Osmanlı Hukukun Ondokuzuncu Yüzyılda Evrimsel Sekülerleşmesi: Kökler ve Etkileri

Yıl 2021, , 385 - 408, 20.09.2021

Miyase Yavuz Altıntaş

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.959071

Öz

Ondokuzuncu yüzyıl dünya tarihinde küresel boyutta esaslı ekonomik, siyasi ve sosyal değişikliklere şahitlik eden bir yüzyıl olmuştur. Daha da önemlisi bu gelişmelerin etkileri günümüzün sorunlarını -özellikle din, devlet ve toplum arasındaki gerilimli ilişkinin devam ettiği modern Müslüman-çoğunluklu ülkeler için- oluşturmaktadır. Gerilimin çıkış noktasını yani geçmişte şeriat ve devlet ayrımının net bir şekilde gözükmeye başladığı dönemi incelemek bugün şeriatın modern Müslüman-çoğunluklu ülkelerin hukuk sistemlerindeki rolünü belirlemede yaşanan sıkıntıları anlamaya şüphesiz katkı sağlayacaktır. Bugün bu ülkelerin birçoğu -Ortadoğu ve bazı Kuzey Afrika ülkeleri olmak üzere- Osmanlı İmparatorluğunun mirasçısı konumundadır. Osmanlı İmparatorluğu sahip olduğu köklü devlet yönetme geleneği ve hukuk sistemi sayesinde asırlarca kıtaları aşan bir alanda hüküm sürmüştür. Fakat ondokuzuncu yüzyılda sosyal, siyasal ve hukuk alanlarında bazı önemli değişikliklere gitmeye gerek duyulmuştur. Nitekim Tanzimat Fermanı ve akabinde yapılan reformları işaretle bu süreç genellikle Osmanlı modernleşmesi ve sekülerleşmesinin yaşandığı dönem olarak kabul edilmektedir. Bu çalışma Osmanlı hukukunun ondokuzuncu yüzyılda nasıl bir dönüşüme uğradığını, bu dönüşümün köklerini, süreçte karşılaşılan zorlukları ve etkilerini tahlil etmeyi amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, Osmanlı hukukunun sekülerleşmesinin evrimsel bir nitelikte mi yoksa devrimsel bir nitelikte mi olduğu, neden böyle bir sürecin yaşandığı ve klasik Osmanlı hukuk sisteminin bu sürece ne denli katkı sağladığı gibi sorulara cevap aranmaktadır. Bu sorulardan hareketle çalışma iki ana bölüme ayrılmıştır. Çalışmanın ilk kısmı klasik Osmanlı hukuk sistemini, dini ve dini olmayan özelliklerini incelemektedir. Bu kısımda, Türk devlet geleneği ve onun idare ve hukuk sistemi üzerindeki etkilerinin Osmanlı hukukunun değişime açık özelliklerini teşkil ettiği ifade edilmektedir. Çalışmanın ikinci kısmı Tanzimat öncesi dönemden başlayarak Osmanlı İmparatorluğunun ortadan kalkışına kadar sekülerleşme sürecini ele almaktadır. Bu bağlamda Osmanlı hukukunda sekülerleşmenin evrimsel bir nitelikte gerçekleştiği ve yapılan reformların teorik ve siyasi bir alt yapıdan uzak olarak o dönemki ihtiyaç ve zorunlulukları karşılamak üzere yapıldığını ortaya koymaktadır. Fakat bu girişimler Osmanlı hukukunun kademeli olarak sekülerleşmesini beraberinde getirmiş, nitekim süreç Cumhuriyet döneminde devrimsel bir yaklaşımın benimsenmesi şeklinde neticelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Hukuku, İslam Hukuku, Kodifikasyon, Tanzimat, Örf, Örfi Hukuk, Kanun.

Evolutionary Secularisation of the Ottoman Law in the Nineteenth Century: Roots and Implications

Öz

In the world history, the nineteenth century witnessed globally major economic, politic, and social changes. More importantly, their implications constitute today’s challenges particularly for modern Muslim-majority states where the tension between state, religion and society has not been settled. There is no doubt that looking at the past where the separation between sharī‘a and state started clearly to appear serves for a better understanding of today’s struggle in locating the role of sharī‘a in legal systems of modern Muslim-majority states. Many of them, i.e. the Middle Eastern and some North African states are the successors of the Ottoman Empire. The Ottomans ruled over continents for centuries thanks to their well-established governmental policy and legal system. However, they were also obliged to introduce some remarkable changes in social, political and legal spheres in the nineteenth century. The era is generally called as the process of Ottoman modernization and secularisation referring to Tanzimat Edict and following legal reforms. This study seeks to analyse the way Ottoman law has been transformed in the nineteenth century, as well as its roots, challenges and implications. To this end, the paper offers an answer to the questions as to whether secularisation of Ottoman law was evolutionary or revolutionary, why it had to go through a process of secularisation, and to what extent classical Ottoman system could serve this secularisation process. To address these inquiries, the study is divided into two principle sections: the first part evaluates the classical Ottoman legal system and its religious and non-religious characters, arguing that the Turkish state tradition with its influence on government and law making were in fact the changeable features of the Ottoman law. The second part examines the process of secularisation of law from the pre-Tanzimat period to the end of the Ottoman Empire. This part reveals that secularisation of the Ottoman law was of evolutionary character, and that reforms were introduced thereafter for practical purposes, i.e. meeting contemporary needs and necessities, and not for the sake of philosophical and political considerations. However, these attempts led to a gradual secularisation of the Ottoman law, and further culminated in a revolutionary approach in the republican era.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Law, Islamic Law, Codification, Tanzimat, ‘Urf, ‘Urfī Law, Qānūn.

Kaynakça

• Abadan, Yavuz. “Tanzimat Fermanı’nın Tahlili”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmpara-torluğu. ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu. 57-88. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Ahmed, Yakoob. The Role of the Ottoman Sunni Ulema During the Constitutional Revolution of 1908-1909/1326-1327 and the Ottoman Constitutional Debates. Birleşik Krallık; Londra: SOAS University of London, PhD Thesis, 2018.
• Akman, Mehmet. “Örf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/93-94. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Akşin, Sina. “1839’da Osmanlı Ülkesinde İdeolojik Ortam ve Osmanlı Devleti’nin Uluslararası Durumu”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu. 133-143. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Apaydın, H. Yunus. “Siyaset-i Şer’iyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/299-304. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Aral, Berdal. “The Idea of Human Rights as Perceived in the Ottoman Empire”. Human Rights Quarterly 26/2 (2004), 454-482. https://doi.org/10.4324/9781315254203-8
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Hars, 2007.
• Bailey, Frank Edgar. “Palmerston ve Osmanlı Reformu (1834-1839)”. trans. Yasemin Avcı. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Halil İnalcık-Mehmet Sey-itdanlıoğlu. 303-351. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Barkey, Karen. “Islam and Toleration: Studying the Ottoman Imperial Model”. Internation-al Journal of Politics, Culture, and Society 19/1-2 (2005), 5-19. https://doi.org/10.1007/s10767- 007-9013-5
• Bottoni, Rossella. “The Origins of Secularism in Turkey”. Ecclesiastical Law Journal 9/2 (2007), 175-186. https://doi.org/10.1017/s0956618x07000336
• Burak, Guy. The Second Formation of Islamic Law The Hanafi School in the Early Modern Ottoman Empire. Cambridge: Cambridge University Press, 2015. https://doi.org/10.1017/cbo9781316106341
• Coulson, Noel J. A History of Islamic Law. Edinburgh: Edinburgh University Press, [1964] 1978.
• Çadırcı, Musa. “Tanzimat’ın İlanı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli Tarîk-i İlmiyye’ye Dâir Ceza Kânunname’si”. Tarih Araştırmaları Dergisi 14/25 (1981), 139-161. https://doi.org/10.1501/tarar_0000000364
• Darling, Linda T. A History of Social Justice and Political Power in the Middle East: the Circle of Justice from Mesopotamia to Globalization. New York: Routledge, 2013. https://doi.org/10.4324/9780203096857
• Donohue, John. “Changing the Lebanese Constitution: A Postmodern History”. Cardozo Law Review 30 (2008-2009), 2509-2533.
• Dönmez, İbrahim Kafi. “Örf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/87-93. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Erdem, Sami. Tanzimat Sonrası Osmanlı Hukuk Düşüncesinde Fıkıh Usûlü Kavramları ve Modern Yaklaşımlar. İstanbul: Marmara University, PhD Thesis, 2003.
• Ertit, Volkan. Sekülerleşme Teorisi. Ankara: Liberte Yayınları, 2019.
• Findley, Carter V. “Osmanlı Siyasal Düşüncesinde Devlet ve Hukuk: İnsan Hakları mı, Hukuk Devleti mi?”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu. 493-502. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Hallaq, Wael B. “A Prelude to Ottoman Reform: Ibn ‘Abidin on Custom and Legal Change”. Histories of the Modern Middle East: New Directions. ed. Israel Gershoni et al. 37-61. Boulder & London: Lynnie Rienner PuH, 2002.
• Imber, Colin. Ebu’s-su‘ud: The Islamic Legal Tradition. Stanford, California: Stanford Univer-sity Press, 1997.
• İnalcık, Halil. Osmanlı'da Devlet, Hukuk, Adalet. İstanbul: Eren Yayınları, 2005.
• İnalcık, Halil. “Osmanlı Hukukuna Giriş Örfi-Sultani Hukuk ve Fatih’in Kanunları”. Adâlet Kitabı. ed. Halil İnalcık et al. 73-103. Ankara: Kadim Yayınları, 2012.
• İnalcık, Halil. “Sened-i İttifak ve Gülhane Hatt-ı Hümâyûnu”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu. 89-110. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• İrem, Nazım. “Klasik Osmanlı Adalet Rejimi ve 1839 Gülhane Kırılması”. Adâlet Kitabı. ed. Halil İnalcık et al. 271-299. Ankara: Kadim Yayınları, 2012.
• Karal, Enver Ziya. “Gülhane Hatt-ı Hümâyunu’nda Batı’nın Etkisi”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu. 113-131. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Karpat, Kemal. “The Transformation of the Ottoman State, 1789-1908”. International Journal of Middle East Studies 3/3 (1972), 243-281. https://doi.org/10.1017/s0020743800025010
• Kenanoğlu, M. Macit. Osmanlı Ticaret Kanunu. Ankara: Lotus Yayınevi, 2005.
• Koyuncu, Nuran. “Hukuk Mektebinin Doğuşu”. Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 16/3 (2012), 163-186.
• Küçük, Cevdet. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Millet Sistemi ve Tanzimat”. Tanzimat Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. ed. Halil İnalcık-Mehmet Seyitdanlıoğlu. 541-555. İs-tanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2012.
• Layish, Aharon. “The Transformation of the Sharīʿa from Jurists' Law to Statutory Law in the Contemporary Muslim World”. Die Welt des Islams 44/1 (2004), 85-113. https://doi.org/10.1163/157006004773712587
• Levy, Reuben. The Social Structure of Islam. Cambridge: Cambridge University Press, 1965.
• Libson, Gideon. “On the Development of Custom as a Source of Law in Islamic Law”. Islam-ic Law and Society 4/2 (1997), 131-155. https://doi.org/10.1163/1568519972599770
• Liebesny, Herbert J. “Religious Law and Westernization in the Moslem Near East”. The American Journal of Comperative Law 2 (1953), 492-504. https://doi.org/10.2307/838098
• Mandaville, Jon E. “Usurious Piety: The Cash Waqf Controversy in the Ottoman Empire”, International Journal of Middle East Studies 10/3 (1979), 289-308. https://doi.org/10.1017/s0020743800000118
• Ma’oz, Moshe. Ottoman Reform in Syria and Palestine 1840-1861: The Impact of the Tanzimat on Politics and Society. Oxford: Clarendon Press, 1968.
• Mumcu, Ahmet. “Tanzimat Döneminde Türk Hukuku”. Adâlet Kitabı. ed. Halil İnalcık et al. 207-228. Ankara: Kadim Yayınları, 2012.
• Nadolski, Dora Glidewell. “Ottoman and Secular Civil Law”. International Journal of Middle East Studies 8/4 (1977), 517-543. https://doi.org/10.1017/s0020743800026106
• Nizri, Michael. Ottoman High Politics and the Ulema Household. New York: Palgrave Macmillan, 2014. https://doi.org/10.1057/9781137326904.0007
• Okumuş, Ejder. Türkiye’nin Laikleşme Serüveninde Tanzimat. İstanbul: İnsan Yayınları, 1999.
• Othman, Mohammad Zain bin Haji. “’Urf as a source of Islamic Law”. Islamic Studies 20/4 (1981), 343-355.
• Paşa, Said Halim. Buhranlarımız ve İçtimai Hayatımız. İstanbul: Çağdaş Kitap, 2020.
• Riedler, Florian. Opposition to the Tanzimat State Conspiracy and Legitimacy in the Ottoman Empire 1859-1878. London/UK: SOAS University of London, PhD Thesis, 2003.
• Rubin, Avi. “Legal Borrowing and Its Impact on Ottoman Legal Culture in the Late Nineteenth Century”. Continuity and Change 22/2 (2007), 279-303. https://doi.org/10.1017/s0268416007006339
• Rubin, Avi. “British Perceptions of Ottoman Judicial Reform in the Late Nineteenth Century: Some Preliminary Insights”. Law& Social Inquiry 37/4 (2012), 991-1012. https://doi.org/10.1111/j.1747-4469.2012.01293.x
• Serbestoğlu, İbrahim. “Zorunlu Bir Modernleşme Örneği Olarak Osmanlı Tabiiyet Kanunu”. Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 29 (2011), 193-214. https://doi.org/10.1501/otam_0000000572
• Shaw, Stanford et al. History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Reform, Revolution and Republic: the Rise of Modern Turkey, 1808-1975. 2. Volume. Cambridge: Cambridge University Press, 1977. https://doi.org/10.1017/CBO9780511614972
• Starr, June. Law as Metaphor: From Islamic Courts to the Palace of Justice. New York: State University of New York Press, 1992.
• Swedberg, Richard. The Max Weber Dictionary: Key Words and Central Concepts. Stanford. California: Stanford Social Sciences, 2005.
• Tucker, Judith E. “Revisiting Reform: Women and the Ottoman Law of Family Rights, 1917”. The Arab Studies Journal 4/2 (1996), 4-17.
• Türk Anayasa Hukuku Sitesi. “The Rescript of Gülhane - Gülhane Hatt-ı Hümayunu”. trans. unknown. Access 28 February 2021. http://www.anayasa.gen.tr/gulhane.htm
• Türk Anayasa Hukuku Sitesi. “The Rescript of Reform - Islahat Fermanı”. trans. un-known. Access 28 February 2021. http://www.anayasa.gen.tr/reform.htm
• Welchman, Lynn. Women and Muslim Family Laws in Arab States A Comparative Overview of Textual Development and Advocacy. Amsterdam: Amsterdam University Press, 2007. https://doi.org/10.5117/9789053569740
• Wilson, Bryan R. Religion in Secular Society. ed. by Steve Bruce. UK; Oxford: Oxford University Press, [1966] reissued 2016.
• Yılmaz, İhsan. “Diversity, Legal Pluralism and Peaceful Co-Existence in the Ottoman Centuries”. The Ottoman Mosaic: The Preservation of Minority Groups, Religious Tolerance, Govern ance of Ethnically Diverse Societies. ed. Kemal Karpat-Yetkin Yildirim. 81-98. US: CUNE Press, 2010.