemli ölçüde aydınlatmıştır. Zira hicrî beşinci asırla birlikte başlayan delil kavramını kat‘î delile hasretme eğilimi kıyası deliller tertibinin dışına çıkarma yönünde bir sonucu doğurmuş; delillerin kitap, sünnet ve icmā‘ şeklinde sınırlanması genel kabul görür hale gelmiştir. Ancak aynı asrında sonlarında fakih-usulcülerin kıyasın bu üç delile dâhil edilmesi gerektiği nok-tasındaki iddiaları makes bulmuş görünmektedir. Bu noktada özellikle Pezdevī ve Seraḥsī başta olmak üzere Hanefî usulcülerin üç delili kitap, sünnet ve icmā‘ şeklinde zikredip hemen ardından kıyasın da dördüncü delil olduğunu iddia etmeleriyle bu üç delil kabulünü genişletmenin önemli adımını attıklarını göstermektedir. Onların bir akranı sayılabilecek olan ve önceleri Hanefî iken Şâfi‘î mezhebine intisap eden Sem‘ānī bize bu geçişin en belirgin tanıklığını yapmaktadır. Sem‘ānī kendi döneminde şöhret bulan ve Baġdādī ve Şirāzī gibi bazı Şâfi‘î fakih-usulcülerin geliştirdiği anlaşılan üç delili aṣl şeklinde sıralayarak bunun dışındakileri ise ma‘ḳūlu’l-aṣl şeklinde ayıran tasnife işaret eder. Ancak bu tasnif yerine fakihlerin kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklindeki sırala-malarının daha isabetli olduğunu ifade eder. Cuveynī, Ġazālī gibi Eş‘arî kelamcı-usulcüler de kitap, sünnet ve icmā‘ şeklinde üç delili deliller başlığında zikrederek kıyasın bunlar arasında sayılmasına karşıt bir tutumu savunurlar. Ġazālī sonrasında mantık yönelimli fıkıh usulü eserleri-nin fıkıh usulü te’lif geleneklerini önemli ölçüde şekillendirmesi nedeniyle kelamcı-usulcülerin kıyası deliller dışında tutan ve üç temel delili öne çıkaran anlayışı hicrî altıncı ve yedinci asırlarda etkisini sürdürmeye devam etmiş görünmektedir. Ancak dönemin önemli usul âlimi Faḫreddīn er-Rāzī dört delil tertibinin etkisini iyiden iyiye arttırdığı noktasında güçlü bir delil sunmaktadır. Rāzī, kendi usul eserinde kelamcı-usulcülerin üç delil tertibini muhafaza ederken tefsir eserinde fakih usulcülerin şeriatın asıllarını kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklinde dörtlü tertibi kabul ettik-lerini söyler. Aynı zamanda açıkça bu tertibi esas alarak te’lif etmemiş olsa da usul eserinde hü-kümlerin kaynaklarını zikrederken bu dört delili sıralar. Nitekim Rāzī açıkça zikretmekten kaçınsa da onun etkilediği isimlerin başlarında gelen takipçilerinden Beyḍāvī eserinin başında bu dörtlü tertibi kabul eder. Āmidī’nin ise selefi olan kelamcı-usulcülerin aksine kıyası şer‘î delil kapsamına almaktan çekinmediği ancak aslî ve fer‘î ayrımı üzerinden kıyası yine de fer‘î deliller kapsamında değerlendirerek aynı çekinceyi sürdüğü görülür. Hicrî altıncı asırda Hanefî usulcüler cephesinde Pezdevī ve Seraḥsī’nin başlattığı üç artı bir şeklindeki tasnifin Lāmişī, Semerḳandī, Usmendī gibi usulcüler tarafından korunduğu anlaşılmaktadır. Ancak hicrî yedinci asırda İbnu’s-Sā‘ātī ile birlik-te üç artı bir şeklindeki tasnife de ihtiyaç duymaksızın dört delil şeklinde doğrudan bu tertibe işaret edilmeye başlandığı görülmektedir. Hicrî sekizinci asra gelindiğinde ise bu dört delile artık el-edilletu’l-erba‘a şeklinde özel bir ıstılahla işaret edilmeye başlandığını Hanefi usulcülerden Ṣadru’ş-şerī‘a ve Eş‘arî kelamcı-usulcülerden de Ebū’s̱-S̱enā el-İṣfahānī’nin eserlerinde görmeye başlamaktayız. Aynı asırda Mâlikî usulcü İbn Cuzey el-Kelbī ve Hanbelî usulcü İbn Mufliḥ'in de artık şer‘î delilleri kitap, sünnet, icmā‘ ve kıyas şeklinde dörtlü tertip ile vermesi bu tertibin tam olarak hicri sekizinci asırda sünnî fıkıh usulünde yerleştiğini gösterir.
İkinci soru ise şer‘î deliller için şer‘î delil teriminin ne zaman kullanılmaya başladığı ve yerleştiği sorusudur. Bu ilme adını veren uṣūl (asıllar) ıstılahı ilk dönemlerde yaygın olarak kullanılırken zamanla buna ek olarak ḥuccet, burhān, emāre, delil gibi farklı terimlerin eş zamanlı olarak kulla-nıldığı görülse de bunlar arasından şer‘î delil ıstılahının zamanla daha büyük bir kabule mazhar olduğu anlaşılmaktadır. Hanefî usulcülerin muhtemelen ‘Īsā b. Ebān ile başlayarak bunlar arasın-dan daha çok ḥuccet (ç. ḥucec) terimini uzun bir süre daha baskın bir biçimde kullandığı görül-mektedir. Eserinin başlığında delil kavramını kullanan Debūsī de dâhil olmak üzere Hanefi usulcü-ler İbnu’s-Sā‘ātī'’ye kadar bu terimi tercih etmişlerdir. Tıpkı deliller tasnifinde Hanefî usul gelene-ğindeki değişiklikte karşımıza çıkan ilk isimlerden olduğu gibi delil ıstılahını ḥuccet ıstılahına tercih etmek bakımından da İbnu’s-Sā‘ātī öne çıkmaktadır. Memzuc usul eserlerini sıralayan müelliflerin çoğunlukla ilk sıralarda zikrettiği İbnu’s-Sā‘ātī'nin bu tür bir eser te’lif etmekle nasıl bir farklılık ortaya koyduğu sorusuna cevap sadedinde bu iki unsurun da zikredilebileceğini bu araştırma göstermiştir. Şer‘î delil teriminin fıkıh usulünde baskın hale gelmesinde asıl önemli aktörler kelamcı-usulcüler olmuştur. Bunların başında da bu terimi eseri boyunca istikrarlı bir biçimde ilk kez kullanan Ebū’l-Ḥuseyn el-Baṣrī gelmektedir. Baṣrī sonrasında Mu‘tezilî olsun Eş‘arî olsun kelamcı usulcüler delil ıstılahını tercih etmişler Şâfi‘î ve Hanefî fakih-usulcüler için ise bu ıstılahın yerleşmesi için birkaç asır geçmesi gerekmiştir. 

Anahtar Kelimeler

Şerʿî Delil, Fıkıh Usulü Tarihi, İslam Hukuku, Usul, Fıkıh

The Development of the Four Fundamental Sources Order in the History of Islamic Legal Theory

Öz

This study deals with the four-source order, which is commonly accepted in the Sunni legal theory, within the limits of a historical investigation of Islamic legal theory. This article aims to determine in which phases this recognition has occurred and with what sort of changes. The majority of extant uṣūl works that have been produced in different traditions and some other sources in different disciplines have been defined as the research universe of this study. Among them, those which could represent these works have been cited in this article. Since it was de-signed as a historical investigation and evaluation study, some dimensions of the subject that may be of interest in terms of legal philosophy and theory are not included in the analysis. These topics some of which have already been studied in certain works are suggested for further re-search.
In this article, two main questions are addressed: First, the question of which actors have histori-cally contributed to the acceptance of the four-source order in the form of kitāb, sunna, ijmā‘ and qiyās. On this point, contrary to what is claimed in some contemporary scholarship, it has been revealed that the thesis that al-Shāfi‘ī was the responsible authority for this four-source order is not accurate. It is seen that the scholars living in the second to fourth centuries A.H. mentioned these four sources together with different sources such as reason, definite deduction, sense, language, recurrent reports and famous narrations. Among these, al-Jaṣṣāṣ’s explanation as to whether qiyās can be counted as a source together with kitāb, sunna, and ijmā‘, which is the main subject of discussion in the next periods, has significantly illuminated the rational ground for qiyās to take place in this four-source order. Beginning with the fifth century, the tendency to restrict the notion of dalīl to definitive sources, had a consequence in the direction of excluding qiyās from the apparatus of source order; hence it was generally accepted that the sources were limited to kitāb, sunna, and ijmā‘ during that time. However, in the same century, it seems that jurist-theoreticians made the claims that qiyās should be recognized together with these three sources. At this point, it seems that the Hanafi theoreticians, especially al-Pazdawī and al-Saraḥsī, took an important step of expanding their acceptance of the main sources by claiming qiyās as the fourth source after mentioning the three main sources as kitāb, sunna, and ijmā‘. Al-Sam‘ānī, who could be regarded as a contemporary of them and who had been once in the Ḥanafī school before shifting to the Shāfi‘ī school, gives us the most obvious testimony of this transition. He lists the three sources as aṣl and others as ma‘qūl al-aṣl, a classification developed by some Shāfi‘ī jurist-uṣūl scholars including al-Baghdādī and al-Shirāzī. However, instead of this classification, he states that the order of the sources developed by jurists in the form of kitāb, sunna, ijmā‘, and qiyās is more accurate. The Ash‘arī theologian-theoreticians of the time including al-Juwaynī, al-Ghazālī also defend an attitude against counting qiyās among main sources by limiting three sources as kitāb, sunna, and ijmā‘. Since the logic-oriented uṣūl works marked the style of uṣūl traditions to a great extent afterwards, the understanding of the theologian-theoreticians who excluded qiyās from the sources and highlighted the three main sources continued to be effective in the sixth and seventh centuries A.H.. However, Fakhr al-Dīn al-Rāzī, the important uṣūl scholar of the period, provides strong evidence that the four-source order have increased its effect during that time. In his famous tafsīr work, al-Rāzī states that “the jurists accepted the sources of the sharī‘a in the form of kitāb, sunna, ijmā‘, and qiyās”, while he retains the three-source order in his uṣūl work. Even though he does not explicitly promote four-source order in his uṣūl work, he does list these four sources when mentioning the sources of the judgments in a topic. As a matter of fact, although al-Rāzī refrains from mentioning four-source order clearly, one of his leading followers al-Bayḍāwī does explicitly state this four-source order at the beginning of his work. Unlike his theologian-theoretician predecessors, al-Āmidī does not hesitate to include qiyās in the scope of shar‘ī dalīl, but he maintains the same reservation by classifying three sources as primary and qiyās and istidlāl as secondary. It is understood that the “three plus one classifica-tion” initiated by al-Pazdawī and al-Saraḥsī was preserved by the Hanafī uṣūl scholars of the sixth century A.H. such as al-Lāmishī, al-Samarqandī, al-Usmandī. However, it is seen that in the sev-enth century A.H., beginning with Ibn al-Sā‘ātī, this order started to be pointed out directly in the form of four sources without the need of mentioning classification in the form of three plus one. When the eighth century A.H. is reached, the order of four sources have started to be pointed out with a special term as al-adillat al-arba‘a (the four sources). In the same century, the Mālikī scholar Ibn Juzay al-Kalbī and Ḥanbalī scholar Ibn Mufliḥ give the shar‘ī dalīls in the form of kitāb, sunna, ijmā‘, and qiyās, which shows that this order was established by the eighth century A.H..
The second question is the one of when the term al-dalīl al-shar‘ī started to be used for the sources of sharī‘a and when it was settled. The term uṣūl, from which the title of this scientific discipline was derived, was widely used in the early periods to indicate the sources of sharī‘a. Although by time different terms such as ḥujja, burhān, amāra, and dalīl were used simultaneously for the sources of sharī‘a, the term dalīl gained a greater acceptance over time. The Ḥanafī uṣūl scholars, probably beginning with ‘Īsā b. Abān used the term ḥujja (pl. ḥujaj) more dominantly for a long time. The Hanafi uṣūl scholars, even al-Dabūsī, who used the term of dalīl in the title of his uṣūl work, preferred the term ḥujja until Ibn al-Sā‘ātī. In addition to being one of the first scholars representing the change in the classification of sources in the Ḥanafī tradition, Ibn al-Sā‘ātī stands out also one of the first Ḥanafī scholars in preferring the term dalīl over the term ḥujja. This re-search has shown that these two elements can be mentioned in the answer to the question of how Ibn al-Sā‘ātī, who is mostly listed in the first place, by the authors who mention mamzūj styled uṣūl (arguably claimed to be a hybrid style between the theologian-oriented and jurist-oriented writings) works, differed from his Ḥanafī predecessors. The main actors, however, in the domina-tion of the term of the al-dalīl al-shar‘ī in the literature of Islamic legal theory were the theologi-an-theoreticians. The leading scholar responsible for this usage was Abū al-Ḥusayn al-Baṣrī, who used this term consistently for the first time throughout his work. After al-Baṣrī, theologian-theoreticians, whether Mu‘tazilī or Ash‘arī, preferred the term dalīl for sources of sharī‘a. Yet, it took a few more centuries for Shāfi‘ī and Ḥanafī uṣūl scholars to widely settle this term for that meaning.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, al-Dalīl al-Sharʿī, History of Islamic Legal Theory, Uṣūl, Fiqh

Kaynakça

• Āmidī, Ebûʾl-Hasen Seyfuddīn ʿAlī b. Muḥammed b. Sālim es-Saʿlebī. el-İhkām fī uṣūliʾl-aḥkām. thk. ʿAbdurrezzāḳ Afīfī. Beyrut: el-Mektebuʾl-İslāmī, n.d.
• Bāḳıllānī, Ebū Bekr Muḥammed b. Ṭayyib b. Muḥammed. et-Taḳrīb ve’l-irşād (es-ṣaġīr). thk. ʿAbdulḥamīd b. ʿAlī Ebū Zuneyd. b.y.: Muʾessesetuʾr-risāle, 1998.
• Başoğlu, Tuncay. Fıkıh Usulünde Fahreddin er-Razi Mektebi. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Beyḍāvī, Nāṣiru’ddīn el-. Minhācu’l-wuṣūl ilā ʿilmi’l-uṣūl. thk. Şaban Muhammed İsmail. Daru ibn Ḥazm, 2008.
• Buḫārī, Ebū ʿAbdullah Muḥammed b. İsmâʿīl b. İbrāhīm. el-Cāmiʿu’l-musnedu’ṣ-ṣaḥīḥu’l-muḫtaṣar min umūri Rasūlillah sallallāhu ʿaleyhi ve sellem ve sunenihi ve eyyāmihi. thk. Muḥammed Zuheyr b. Nāṣır. b.y.: Dāru tavḳ en-necāt, n.d.
• Cāḥiz, Ebū Os̱mān ʿAmr b. Baḥr. Resāʾilu’l-Cāḥiẓ. Kahire: Mektebetu’l-hancı, 1991.
• Cāḥiẓ, Ebū Os̱mān ʿAmr b. Baḥr. Kitābu’l-ḥayevān. Kahire: Mektebetu ve Matbaatu Mustafa el-Babīel-Halebī ve Evlādihi, 1965.
• Ceṣṣāṣ, Ebū Bekr Aḥmed b. ʿAlī er-Rāzī. el-Fuṣūl fiʾl-uṣūl. thk. Uceyl Cāsim en-Neşemī. Kuveyt: Vizāratuʾl-evkāfiʾl-Kuveytiyye, 1994.
• Curcānī, ʿAlī b. Muḥammed. et-Taʿrīfāt. Beyrut: Dāru’l-kutubi’l-ʿilmiyye, 1983.
• Cuveynī, İmāmuʾl-Ḥarameyn. el-Burhān fī uṣūliʾl-fıḳh. thk. Ṣalāh b. Muḥammed b. ʿAveyde. Beyrut: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 1997.
• Debūsī, Ebū Zeyd ʿAbdillah b. Muḥammed b. ʿÖmer b. İsā. Taḳvīmuʾl-edille. thk. Ḫalīl Muḥyiddin el-Meys. b.y.: Dâruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 2001
• Doğruyol, Feyza - Akkuş, Süleyman. “Bir İbâzî Âli̇m Ebû Ya’kûb el-Vercelânî’ni̇n ed-Delîl ve’l-Burhân’ı Bağlamında İbâziyye’ni̇n Temel Görüşleri̇.” Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (SAUIFD) 21/39 (2019),117–147. https://doi.org/10.17335/sakaifd.503092.
• Ebū Yaʿlā el-Ferrāʾ, Muḥammed b. Ḥuseyn b. Muḥammed b. Ḫalef. el-ʿUdde fī uṣūli’l-fıḳh. thk. Aḥmed b. ʿAlī el-Mubārekī. b.y.: yy., 1990.
• Ebūʾl-Ḥuseyn el-Baṣrī, Muḥammed b. ʿAlī b. Tayyib. el-Muʿtemed fī uṣūli’l-fiḳh. thk. Ḫalīl Muḥyiddin el-Meys. Beyrut: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 1983.
• Faḫreddīn er-Rāzī, Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. ʿÖmer b. Ḥuseyn. el-Maḥsūl. thk. Tāhā Cābir Feyyāż el-ʿAlvānī. Riyad: Muʾessesetuʾr-risāle, 1997.
• Ġazāl̄ī, Ḥuccetuʾl-İslām Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed. el-İḳtiṣād fī’l-iʿtiḳād. thk. ʿAbdullah Ḫalīlī. Beyrut: Dār al-kutub al- ʿilmiyyah, 2004.
• Gazzālī, Ḥuccetuʾl-İslām Ebū Ḥāmid Muḥammed b. Muḥammed . el-Mustaṣfā fī ʿilmiʾl-uṣūl. thk. Muḥammed ʿAbdusselām ʿAbduşşāfī. Beyrut: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 1993.
• Ḥāris̱ el-Muḥāsibī, Ebū ʿAbdillah el-Ḥāris̱ b. Esed. Māhiyetu’l-ʿaḳl. thk. Hüseyin El-Kuvvetli. Beyrut: Dāru’l-fikr, 1398.
• Ḫaṭīb el-Baġḍāḍī, Ebū Bekir Aḥmed b. ʿAlī b. S̱ābit b. Aḥmed b. Mehdī. el-Faḳīh ve’l-mutefaḳḳih. thk. Ebū ʿAbdurraḥman Ādil b. Yūsuf El-Ġarrāzī. Suudi Arabistan: Dāru İbnuʾl- cevzī, 2000.
• İbn Bereke, ʿAbdullah b. Muḥammed. Kitābu’l-cāmiʿ. Umman: Vizāretu’t-Turās̱ ve’s̱-S̱eḳāfe, 2007.
• İbn Cuzey Kelbī, Ebū’l-Ḳāsim. Taḳrību’l-vuṣūl ilā ʿilmi’l-uṣūl. thk. Muhammed Hasan. Beyrut: Daru’l-kutubi’l-ʿİlmiyye, 2003.
• İbn Fūrek, Ebū Bekir Muḥammed. el-Ḥudūd fī’l-uṣūl. thk. Muhammed Süleymani. Beyrut: Dāru’l-ġarbi’l-İslāmī, 1999.
• İbn Ḥabīb el-Ḥalebī, Ṭāhir b. el-Ḥasan. Muḫtaṣaru’l-menār. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızade Mehmed, 550.
• İbn Ḳudāme, Ebū Muḥammed Muvaffaḳuddīn ʿAbdullah b. Aḥmed b. Muḥammed. Ravḍatuʾn-nāẓır ve cunnetuʾl-munāẓır fī uṣūliʾl-fıḳh ʿalā meẕhebiʾl-İmām Aḥmed b. Ḥanbel. thk. ʿAbdulkerīm b. ʿAlī b. Muḥammed En-Nemle. Riyad: Muʾessesetuʾr-reyyān, 2002.
• İbn Ḳutlūbuġā, Zeynuddin̄. Ḫulāṣatu’l efkar şerḥu Muḫtasāri’l-Menār. thk. Ḥafiẓ S̱enaʾ̄ullah ez-Zāhidī. b.y.: Daru ibn Ḥazm, 2003.
• İbn Manẓūr, Ebū’l-Faḍl Cemālüddīn Muḥammed b. Mukerrem. Lisānu’l-’Arab. Beyrut: Daru Sâdr, 1414.
• İbn Muflīḥ, Ebū ʿAbdillah Şemsuddīn Muḥammed. Uṣūlu’l-fiḳh. thk. Fehd b. Muḥammed es-Sedhān. b.y.: Mektebetu ʿAbyikān, n.d.
• İbn ʿĀbidīn, Muḥammed Emīn. Nesemātu’l-eshār. Karaçi: İdaretu’l-Kur’ān ve’l-Ulumi’l-İslāmiyye, 1997.
• İbn ʿAḳīl, Ebūʾl-Vefā ʿAlī b. ʿAḳīl b. Muḥammed. el-Vāḍiḥ fī uṣūliʾl-fıḳh. thk. ʿAbdullâh b. ʿAbdulmuḥsin et-Turkî. Beyrut: Muʾessesetuʾr-risâle, 1999.
• İbnu’ṣ-Ṣalāḥ, Ebū Amr Taḳiyyuddīn. Edebu’l-muftī ve’l-musteftī. thk. Muvaffak Abdulkadir. Medine: Mektebetu’l-ʿUlūm ve’l-Ḥikem, 2002.
• İbnu’s-Sāʿātī, Muẓafferuddīn Aḥmed b. ʿAlī. Bedīʿu’n-niẓām: Nihāyetu’l-vuṣūl ilā ʿilmi’l-uṣūl. thk. Saʿid b. Ġarîr b. Mehdî es-sulemî. Mekke: y.y., n.d.
• İṣfahānī, Maḥmūd b. ʿAbdurraḥmān el-. Beyānu’l-muḫtaṣar. thk. Mahmud Muzhir Beka. y.y.: Dāru’l-Medenī el-Muessesetu’s-Suʿūdiyye bi-Miṣra, 1986.
• Ḳāḍī Nuʿmān, Ebū Ḥanīfe. İḫtilafu uṣūli’l-meẕāhib. Beyrut: Dāru’l-Endelus, 1983.
• Ḳādī ʿAbdulcabbar, Ebū’l-Ḥasen b. Aḥmed. Şerḥu uṣūli’l-ḫamse. thk. ʿAbdulkerim Os̱mān. Kahire: Mektebetu Vehbe, 1996.
• Ḳarāfī, Ebū ʿAbbās Şehābeddīn Aḥmed b. İdrīs. el-Furūḳ envār’ul-burūḳ fī envāi’l-furūḳ. thk. ʿālem’ul Kutub. b.y.: y.y., n.d.
• Kasapoğlu, Saliha. “Şer’î Delillerde Öncelik Meselesinin Mezhep-Delil Perspektifinden Tahlili Ve Anlama Yöntemine Etkileri.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 17/34 (2018),763–776. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.464842.
• Ḳāṭiʿī, Ṣafiyyuddīn el-. Ḳavāʿidu’l-uṣūl ve meḳāʿidu’l-fuṣūl. thk. Enes b. ʿĀdil; - Abdülaziz b. Adnān. Kuvet: Dāru’r-rekāʾiz, 2018.
• Maḥaṭverī, Murtaḍā b. Zeyd. ez-Zeydiyye. thk. Yaḥya el-Ceyūrī. San’a: Mektebetu Bedr, 2014.
• Melek, İbn. Şerḥu menāri’l-envār. Beyrut: Daru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1308.
• Nesefī, Ebu’l-Berekāt Ḥāfıẓuddīn ʿAbdullah b. Aḥmed b. Maḥmūd. Şerḥu’l-munteḫab. thk. Salim Öğüt. İstanbul: y.y., 2003.
• Rāzī - Ebū ʿAbdullāh Muḥammed b. ʿOmer b. el-Ḥasan b. el-Ḥuseyn et-Teymī er-Rāzī. Mefātīḥu’l-ġayb et-tefsīru’l-kebīr. Beyrut: Dāru İḥyaʾ et-Turās̱ el-ʿArabī , 1420.
• Ṣadru’ş-şerīʿa, ʿUbeydullah b. Mesʿûd el-Maḥbûbî. et-Tavḍīḥ fī ḥalli ġavāmiḍi’t-tenḳīh (Telvīh içinde). y.y: Mektebetu Sabīḥ bi-Miṣr, n.d.
• Şāfiʿī, Muḥammed b. İdrīs. er-Risāle. n.d.
• Şāṭibī, İbrāhīm b. Musā b. Muḥammed el-Laḥmī. el-Muvāfaḳāt. thk. Ebū ʿUbeyde Meşhūr b. Ḥasan Alu Selmān. Huber: Dāru İbni ʿAffān, 1997.
• Semerḳandī, Alāuʾd-dīn Ebū Bekir Muḥammed b. Aḥmed. Mīzānulʾ-uṣūl fī netāʾiciʾl-ʿuḳūl. thk. Muḥammed Zekî ʿAbdilberr. Katar: Maṭâbiʿuʾd-Dûhaʾl-hadîs̱e, 1984.
• Semʿānī, Ebū’l-Muẓaffer Manṣūr b. Muḥammed es-. Ḳavāṭiʿuʾl-edille fi’l-uṣūl. thk. Muḥammed Ḥasan Muḥammed Ḥasan İsmāʿīl. Beyrut: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 1999.
• Seraḫsī, Muḥammed b. Aḥmed b. Ebī Sehl Şemsuʾl-eimme. Uṣūluʾs-Seraḫsī. thk. Ebûʾl-Vefā el-Efgānī. Beyrut: Dāruʾl-maʿrife, 1973.
• Şemsu’d-dīn, Muṣṭafā Muḥammed Cebrī. Tertību’l-edilleti’ş-şerʿiyye el-muttafaḳ ʿaleyhā ʿinde’l-cumhūr ve tenzīluhu min ḫilāli ḳaḍāyā’t-taʿārudi ve’t-tercīḥ. Malezya: Uluslararası İslam Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Şeybani, Ebu Abdullah Muhammed b. Hasan b. Ferkad el-Hanefi. el-Ḥücce alâ ehli’l-Medine. thk. Mehdi Ḥasen el-Keylânî El-Ḳâdîrî. Beyrut: ʿAlemü’l-kütüb, 1982.
• Şeyḫ et-Tūsī, Ebū Caʿfer. el-ʿUdde fī uṣūli’l-fıḳh. thk. Muhammed Mehdi Necej. Muessesetu Āli Beyt, n.d.
• Seyyid el-Murtaḍā. eẕ-Ẕerīʿa. thk. Ebū’l-Kāsim el-Kercī. Tahran: Danişgah, 1927.
• Şīrāzī, Cemāluddīn İbrāhim b. ʿAlī b. Yūsuf Ebū İsḥāḳ. el-Lumaʿ fī uṣūli’l-fıḳh. b.y.: Dāruʾl-kutubiʾl-ʿilmiyye, 2003.
• Temel, Ahmet. “Uṣūl al-sunna: The Tenets of Islamic Orthodoxy and Orthopraxy According to the Traditionalists (Ahl al-ḥadīth).” In The Sunna and its Status in Islamic Law. thk. Adis Duderija. 39–57. New York: Palgrave Macmillan, 2015. https://doi.org/10.1057/9781137369925_3.
• Temel, Ahmet. “Was There a Zaydī Uṣūl al-fiqh? Searching for the Essence of Zaydī Legal Theory in the First Complete Uṣūl Work of Zaydı̄s: al-Nātiq bi-l-ḥaqq’s (340-424/951- 1033) ‘al-Mujzī fī uṣūl al-fiqh.’” İnsan & Toplum Dergisi (The Journal of Human & Society) 6/1 (June 3, 2016),71–83. https://doi.org/10.12658/human.society.6.11.m0142.
• Usmendī, Alāeddīn. Beẕlu’n-naẓar. thk. Muhammed Zeki Abdülberr. Kahire: Mektebetu’t-turās̱, 1992.
• Vercelānī, Ebū Yaʿḳūb el-. ed-Delīl ve’l-burhān. thk. Sālim el-Ḥāris̱ī. Umman: Vizāretu’t-Turās̱ ve’s̱-S̱eḳāfe, 2006.
• Vercelānī, Ebū Yaʿḳūb. el-ʿAdl ve’l-inṣāf. Umman: Vizāretu’t-Turās̱ ve’s̱-S̱eḳāfe, 1983.
• ʿAbdulʿazīz el-Buḫārī, ʿAlāuddīn ʿAbdulazīz b. Aḥmed. Keşfu’l-esrār Şerḥu Uṣūli’l-Pezdevī. b.y.: Dāru’l-kitābi’l-islāmiyye, n.d.
• ʿAskerī, Ebū Hilāl. el-Evāʾil. Ṭanṭa: Dāru’l-beşīr, 1408.
• ʿAskerī, Ebū Hilāl. el-Furūḳu’l-luġaviyye. thk. Muhammed İbrahim Selim. Kahire: Dāru’l-ʿilm ve’s̱ekāfe, n.d.
• ʿİzzeddīn b. ʿAbdusselām, Ebū Muḥammed. Ḳavāʿidu’l-aḥkām fī meṣāliḥi’l-enām. thk. Ṭāha Abdurraūf Saʿid. Kahire: Mektebetu el-kulliyāti’l-ezheriyye, n.d.
• ʿUbeydi’l-Cubeyrī, ̣Kāsım b. Ḫalef Ebū. et-Tevassuṭ beyne Mālik ve İbni’l-Ḳāsım fi’l-mesāili’l-letī ihtelefā fīhā min mesāili’l-Mudevvene. thk. Baḥu Muṣṭafa. Mıṣır: Dāru’ẓ-ẓıyā, 2005.
• ʿUkberi, İbn Şiḥāb. Risāle fī uṣūli’l-fıḳh. thk. Muvaffaḳ b. ʿAbdillāh b. ʿAbdilkādir. Mekke: el-Mektebetuʾl-Mekkiyye, 1992.