Ikhtilaf in Islamic Law in the Context of its Emergence and Historical Development

Yıl 2020, , 927 - 960, 20.09.2020

Yüksel Salman

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.745925

Öz

Ikhtilaf (differences of opinion on religious matters) is a natural phenomenon. Throughout the history, different views and understandings have always existed. This fact should be taken into account while evaluating the ikhtilaf on fiqh (jurispru-dence) matters. The ikhtilaf that are in contradiction with the nass, the ijma, and the general tenets and principles of Islam have not been approved throughout the history of Islamic law. The duly-conducted ijtihad made by the qualified fuqaha (fiqh scholars) on matters open to ijtihad, and the ikhtilaf that occurring as their consequence are, however, evaluated as a reason for mercy. The scholars of Islamic law in the period of the Companions and the subsequent periods have had disagreements on many issues. However, this situation was not seen as a reason for dissension (fitnah) except for some marginal views. While the differences of opinion were met with more un-derstanding and accepted as richness in thought, they began to be criticized and their legitimacy to be questioned after the second Hijri century. General rulings of some verses that prohibit ikhtilaf were shown as the basis for this approach.

Differences of opinion while the Prophet was still alive were resolved by the Messen-ger of Allah himself. Therefore, it is not possible to mention about an ikhtilaf in the real sense in that period. But since the revelation stopped and no source of resolution left with his demise, we can say that the first serious differences of opinion arose. The main reasons for ikhtilaf in the period of the Companions can be counted as not reaching the related nass or ruling, the fact that the hadith has not come through an.

The differences of opinion that arose in the period of tabi’un (successors of compan-ions) were mostly based on place and region. Main reasons for the ikhtilaf in that period are the use of words literally or metaphorically, the hadith’s being known or not, the authenticity of the hadith, difference of knowledge and method of ijtihad, and social circle. The new cultures and understandings emerged with the conquests, the effects of ra’y and hadith schools, and differences of opinion resulting from evi-dence, language, and geography are among other reasons for the ikhtilaf in tabi’un period.

Borders of the Islamic state reached Spain and China, and social and cultural dyna-mism increased in the period of mujtahid imams, from the beginning of the 2nd centu-ry to the 4th century after Hijrah. Comprehensive interpretations of the Qur’an and the Sunnah, and the rich accumulation consisting of the ijtihad of Companions and fuqaha tabi’un have formed massive data for the systematization of Islamic fiqh. While the schooling was around basic trends in the period of tabi’un, in this period, a person-centered new legal structure called “madhhab” (Islamic jurisprudence school) emerged among these schools.

The phenomenon of imitation left its mark on the “madhhab and literature-centered development period” starting with the second half of the 4th century after Hijrah and continuing until the conquest of Baghdad by the Mongols. Absolute ijtihad (ijtihad al-mutlaq) gradually decreased in this period while strict adherence to a certain madh-hab and previous ijtihads came to the fore. This period is also the one when Islamic jurisprudence matured in the context of concept, theory and method, and settled as a tradition. For this reason, this period is also called “the period of stability” or “the period of institutionalization” by some. As the absolute ijtihad era ended in this period, followers of each madhhab adhered to their imam.

Islamic law continues to have an effect on organizing life in Muslim societies, whose number is today close to two billion worldwide. In today’s world where multidimen-sional developments are experienced in every field of social life and thus legal prob-lems are increasing and deepening, some of the studies in Islamic law continue at legislation level while others are held at the academic level in the official and civil field, particularly in universities.

We can say that in addition to many boards and organizations that focus on fatwa, scientific studies conducted in universities also shed light on the solution of today’s jurisprudential problems, help to eliminate the legally-baseless ikhtilaf, and contribute to the development of common-sense approaches.

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Ikthilaf, Khilaf, Ikthilaf on Fiqh, Different Opinion, Secession

Doğuşu ve Tarihsel Gelişimi Bağlamında İslam Hukukunda İhtilaf

Öz

İhtilaf tabii, fıtrî bir olgudur. İnsanın olduğu yerde tarih boyunca farklı görüş ve anlayışlar hep var olmuştur. Fıkhî ihtilafları değerlendirirken de bu gerçekliği dikkate almak gerekir. İslam hukuk tarihi boyunca naslara ve icmâya aykırı olan, İslam’ın genel ilke ve prensipleriyle ters düşen ihtilaflar tasvip edilmemiştir. İçtihada açık olan konularda liyakat sahibi fakihlerce usulüne uygun şekilde yapılan içtihatlar ve bunun sonucu ortaya çıkan ihtilaflar ise bir rahmet sebebi olarak değerlendirilmiştir. Sahâbe ve sonraki dönemlerde İslam hukukçuları birçok meselede ihtilaf etmişlerdir. Bu durum, bazı marjinal görüşler dışında, bir fitne sebebi olarak görülmemiştir. 

İlk dönemlerde daha anlayışla karşılanan ve düşüncede zenginlik kabul edilen ihtilaf-lar, hicrî 2. asırdan sonra eleştirilmeye ve meşrûiyeti sorgulanmaya başlamıştır. İhtilafı yasaklayan bazı âyetlerin genel hükümleri de buna dayanak olarak gösterilmiştir.

Hz. Peygamberin sağlığında iken sahâbe arasında yaşanan bazı ihtilaflar, Allah’ın elçisi tarafından çözüme kavuşturulmuştur. Bu dönemde gerçek anlamıyla bir ihtilaf-tan söz edilemez. Hz. Peygamberin vefatıyla birlikte vahiy kesildiği ve ihtilafların çözüm mercii kalmadığından, ciddi anlamda ilk ihtilafların baş gösterdiğini söyleyebiliriz. İlgili nas veya hükme ulaşmamış olmak, hadisin sağlam bir kaynaktan ulaşmamış olması, farklı anlayışlar, farklı yorumlamalar, unutma ve yanılmalar, sahabe döneminin başlıca ihtilaf sebepleri olarak zikredilebilir. 

Tabiîn dönemde ortaya çıkan ihtilaflar daha çok mekân ve bölgeye dayalı ithilâflardır. Sözün hakikat veya mecazî anlamda kullanılması, hadisin bilinip bilinmemesi, hadisin sıhhati, içtihat bilgi ve usûlünün farklılığı ve sosyal çevre başlıca ihtilaf sebepleri arasındadır. Fetihlerle birlikte ortaya çıkan yeni kültür ve anlayışlar, re’y ve hadis ekollerinin etkisi, delile, dil ve coğrafyaya bağlı ihtilaflar da tâbiînin döneminde yaşanan ihtilafların sebepleri arasındadır. 

Hicrî ikinci yüzyılın başlangıcından dördüncü yüzyılın ortalarına kadar devam eden müçtehit imamlar döneminde, İslam ülkesinin sınırları İspanya ve Çin’e kadar ulaşmış, sosyal ve kültürel hareketlilik artmıştır. Kur’an ve Sünnete ilişkin kapsamlı yorumlar, sahâbe ve tâbiîn fakihlerinin içtihatlarından oluşan zengin birikim, İslam fıkhının sistemleştirilmesinde güçlü bir veri oluşturmuştur. Tâbiîn döneminde temel eğilimler etrafında bir ekolleşme yaşanırken, bu dönemde söz konusu ekoller içinden “mezhep” adıyla şahıs merkezli yeni bir hukukî yapılanma ortaya çıkmıştır.

Hicrî dördüncü asrın ikinci yarısından Bağdat’ın Moğollar tarafından ele geçirilmesine kadar devam eden süreyi kapsayan “mezhep ve literatür merkezli gelişme dönemi”ne taklit olgusu damgasını vurmuştur. Bu dönemde mutlak içtihat faaliyetleri giderek azalmış, belli bir mezhebe ve önceki içtihatlara sıkı sıkıya bağlı kalma ön plana çıkmış-tır. Bu dönem, aynı zamanda fıkhın kavram, teori ve usûl bağlamında olgunlaştığı ve gelenek halinde kökleştiği bir dönemdir. Bu yüzden “istikrar dönemi” veya “kurumsallaşma dönemi” diyenler de vardır. Bu dönemde mutlak içtihat devri sona erdiğinden, her mezhebin mensupları kendi imamlarına bağlanmıştır. 

İslam hukuku, günümüzde dünya genelinde sayıları iki milyara yaklaşan Müslüman toplumlarda hayatı düzenlemedeki etkisini sürdürmektedir. Sosyal hayatın her alanında çok yönlü gelişmelerin yaşandığı, buna bağlı olarak hukukî problemlerin arttığı ve derinleştiği günümüzde, İslam hukuku alanında yapılan çalışmaların bir kısmı kanunlaştırma düzeyinde bir kısmı da başta üniversiteler olmak üzere resmî ve sivil alanda akademik düzeyde sürmektedir. 

Fetva merkezli çalışan birçok kurul ve oluşumların yanı sıra, üniversiteler bünyesinde yapılan bilimsel çalışmaların da günümüz fıkıh problemlerinin çözümüne ışık tuttuğu, hukukî temelden yoksun ihtilafların ortadan kaldırılmasına yardımcı olduğu ve sağduyulu yaklaşımların gelişmesine katkı sağladığını söyleyebiliriz. 

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, İhtilaf, Hilâf, Fıkhî İhtilaf, Farklı Görüş, İftirak

Teşekkür

İLGİNİZ İÇİN TEŞEKKÜRLER.

Kaynakça

• Akman, Mehmet. “Örf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/93-94. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Alevânî, Tâhâ Câbir. Edebü’l-ihtilâf fi’l-İslâm. Amerika Birleşik Devletleri: Silsiletü Kadâyâ el-Fikri’l-İslâmî, 2. Basım, 1987.
• Ali el-Hafif. Esbâbu ihtilâfi’l-fukahâ. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ali Hasan, Abdulkâdir. Nazratu’n-‘âmme fî târîhi’l-fıkhi’l-İslâmî. Mısır: Mektebetü’l-Kahire,1956.
• Apaydın, H. Yunus. İslam Hukuk Usûlü. Ankara: BİLAY, 5. Basım, 2018.
• Apaydın, H. Yunus. “Re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/37-40. İstanbul: TDV Yayınları, 2008
• Apaydın, H. Yunus. “İçtihat: Dinin Hayatla Buluşması”, İslam’a Giriş Ana Konulara Yeni Yaklaşımlar. ed. Bünyamin Erul. 81-101. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 4. Basım, 2008.
• Avcı, Aykut. “Fıkhi İhtilafların Tarihsel Gelişimi”. Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/8 (2015/8), 119-132.
• Avvâme, Muhammed. Edebü’l ihtilâf fî mesâili’l-ilmi ve’ddîn. Beyrut: Dâru’l-Beşâir el- İslâmiyye, 1997.
• Avvâme, Muhammed. Eserü’l-hadîsi’ş-şerîf fî ihtilâfi’l-eimmeti’l-fukaha. Beyrut: Dâru’l-Beşâir el-İslâmiyye, 4. Basım, 1997.
• Aynî, Mehmed Fıkhî. Risâle fî edebi’l-müftî. thk. Osman Şahin. İstanbul: TDV İslam Araştırma Merkezi, 1. Basım, 1439/2018.
• Bardakoğlu, Ali. İslâm Işığında Müslümanlığımızla Yüzleşme. İstanbul: Kuramer, 1. Basım, 2016.
• Başoğlu, Tuncay. “Tahrîc”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/420-422. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Beyânûnî, Muhammed. Dirâsât fi’l-ihtilâfâti’l-ilmiyye. Kahire: Dâru’s-Selâm, 4. Basım, 2013.
• Beyânûnî, Muhammed. Fıkhu’l-i’tilâf ve’l-ihtilâf. Riyad: Kürsiyyü’l-Emîr Sultan b. Abdilazîz li’d-dirâsâti’l-İslâmiyye el-Muâsıra, 1431.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayınevi, 1985.
• Bozkurt, Nahide. Abbâsîler (750-1258). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 5. Basım, 2018.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. el-Câmi‘u’s-sahîh. 8 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali er-Râzî. Ahkâmu’l-Kur'an. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1405/1985.
• Coulson, Noel J. İslam Hukuk Biliminde İhtilaf ve Gerilimler. çev. Ferhat Koca. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Cürcânî, Ali b. Muhammed b. es-Seyyid Şerîf. et-Ta’rîfât, b.y.: y.y., ts.
• Çalışkan, İbrahim. “Fıkıh Mezheplerinin Oluşum Süreci ve Fakihler Arasındaki Fıkhi İhtilafların Sebepleri”. Fıkıh. ed. İbrahim Çalışkan. 39-61. Ankara: Ankara Üniver-sitesi Basımevi, 4. Basım, 2009.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Te’sîsü’n-nazar, thk. ve tsh. Mustafa Muhammed Kabbânî. İstanbul: Eda Neşriyat, 1990.
• Dehlevî, Şah Veliyyullah. Huccetullâhi’l-bâliğa. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Dehlevî, Şah Veliyyullah. Kitâbu’l-İnsâf. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 1994.
• Dehlevî, Şah Veliyyullah. Ikdu’l-cîd fî ahkâmi’l-ictihâdi ve’t-taklîd. İstanbul: Hakikat Kitabe-vi, 1994.
• Demir, Halis. “Hanefi Mezhebinde Hilâf Literatürü”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fa-kültesi Dergisi 19/2 (Aralık 2015), 111-146.
• Döndüren, Hamdi. “Sosyal Değişme Karşısında İslam Hukuku ve Yeni Yaklaşımlar”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 1 (2003), 29-50.
• Ebû Dâvûd, Hâfız Süleyman b. Eş’as es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Ebû Yûsuf, Yakûb b. İbrahim. Kitâbu’l-Harâc. Mısır: y.y., 1352.
• Ebû Zehra, Muhammed. Târîhu’l-mezâhibi’l-İslâmiyye fi’s-siyâse ve’l-‘akâid ve târîhi’l-mezâhibi’l-fıkhiyye. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Ebû Zehra, Muhammed. Muhâdarât fî Usûli’l-Ca’ferî. Mısır: y.y.,1956.
• Efendioğlu, Mehmet. “Sahâbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/491-500. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Ekinci, Ekrem Buğra. İslâm Hukuku Tarihi. İstanbul: İstanbul Arı Sanat Yayınları, 2006.
• Ensârî, Ahmed b. Muhammed. Âsâru ihtilâfi’l-fukahâ fi’ş-şerî‘a. Riyad: Mektebetü Rüşd, 1996.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh İlmine Giriş. İstanbul: Dem, 2019.
• Gözler, Kemal. Fıkıh-Hukuk İlişkisi Üzerine. Bursa: Ekin Basın Yayın Dağıtım, 1. Basım, 2019.
• Günay, Hacı Mehmet. “Günümüz Fıkıh Problemleri: Sebepler, Yöntemler ve Yaklaşımlar”. İslam Hukuku. ed. Talip Türcan. 615-631. Ankara: Grafiker Yayınları, 2013.
• Haçkalı, Abdurrahman. “Ehl-i Hadis-Ehl-i Re’y Ayrışması Fıkhî mi, İtikâdî mi?”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 2 (2003), 59-68.
• Hallâf, Abdülvehhâb. İlm-i usûli’l-fıkh. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 7. Basım, 1984.
• Hallâf, Abdülvehhâb. Hulâsatu’t-teşrî‘il-İslâmî. Kahire: Matbaatu’n-Nasr, 7. Basım, 1956.
• Hassan, Ahmed. İslam Hukuk Ekollerinin Doğuşu, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu-Hüseyin Esen. İstanbul: İz Yayıncılık, 1999.
• Hudarî, Muhammed. Târîhu’t-teşrî‘il-İslâmî. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî,7. Ba-sım,1960.
• Isfahânî, Ebu’l-Kâsım Hüseyin b. Muhammed Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. thk. Mustafa el-Bâz. Mekke: Mektebetü Nezzâr Mustafa el-Bâz, 2009.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn. Reddü’l-muhtâr ale’d-dürri’l-muhtâr şerhu tenvîri’l-ebsâr. 6 Cilt. b.y.: Matbai Âmire, 1272.
• İbn Hazm, Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kayyım, Şemsüddîn Ebû Abdillah Muhammed b. Ebî Bekr. İ’lâmu’l-muvakkıîn an Rabbi’l-Âlemîn. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, ts.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fadl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükrim. Lisânü’l-Arab, Kahire: Dâru’l-Fikr, 1.Basım, 1990.
• İbn Nedîm, Ebu’l-Ferec Muhammed b. Ebî Ya’kûb en-Nedîm. el-Fihrist. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, ts.
• İbn Teymiyye vd., İctihad, Taklîd ve Telfîk Üzerine Dört Risâle. haz. Hayreddin Karaman. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• İzmirli, İsmail Hakkı. İlm-i Hilâf. nşr. Eşref Hudarî. Dersaâdet: y.y., 1330.
• Kahraman, Abdullah. İslam Hukukuna Giriş. Ankara: BİLAY, 2. Basım, 2019.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukukunda İctihad. Ankara: Emel Matbaacılık, ts.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukuk Tarihi. İstanbul: Nesil Yayınları, 1989.
• Karaman, Hayreddin. İslâmın Işığında Günün Meseleleri. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2001.
• Karaman, Hayreddin. “Fıkıh Mezhepleri”. İctihad, Taklîd ve Telfîk Üzerine Dört Risâle. İbn Teymiyye vd.13-31. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım,1982.
• Kardâvî, Yusuf. es-Sahve’l-İslâmiyye beyne’l-ihtilâfi’l-meşrû‘ ve’t-teferruku’l-mezmûm. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2001.
• Kattân, Mennâ‘. Târîhu’t-teşrî‘i’l-İslâmî. Kahire: Mektebetü Vehbe, 4. Basım, 1989.
• Kerhî, Ubeydullah b. el-Hüseyin b. Dellâl. er-Risâle. thk. ve tsh. Mustafa Muhammed Kabbânî. İstanbul: Eda Neşriyat, 1990.
• Kılıçer, M. Esad. İslâm Fıkhında Re’y Taraftarları. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın-ları, 2. Basım, 1994.
• Kılıçer, M. Esad. “Ehl-i Re’y”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/520-524. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Koca, Ferhat. “Hilâf (Mukayeseli İslam Hukuku) İlminin Mahiyeti, Doğuşu, Gelişmesi ve Literatürü”. Mukayeseli İslam Hukuk Düşüncesinin Temellendirilmesi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
• Koca, Ferhat. “Fetvahâne”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/496-500. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Koçak, Muhsin vd., İslâm Hukuku. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Köse, Saffet. “Hz. Ömer’in Bazı Uygulamaları Bağlamında Ahkâmın Değişmesi Tartışmalarına Bir Bakış”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (Nisan 2006), 13-50.
• Köse, Saffet. İslam Hukukuna Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 9. Basım, 2016.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Hayreddin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2017.
• Mahmud Abdullatîf, Mahmud. el-İhtilâfâtu’l-fıkhiyye lede’l-itticâhâti’l-İslâmiyye el-muâsıra. Mansûra: Dâru’l-Vefâ, 2. Basım, 2008.
• Makdısı, George. “Şâfiî’nin Hukukî Teoloji Anlayışı: Usûl-i Fıkhın Kökenleri ve Önemi”. çev. Sami Erdem, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14-15 (1997), 263- 294.
• Mervezî, Ebû Abdillah Muhammed b. Nasr. İhtilâfu’l-fukahâ. thk. ve tlk. Muhammed Tâhir Hakîm. Riyad: Dâru Advâi’s-Selef, 2000.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc. el-Câmi’u’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2. Basım, 1992.
• Okur, Kaşif Hamdi. “İslam Hukukunun Oluşumu ve Tarihsel Gelişimi”. İslam Hukukuna Giriş. ed. Hacı Yunus Apaydın. 22-61. Eskişehir: Anadolu Üniversitesi, 2019.
• Öğüt, Salim. “Ebû Yusuf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/260-265. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özen, Şükrü. “İlm-i Hilâf Yahut Fukaha Metoduna Göre Cedel Hakkında Klasik Bir Metin: Menşeu’n-Nazar”. Makâlât 2 (1992), 171-198.
• Özen, Şükrü. “İhtilaf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/565-568. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Sübkî, Tâcuddîn Abdülvehhâb b. Ali. Tabakâtu’ş-şâfi‘iyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmut Muham-med et-Tannâhî ve Abdülfettâh Muhammed. Kâhire: Dâru İhyâi’l- Kütübi’l-Arabî, 1918.
• Şahin, Osman. “Sahabe ve Tâbiûn Müçtehitlerinin Yeni Gelişmeler Karşısındaki Tu-tumlarının Hukuk Metodoloji Açısından Analizi”. Oş Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi İlmi Dergisi 9-10 (2006), 45-74.
• Şerefuddîn, Abdülazîm. Târîhu’t-teşrî‘i’l-İslâmî ve ahkâmu’l-mülkiyye ve’ş-şuf‘a ve’l-akd. Binga-zi: y.y., 1989.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. Neylü’l-evtâr şerhu münteka’l-ahbâr min ehâdîs-i Seyyidi’l-Ebrâr. 8 Cilt. Kâhire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. İhtilâfu’l-fukahâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Tan, Oğuzhan. “Nevazil Fıkhının Ortaya Çıkışı, Mahiyeti ve Genel Özellikleri”. Fıkıh. ed. İbrahim Çalışkan. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 4. Basım, 2009.
• Türkî, Abdullah b. Abdülmuhsin. Esbâbu ihtilâfi’l-fukahâ. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1431/2010.
• Üneys, İbrahim vd. el-Mu‘cemü’l-Vesît. 2 Cilt. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, ts.
• Ünsal, Ahmet. “Mukayeseli Fıkıh Çalışmaları”. Fıkıh. ed. İbrahim Çalışkan. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 4. Basım, 2009.
• Yaman, Ahmet-Çalış, Halit. İslâm Hukukuna Giriş. İstanbul: BİLAY, 5. Basım, 2013.
• Zerkeşî, Bedruddîn. Hz. Aişe’nin Sahâbeye Yönelttiği Eleştiriler. nşr. Bünyamin Erul. Anka-ra: Otto, 4. Basım, 2010.
• Zeydan, Abdülkerîm. el-Medhal li dirâseti’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: Mektebetü’l- Kuds, 1986.
• Zühaylî, Vehbe. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî, Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1986.