İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Makâsıd Anlayışı

Yıl 2021, , 95 - 118, 20.03.2021

Fatih Çinar

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.809102

Öz

Bu makalede, fıkıh usûlünün önemli konularından biri olan makâsıd ilmi ele alınmaktadır. Çalışmada İbn Kayyim el-Cevziyye’nin (öl. 751/1350) makâsıd konusundaki görüşleri merkeze alınmıştır. Bu sebeple asıl amaç onun görüşlerinin tespit ve tahlil edilmesidir. İbn Kayyim el-Cevziyye, başta İ‘lâmu’l-muvakkıʿîn olmak üzere pek çok eserinde makâsıd ilmine ilişkin değerlendirmelerde bulunmuştur. Bununla birlikte zarûriyyât çerçevesinde şekillenen klasik makâsıd teorisine temas etmemiştir. Bunun yerine uygulamalı bir makâsıd anlayışı benimsemiştir. Şeriatın hikmetler ve kulların dünya ve ahiret maslahatları üzerine kurulduğunu ifade ederek sık sık maslahata vurgu yapmıştır. Çeşitli fıkhî ilimlere makâsıdla bağlantılı açıklık getirmiştir. Kıyas, hükümlerin taʿlîli, ictihad, vesâil ve ahkâmın değişimi bu ilimler arasında yer almıştır.

İbn Kayyim, kıyasla makâsıd arasında çok yakın bir ilişki olduğunu belirtmiştir. İllet ortaklığını ifade eden münâsip vasfa vurgu yapmıştır. Kıyas lafzının hem sahih hem de fâsid kıyası kapsadığını söylemiştir. Geçerli gördüğü kıyası ifade etmek için pek çok tamlama kullanmıştır. Sahih kıyası, mizan olarak nitelemiştir. Geçersiz olarak nitelediği kıyas yerine başta fâsid kıyas olmak üzere birçok lafız zikretmiştir. İbn Kayyim, kıyasın karşısında üç muhtelif gruptan söz etmiştir. Onun ifadelerine göre söz konusu bu üç grubun görüşleri tutarsızdır. İbn Kayyim bu görüşleri çeşitli açılardan eleştirmiştir. Onun zikrettiği ve dengeli olarak nitelediği dördüncü görüş esas alınmalıdır. Çünkü önde gelen fakihler bu görüşte birleşmiştir. İbn Kayyim el-Cevziyye, şerꜤî metinlerdeki illetlerin açık bir şekilde belirtildiğini ifade etmiştir. Ayetlerdeki illetlerin bizzat Allah Teâlâ; hadislerdeki illetlerin Hz. Peygamber tarafından tayin edildiğini dile getirmiştir. Bu bağlamda şeriatın amaçlarına ulaşmak için istikra/tümevarım yönteminin önemini ihsas ettirmiştir. Hükümlerin taʿlîli hususuna büyük önem vermiştir. Hükümleri, akılla kavranabilen, kavranmayan ve bu ikisi arasında olanlar şeklinde üç grupta ele almıştır. Aslında muallel bazı hükümlerin taabbudî olarak telakki edildiğini belirtmiştir. Ona göre iddet gibi kimi meseleler taabbudî değildir. Çünkü iddetin hikmetlerini anlamak mümkündür. İbn Kayyim’in bu konuda çağdaş dönemdeki bilginlere öncülük ettiği görülmektedir. O, makâsıdla ictihad arasında sıkı bir bağ kurmuştur. Onun ifadesine göre ictihad kapısının kapandığı şeklindeki iddialar doğruyu yansıtmamaktadır. Çünkü bu iddiaların doğru olduğunu kabul etmek ilmin yok olması anlamına gelir. Bu nedenle bu iddiaları dikkate almak mümkün değildir. İbn Kayyim, fıkhî problemlerin makâsıd çerçevesinde canlı ve etkin bir ictihad anlayışıyla çözülmesi gerektiğini dile getirmiştir. Makâsıd bağlamında, vesâil meselesine de büyük ehemmiyet vermiştir. Zira vesile, maksada bağlı olduğundan onun izinden gider. Ona göre gerek maksûd gerekse de vesile amaç haline gelmiştir. Bu sebeple harama götüren yollar yasaklanmıştır. Harama götüren yolların yasaklanmaması durumunda harama teşvik gibi bir durum ortaya çıkar. İbn Kayyim, mefsedete neden olan söz ve eylemlerin toplamda dört grup altında birleştiğini belirtmiştir. Hükümlerin değişmesinin insanların maslahatı açısından zorunluluk arz ettiğini söylemiştir. Hükümlerin değişmesi adına zaman, mekân, durum, niyet ve âdet şeklinde beş unsur tayin etmiştir. Ona göre hükümlerin değişmesi fikri büyük faydalar barındırmaktadır. Bu faydaya gereğince vakıf olamayanlar kulların problem yaşamasına neden olmuştur.

Neticede İbn Kayyim, nasların literal anlamlarının yanında mana ve maksadına büyük önem vermiştir. Bunun bir sonucu olarak fetvanın değişimi fikrini tatbiki olarak sahiplenmiştir. Diğer yandan hilelere genel olarak karşı çıkmıştır. Ezcümle onun, makâsıd ilmine kıymetli katkılar verdiği rahatlıkla söylenebilir. Nitekim günümüz eserlerinde onun görüşlerine sıklıkla başvurulması bunu doğrular niteliktedir.

Anahtar Kelimeler

İslam Hukuku, Fıkıh Usûlü, Makâsıd, İbn Kayyim el-Cevziyye, Maslahat

The Maqāsid Approach of Ibn Qayyim al-Jawziyya

Öz

In this article, the science of the maqāsid which is one of the most important issues of fiqh method is discussed. Ibn Qayyim al-Jawziyya’s (d. 751/1350) views about the maqāsid are taken into the center. For this reason, the main purpose of this study is to identify and analyze his views. He made evaluations about the science of maqāsid in many of his works, especially in I‘lām al-Muwaqqi‘īn ‘an Rabb al-‘Ālamīn. However, he did not touch the classical theory of maqāsid, which was shaped within the framework of the necessity. Instead, he adopted an applied understanding of maqāsid. By emphasizing the benefits often, he mentioned that the shari’ah is based on wisdom and the servants’ benefits in the world and the hereafter. He clarified various fiqh sciences by means of the maqāsid. The qiyas, justification of provisions (ta‘līl), ijtihad, means (wasa’il) and change of judgment were among these sciences.

Ibn Qayyim al-Jawziyya stated that there is a very close relationship between the maqāsid and qiyas. He emphasized the appropriate qualification that expresses the rela-tionship among ‘illah (reason-cause). He said that the word of qiyas includes both valid and invalid qiyas. He used many phrases to express the qiyas that he deemed valid. He described the valid qiyas as a tool of measurement. Instead of invalid qiyas, he men-tioned many words, especially invalid qiyas. He mentioned three different groups against the qiyas. According to his statements, the views of these three groups are inconsistent and criticized these views from various perspectives. The fourth view, which he men-tioned and described as balanced, should be taken as the basis. Because the leading scholars are united in this view. He stated that the ‘illah in religious texts are clearly stated. The ‘illah in the verses are determined by Allah; the ‘illah in the hadiths are determined by Prophet. In this context, he has made feel the importance of the inductive method (istiqrā) to achieve the goals of religion. He attached great importance to the justification of the provisions. The provisions are handled in three groups: comprehensi-ble with the reason, incomprehensible with the reason and those between the two. In fact, he stated that some defected provisions were considered as ritual. According to him, some issues such as iddah (period of waiting) are not rituals, because it is possible to understand the wisdom of iddah. It is seen that he pioneered scholars in the contempo-rary period on this issue. He has established a close connection between the maqāsid and ijtihad. According to his statement, the claims that the door of ijtihad was closed do not reflect the truth. Because to accept that these claims are true would mean the disappear-ance of science. Therefore, it is not possible to take these claims into account. He stated that the problems of fiqh should be solved with a vivid and effective understanding of ijtihad within the framework of maqāsid. In the context of the maqāsid, he also attached great importance to the issue of means. Because the means depend on the maqāsid, it follows its footsteps. According to him, both the aim and the means have become the purpose. For this reason, paths leading to haram are prohibited. If the paths leading to the haram are not prohibited, a situation such as encouragement to haram occurs. He stated that the words and actions that cause harm are combined under four groups. He said that changing the provisions is necessary for the benefit of people. In terms of changing the provisions, he has determined five elements as time, place, situation, in-tention and custom. According to him, the idea of changing the provisions has great benefits. Those who do not understand this benefit properly caused the people to have problems.

Hence, Ibn Qayyim al-Jawziyya attached great importance to meaning and purpose be-sides the literal meanings of religious texts. As a result of this, he adopted the idea of changing the fatwa practically. On the other hand, he was generally opposed to cheating. In conclusion, it can be easily said that he made valuable contributions to the science of maqāsid. As a matter of fact, frequent reference to his views in today’s works confirms this claim.

Anahtar Kelimeler

İslamic Law, Methodology of Fiqh, Maqāsid, Ibn Qayyim al-Jawziyya, Benefits

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Muhammed. el-Müsned. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1995-2001.
• Âlim, Yusuf Hâmid. el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Herndon: el-Mahedü’l-Âlemî li’l-Fikri’l-İslâmî, 1994.
• Âmidî, Seyfeddin. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. Dımaşk-Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1406.
• Apaydın, H. Yunus. “İctihad”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/432-445. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Apaydın, H. Yunus. “Ta‘lîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/511-514. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Aslan, Nasi. “İslam Hukukunda Makâsıd/Gâî İlke Bağlamında Doğabilecek Zararlı Sonuçla-rın Dikkate Alınması Esası”. Turkish Studies 13/3 (2018), 79-90. https://doi.org/10.7827/turkishstudies.13083
• Atiyye, Cemâleddin. Nahvu tefʿîli makâsıdı’ş-şerîʿa. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 2001.
• Bedevî, Yûsuf Ahmed. Makâsıdu’ş-şerî‘a ʿinde İbn Teymiyye. Ürdün: Dâru’n-Nefâis, 2000.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslamiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu. İstanbul: Bilmen Yayı-nevi, 1985.
• Boynukalın, Ertuğrul. İslam Hukukunda Gaye Problemi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Boynukalın, Ertuğrul. “Makâsıdu’ş-Şerîa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/423-427. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Buhârî, Muhammed b. İsmâil. Sahîhu’l Buhârî. Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1993.
• Bulutlu, Yusuf. Muhammed Tâhir Bin Âşûr’un İslam Hukuk Felsefesi ile İlgili Görüşleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Bûtî, Ramadân. Davâbitu’l-maslaha fî’ş-Şerîati’l-İslâmiyye. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Cessâs, Ebû Bekir Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994.
• Cüveynî, Ebu’l-Meʻâlî. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Çinar, Fatih. “Makâsıdla Eş veya Yakın Anlamlı Kullanılan Kavramlar”. Al Farabı 8th Inter-national Conference on Social Sciences. 2020. 194-198.
• Duman, Soner. Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Ebû Dâvud, Süleyman b. el-Eş‘as. es-Sünen. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2009.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usûlü’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, ts.
• Erdoğan, Mehmet. İslâm Hukukunda Ahkâmın Değişmesi. İstanbul: İFAV, 2014.
• Fahreddin er-Râzî, Muhammed b. Ömer. el-Mahsûl fî ‘ilmi usûli’l-fıkh. thk. Taha Câbir Feyyaz el-Alvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1992.
• Fâsî, Allâl Muhammed. Makasıdu’ş-şerîati’l-İslâmiyye ve mekârimuhâ. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1993.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Mustasfâ min ʻilmi’l-usûl. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Haçkalı, Abdurrahman. “İslâm Hukuk Metodolojisinde Gayeci Yaklaşım: Gazâlî’nin İçtihat Anlayısında Maslahatın İşlevselliği”. İslâmî Araştırmalar 13/3-4 (2000), 451-466.
• Haçkalı, Abdurrahman. “İslâm Hukuk Metodolojisinde Maslahat Tanımları ve Bunların Analizi”. İslâmî Araştırmalar 13/1 (2000), 47-62.
• Haçkalı, Abdurrahman. “Makasıd Teorisi Fıkıh Usulü Yorum Geleneğinde Yeterince Katkı Sundu Mu?” İslam ve Yorum: Temel Tartışmalar, İmkânlar ve Sorunlar. 115-129. Malatya: Malatya İlahiyat Vakfı, 2017.
• Hâkim en-Nîsâbûrî, Muhammed. el-Müstedrek ‘ale’s-Sahîhayn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Hallâf, Abdulvahhab. Masâdıru’t-teşriîʿ’l-İslâmî fîmâ lâ nassa fîh. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1993.
• Hallaq, Wael b. “İçtihat Kapısı Kapandı mı?” İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi. Trc. Kamil-Enes Yelek-Eryılmaz. 29 (2017), 457-503.
• İbn Abdüsselâm, İzzeddin Abdulaziz. Kavâʻidu’l-ahkâm fî mesâlihi’l-enâm. Kahire: Mektebetü’l-Külliyâti’l-Ezheriyye, 1991.
• İbn Âşûr, Muhammed Tâhir. Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2014.
• İbn Hamdân, Ahmed. Sıfatu’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî. Dımaşk: el-Mektebü’l-İslâmî, 1380.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. Ahkâmu ehli’z-zimme. Thk. Beşir Muhammed Uyûn. Demam: Ramâdî li’n-Neşr, 1997.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. et-Turuku’l-hükmiyye fî’s-siyâseti’ş-şeriyye. Beyrut: Mektebetü’l-Müeyyed, 1989.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. İğâsetü’l-lehfân min mesâyidi’ş-şeytân. Beyrut: Dâru’l-Maʻrife, 1975.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. İ‘lâmu’l-muvakkı‘în ‘an Rabbi’l-‘âlemîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. Medâricü’s-sâlikîn beyne menâzil iyyâke na‘budu ve iyyâke nesteîn. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 2002.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. Miftâhu dâri’s-saʿâde. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. Şifâü’l-ʻalîl fî mesâili’l-kazâ ve’l-kader ve’l-hikme ve’t-taʻlîl. Riyad: Mektebetü’r-Riyâdi’l-Hadîse, 1323.
• İbn Kayyim, Muhammed el-Cevziyye. Zâdu’l-me‘âd fî hedyi hayri’l-‘ibâd. Beyrut: Müessese-tü’r-Risâle, 1994.
• İbn Rebîa, Abdulaziz. İlmu makâsıdı’ş-Şâriʻ. Riyâd: Mektebetü’l-Melik Fehdü’l-Vatanî, 2002.
• İbn Teymiyye, Ebu’l-Abbas Takıyyüddin. Mecmûʻu’l-fetâvâ. Medine: Mecmaʻu’l-Meliki Fehd, 2004.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddîn. el-Fetâva’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• İbn Zugaybe, İzzeddin. el-Makâsıdu’l-âmme li’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye. Kahire: Dâru’s-Safva, 1996.
• Karadâvî, Yusuf. Avâmilü’s-sia ve’l-murûne fi’ş-şerîati’l-İslâmiyye. Devha: Câmiatu Katar, 1994.
• Karadâvî, Yusuf. Dirâse fî fıkhi makâsıdi’ş-şerîʿa. Kahire: Dâru’ş-Şurûk, 2008.
• Karadâvî, Yusuf. el-İctihâd fi’ş-şerîʻati’l-İslâmiyye maʻa nazarâti tahlîliyye fî’l-ictihâdi’l-muʻasır. Kuveyt: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Karadâvî, Yusuf. Mûcibâtü tağayyüri’l-fetvâ fî asrinâ. Kahire: Mektebü’l-Emâneti’l-Âmme, 2007.
• Karâfî, Ebu’l-Abbas. Şerhu Tenkîhi’l-fusûl. Mısır: Şirketü’t-Tıbâʻati’l-Fenniyyeti’l-Müttehide, 1973.
• Karaman, Hayreddin. İslam Hukukunda İctihad. İstanbul: İFAV, 1996.
• Kâsânî, Alâeddîn. Bedâi‘u‘s-sanâi‘ fî tertîbi’ş-şerâi‘. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1986.
• Korkmaz, Ömer. “Şiî Usûl Düşüncesinde İctihad Bağlamında Muâz Hadisinin Değeri”. Eskiyeni 42 (2020), 909-925. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.668889
• Merdâvî, Ebu’l-Hasan. el-İnsâf fî maʻrifeti’r-râcih mine’l-hilâf ʻalâ mezhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Ahmed b. Hanbel. Kahire: Matbaʻatü’s-Sünneti’l-Muhammediyye, 1955-1956.
• Muhammed Bekri, İsmail Habib. Makâsıdü’ş-şerîati’l-İslâmiyye te’sîlen ve tefʻîlen. Mekke: Râbı-tatu’l-Âlemi’l-İslâmî, 1427.
• Müslim, Ebu’l-Hüseyin. Sahîhu Müslim. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyye, 1991.
• Pekcan, Ali. Makâsıd Teorisine Giriş. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2013.
• Pekcan, Ali. “Makâsıd Teorisinin Temel Parametreleri”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi 3 (2004), 113-142.
• Raysûnî, Ahmed. el-Fikru’l-makâsıdî kavâiduhu ve fevâiduh. b.y.: el-Matbaatu’n-Necâh el-Cedîdeh, 1999.
• Şaban, Zekiyyüddin. Usûlü’l-fıkhi’l-İslâmî. İstanbul: el-Mektebetü’l-Hanîfiyye, ts.
• Şâtıbî, Ebû İshak. el-Muvâfakât. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2006.
• Şelebî, Muhammed Mustafa. Ta‘lîlü’l-ahkâm. Kahire: Matba‘atu’l-Ezher, 1947.
• Şüveyh, Âdil. Ta‘lîlü’l-ahkâm fî’ş-Şerîʿati’l-İslâmiyye. Tanta: Dâru’l-Beşîr li’s-Sakâfe ve’l-Ulûm, 2000.
• Taberânî, Ebu’l-Kâsım Süleyman. el-Mu’cemü’l-evsat. Kahire: Dâru’l-Harameyn, 1995.
• Tirmizî, Ebû İsa. Sünenü’t-Tirmizî. Şirketü Mektebeti ve Matba‘ati Mustafâ el-Bâbî, 1962.
• Tûfî, Necmeddin. Şerhu Muhtasari’r-Ravza. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1998.
• Ubeydî, Hammâdî. eş-Şâtıbî ve Makâsıdu’ş-şerîʿa. Beyrut: Dâru Kuteybe, 1992.
• Ulvan, Fehmi Muhammed. el-Kıyemü’z-zarûriyye ve makâsıdu’t-teşrîʿil-İslâmî. Kahire: el-Heyetü’l-Mısriyyetü’l-Âmme li’l-Kitâb, 1989.
• Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı. İstanbul: İFAV Yayınları, 2017.
• Yaman, Ahmet. “İslam Hukuk İlmi Açısından Makâsıd İctihadının ya da Teolojik Yorum Yönteminin İlkeleri Üzerine”. Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 2/1 (2002), 25-52. https://doi.org/ 10.33420/marife.800963
• Yaran, Rahmi. “Cüveynî Öncesi Makasıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28/1 (2005), 93-123.
• Yaran, Rahmi. “Karâfî’den Şâtıbî’ye Makâsıd/Maslahat Söylemi”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 45 (2013), 5-30.
• Yılmaz, Fetullah. İslam Hukukunda Vesail-Makasıd İlişkisi. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Yılmaz, Orhan. “İbn Kayyim’in Tıbb-ı Nebevi ile İlgili Görüşlerinin Değerlendirilmesi”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2014), 5-18. https://doi.org/10.18498/amauifd.01147
• Yılmaz, Ömer. Makasıd Düşüncesinin Ortaya Çıkışı ve İlk Kaynaklar. İstanbul: Marmara Üniversi-tesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Yûbî, Muhammed Sad. Makâsıdu’ş-şerî‘ati’l-İslâmiyye ve alâkatuhâ bi’l-edilleti’ş-şerʿiyye. Riyad: Dâru’l-Behce, 1998.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed. Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Kuveyt: Vizâratu’l-Evkâf ve’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1992.
• Zeydan, Abdulkerim. el-Vecîz fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2004.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînu’l-hakâik şerhu Kenzi’d-dakâik. Bulak: Matbaʻatü’l-Kübra’l-Emîriyye, 1313-1315.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmud. el-Aʻlâm. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 2002.