Modern Kitab-ı Mukaddes Eleştirisinin Erken Dönem Habercisi Olarak Marcion: Harnack Sonrası Araştırmalar Bağlamında Bir Değerlendirme

Yıl 2020, Sayı: 41, 461 - 489, 20.09.2020

Asim Duran

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.741615

Öz

Modern araştırmalar, Hıristiyan kutsal metinlerinin kanonlaşmasında ve Hıristiyanlığın Yahudilikten koparak bağımsız bir din olmasında erken dönem heretiklerinin doğrudan ve dolaylı tesirlerinin sanıldığından daha fazla olduğunu göstermiştir. Bu bağlamda Hıristiyanlık tarihinin ilk üç yüzyılını konu edinen birçok araştırma, hâkim Hıristiyan geleneği tarafından bir şekilde göz ardı edilmiş tarihsel şahsiyetleri gün yüzüne çıkardı. Aynı zamanda bu çalışmalar, söz konusu heretiklerin Hıristiyan geleneğinin oluşumundaki yerleri hakkında bazı geleneksel teolojik kabulleri tartışmaya açtı. Kuşkusuz bu çalışmalarda ele alınan isimler arasında Sinoplu Marcion’un (öl. 160/161/165) özel yeri vardır. Çünkü o, erken dönem Hıristiyanlığın kurumsallaşma sürecindeki etkili aktif katılımcılardan biriydi. Aynı zamanda o, bilinçli bir teolojik duruş içinde inisiyatif alarak kendi kanonunu oluşturan ilk isimlerdendi. Öyle ki Hıristiyanlık tarihiyle ilgilenen araştırmacıların büyük bir kısmı, miladi 2. yüzyılda Mesihçi hareketin geneli tarafından hâlihazırda bilinen ve kabul edilen rivayetlerden belli seçkiler yaparak otoriter bir koleksiyon derleyen ilk kişinin Marcion olduğu konusunda neredeyse hemfikirdir. Böylece o, kendi teolojisi etrafında şekillenen bir inanç yaratmayı belli dereceye kadar başarabilmişti ve müntesipleri üzerinde uzun zaman kalıcı etki de yaratabilmişti.

Yine de geleneksel Hıristiyanlık, tüm bu reddiye literatürüne rağmen, ilginç bir biçimde Marcion’un Hıristiyan kanonunun oluşumundaki öncü rolü konusunda dikkat çeken bir sessizliğe sahiptir. Bu nedenle, onun İsa ile Pavlus’un gerçek yaşamını arayışında ve kutsal metne dair eleştirel faaliyetlerinde kullandığı metodoloji konusunda belli ölçüde sessizlik vardır. Örneğin, Hıristiyan ortodoksisinin erken dönem savunucularının çoğu, Marcion’un bir kutsal kitap eleştirmeni olarak yeri konusunda neredeyse kayda değer bir şey söylemezler. Kutsal metinlerin edisyonuyla ilgilenen Kilise babaları, Yeni Ahit’in derlenmesinde Marcion’un etkisini bazen görmezden geldiler ve bir heretik olduğu için ondan alıntı yapmayı tercih etmediler. Yine de onun bir kutsal kitap eleştirmeni olarak yeri, Kilise tarafından uzun yıllar bilinçli bir sessizliğe mahkûm edilmiştir. İkinci yüzyılın bu en önemli heretiğini, yüzyıllar boyunca uzun bir sessizlik içinden çıkararak onun bir kutsal kitap eleştirmeni olarak yerini baskın bir biçimde ortaya koyan isim kuşkusuz Adolf von Harnack (öl. 1930) olmuştur. 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Harnack’ın başarısı, hem Marcion hakkında müstakil bir çalışma yapması, hem de (S. Moll’un ifadesiyle söylersek) 2. yüzyılın bu en önemli heretiğini bir kahramana dönüştürmesiydi. İlk baskısı 1921 yılında Almanca yapılan Marcion: Das Evangelium vom fremden Gott (Marcion: Yabancı Tanrı’nın İncili) isimli monografisiyle Harnack, Marcion’un Hıristiyan geleneği üzerindeki doğrudan veya dolaylı tesirini göstermekle kalmadı; aynı zamanda kendinden sonraki eleştirel çalışmaların ve tartışmaların yönünü de tayin etti. Bu yüzden Marcion’a dair yapılan çalışmalar büyük oranda Harnack öncesi ve Harnack sonrası diye iki ana çizgiye ayrılmıştır. 

Bu makale Marcion’un bir kutsal kitap eleştirmeni olarak öncü kişiliğini konu edinmektedir. Bununla ilgili olarak araştırmamız, Marcion’un eleştirel yöntemi ile modern Kitab-ı Mukaddes eleştirilerinin temel hususiyetleri arasındaki ilişkinin muhtemel yönlerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Makalede, Marcion ve onun teolojisi konusunda önemli olan, fakat bu yazının kapsamını aşan bazı konulara değinilmemiştir. Örneğin, Marcion’un teolojisinin gnostik yönleri kapsam dışı bırakılmıştır. Daha ziyade bu çalışmada, Marcion’un Eski Ahit eleştirisinin teolojik ve metodolojik arka planının çeşitli yönleri tartışılmaktadır. Ayrıca onun kendi Yeni Ahit kanonunu oluştururken ne tür bir eleştirel zeminden hareket ettiği ve bunun Eski Ahit eleştirisiyle ilişkisi sorgulanmaktadır. Böylece Marcion’un eleştirel yönteminin modern kutsal kitap eleştirileri ile muhtemel bağları gösterilmeye çalışılmıştır. Bu da daha çok Adolf Harnack sonrası modern bazı tartışmalarla sınırlandırılmıştır. Bu yönüyle çalışma, Marcion’un bir kutsal metin eleştirmeni olarak öncü kişiliğini ve onun kendinden sonraki eleştirel çalışmalar üzerindeki tesirini göstermeyi hedeflemektedir. Ayrıca, Türkçe kaynaklar bakımından henüz yetersiz olan Marcion hakkındaki literatüre katkı sunmak ve onun kutsal kitap anlayışına yönelik akademik bir ilgi oluşturmak da bu makalenin amaçları arasındadır.

Çalışma dört başlıktan oluşmaktadır. İlk başlık altında Harnack’ın Marcion’u modern kutsal kitap eleştirisinin nasıl bir öncüsü haline getirdiği gösterilmeye çalışıldı. Bu bağlamda onun kutsal kitap teolojisi ile metin eleştirisinin bazı özelliklerine dikkat çekilmiştir. Ayrıca Marcion’un iman ve kurtuluşu merkeze alan teolojisinin ana özellikleri tartışılarak onun teolojik tutumu ile modern kutsal kitap teolojileri arasındaki ortak noktalara değinildi.

Anahtar Kelimeler

Dinler Tarihi, Marcion, Kitab-ı Mukaddes, Kitab-ı Mukaddes Eleştirisi, Metin Eleştirisi

Marcion as an Ancient Forerunner of Modern Biblical Criticism: An Evaluation in the Context of Post-Harnackian Studies

Öz

Modern researches, contrary to traditional beliefs, has shown that early period heretics had greater direct and indirect effects on the canonization of Christian scriptures and in the process of the separation of Christianity from Judaism. In this context, many studies that deal with the first three centuries of history of Christianity have brought to light historical figures that were somewhat ignored by the dominant Christian tradition. Also, these studies opened up for discussion some traditional theological assumptions about the place of these heretics in the formation of the Christian belief. Undoubtedly, Marcion (d. 160/161/165) has a special place among the names discussed in these studies. Because he was a person of influential active participants in the institutionalization process of early Christianity. He was also one of the first figures to form his holy canon by taking the initiative in a conscious theological stance. So, most scholars who dealing with the history of Christianity almost agree that Marcion was the first to collect an authoritative canon by set certain selections from the texts already known and accepted by a large part of the Messianic movement in the 2nd century AD. Thus, he was able to somewhat create a belief that was shaped around his own theology and had a permanent effect on her followers.
Nevertheless, traditional Christianity has an interesting silence about Marcion’s precursor role in the formation of the Christian canon. Therefore, there is substantially silence about the methodology which he used in his search for the historical life of Jesus and Paul and in his critical studies of the scriptures. For example, Church fathers who were interested in the edition of the scriptures mostly ignored Marcion's influence in the canonization of the New Testament and did not prefer to cite him because he was a heretic. So, his place as a biblical critic has been abandoned to conscious silence by the Church for centuries. Undoubtedly, it was Adolf von Harnack (d. 1930) who pointed out the most important heretic of the second century as a biblical critic by removing him from a long silence for centuries. In the first quarter of the 20th century, Harnack’s success was to both write the monography of Marcion and (to put it in S. Moll’s words) was to convert this most important heretic of the 2nd century to a hero. Harnack, in his monography (Marcion: Das Evangelium vom fremden Gott) first published in German in 1921, not only demonstrated Marcion’s direct or indirect influence on the Christian canonical tradition but also determined the direction of critical studies and discussions in the following years. For this reason, studies on Marcion may be largely divided into two main fields socalled pre-Harnack and post-Harnack.
This paper is about Marcion’s place as an ancient forerunner of modern biblical criticism in the context of post-Harnackian studies. In this context, our research aims to reveal possible aspects of the relationship between Marcion’s critical method and the basic features of modern Biblical studies. We do not address some issues that are important about Marcion and his gnostic theology because of exceeding the scope of this article. But in this paper, we discuss various aspects of the theological and methodological background of Marcion’s Old Testament criticism. Also, we try to explore how Marcion organized his New Testament canon and how it related to her Old Testament criticism. From this aspect, the study aims to show the influence of Marcion on modern critical studies in the context of post-Harnackian discusses. We also aim to contribute to the newly developing literature about Marcion in the Turkish-speaking world and to draw attention to his biblical theology in the academic field.
This article consists of fourpart. In first part, we tried to show how Harnack made Marcion a forerunner of modern biblical criticism and biblical theology. In this context, we have drawn attention to some features of Marcion’s biblical theology and textual criticism. And we discussed the main features of his theology which is centred on faith and salvation and we referred to some common grounds between Marcion's theology and modern biblical theology.
In the second part, the philosophical and theological background of Marcion's criticism of the scriptures is tried to be shown. Accordingly, we discussed Marcion's dualistic faith in god. We emphasized the connection between his dualistic faith of god and his understanding of scripture. As various researchers realized before, Marcion used the distinction between the just god (the god of the Jews), namely Demiurge, and the good God as the basis for the distinction between the Old Testament and the New Testament.

Anahtar Kelimeler

History of Religions, Marcion, Bible, Biblical Criticism, Textual Criticism

Kaynakça

• Alasgarov, Zaur. Erken Dönem Hristiyanlığında Düalist Bir Fırka: Markionizm. Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2002.
• Altıntaş, Fatma Betül. Tarihsel Eleştiri Yöntemleri: Tenkidi ve İslami Rivayetlere Uygulanması Sorunu. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Barton, John. The Old Testament: Canon, Literature and Theology : Collected Essays of John Barton. Hampshire: Ashgate Publishing, Ltd., 2007.
• BeDuhn, Jason D. The First New Testament: Marcion’s Scriptural Canon. Salem, Oregon: Polebridge Press, 2013.
• BeDuhn, Jason D. “The New Marcion: Rethinking the ‘Arch-Heretic’”. Forum, Third Series 4/2 (Sonbahar 2015): 163-179.
• BeDuhn, Jason David. “The Myth of Marcion as Redactor: The Evidence of ‘Marcion’s’ Gospel Against an Assumed Marcionite Redaction”. ASE 29/1 (2012): 21-48.
• Blackman, Edwin Cyril. Marcion and His Influence. London: SPCK, 1948.
• Durak, Nihat. “Sinoplu Bir Gnostik: Marcion”. AİBÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/2 (Güz 2013): 1-18.
• Duran, Asim. Aydınlanma ve Kutsal Kitap. Samsun: Üniversite Yayınları, 2017.
• Eliade, Mircea. Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi: Gotama Butha’dan Hıristiyanlığın Doğuşu-na. Trc. Ali Berktay. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2012.
• Epiphanius. The Panarion of Epiphanius of Salamis, Book I (Sects 1-46). Trc. Frank Williams. 2. Bs. Leiden - Boston: Brill, 2009.
• Foster, Paul. “Marcion: His Life, Works, Beliefs, and Impact”. The Expository Times 121/6 (2010): 269-280.
• Gager, John G. “Marcion and Philosophy”. Vigiliae Christianae 26/1 (1972): 53-59.
• Gamble, Harry Y. “Marcion and the ‘Canon’”. The Cambridge History of Christianity: Volume 1, Origins to Constantine. Ed. Margaret M. Mitchell - Frances M. Young. 195-213. Cambridge: Cambridge University Press, 2006.
• Grant, Robert M. Heresy and Criticism: The Search for Authenticity in Early Christian Literature. Louisville, Kentucky: Westminster/John Knox Press, 1993.
• Grant, Robert M. “Marcion and the Critical Method”. From Jesus to Paul: Studies in Honour of Francis Wright Beare. Ed. Peter Richardson - John C. Hurd. 207-216.
• Waterloo,ON: Wilfrid Laurier University Press, 1984.
• Gündüz, Şinasi. “Sinoplu Marcion’un Gnostik Teolojisi”. Hoşgörü ve İnanç Turizminde Göller Bölgesi Sempozyumu Bildirileri. 131-147. Isparta: SDÜ Basımevi, 2001.
• Harnack, Adolf. Marcion: The Gospel of the Alien God. Trc. John E. Steely - Lyle D. Bierma. Eugene, OR: Wipf and Stock Publishers, 1990.
• Harnack, Adolph. History of Dogma. Trc. Neil Buchanan. Boston: Roberts Brothers, 1895.
• Hayes, Andrew. Justin Against Marcion: Defining the Christian Philosophy. Minneapolis: Fortress Press, 2017.
• Head, Peter. “The Foreign God and the Sudden Christ: Theology and Christology in Marcion’s Gospel Redaction”. Tyndale Bullettin 44/2 (1993): 307-321.
• Hippolytus. The Refutation of All Heresies. Trc. J. H. Macmahon. Edinburg: T. & T. Clark, 1858.
• Hoffmann, R. Joseph. Marcion: On the Restitution of Christianity: An Essay on the Development of Radical Paulinist Theology in the Second Century. Chico, California: Scholars Press, 1984.
• Irenaeus. Five Books of S. Irenaeus: Against Heresies. Trc. John Keble. London - Oxford - Cambridge: James Parker and Co., 1872.
• Justin Martyr. Writings of Saint Justin Martyr: First Apology, The Fathers of the Church. Trc. Thomas B. Falls. Washington DC: Catholic University of America Press, 2008.
• Kinzig, Wolfram. “Καινὴ Διαϑήκη: The Title of the New Testament in the Second and Third Centuries”. The Journal of Theological Studies 45/2 (1994): 519-544.
• Klinghardt, Matthias. “The Marcionite Gospel and the Synoptic Problem: A New Sug-gestion”. Novum Testamentum 50/1 (2008): 1-27.
• Knox, John. Marcion and the New Testament: An Essay in the Early History of the Canon. Chica-go - Illinois: The University of Chicago Press, 1942.
• Knust, Jeniffer. “‘Taking Away From’: Patristic Evidence and the Omission of the Peri-cope Adulterae From John’s Gospel”. The Pericope of the Adulteress in Contemporary Research. Ed. David Alan Black - Jacob N. Cerone. 65-88. London - New York: Blo-omsbury T&T Clark, 2016.
• Kutsal Kitap (Tevrat, İncil, Zebur). İstanbul: Kitabı Mukaddes Şirketi-Yeni Yaşam Yayınları, 2011.
• Lieu, Judith. Marcion and the Making of a Heretic: God and Scripture in the Second Century. New York: Cambridge University Press, 2015.
• Löhr, Winrich. “Did Marcion Distinguish Between a Just God and a Good God?” Ed. Gerhard May - Katharina Greschat. 131-146. Berlin: De Gruyter, 2002.
• Lüdemann, Gerd. Heretics: The Other Side of Early Christianity. Trc. John Bowden. Louisvil-le, Kentucky: Westminster John Knox Press, 1996.
• McDonald, Lee Martin. The Origin of the Bible: A Guide for the Perplexed. London - New York: T. & T. Clark, 2011.
• Metzger, Bruce M. The Canon of the New Testament: Its Origin, Development, and Significance. Oxford: Clarendon Press, 1989.
• Moll, Sebastian. “Marcion: A New Perspective on his Life, Theology, and Impact”. The Expository Times 121/6 (2010): 281-286.
• Moll, Sebastian. The Arch-Heretic Marcion. Tübingen: Mohr Siebeck, 2015.
• Quispel, Gilles. “Marcion and the Text of the New Testament”. Vigiliae Christianae 52/4 (1998): 349-360.
• Räisänen, Heikki. “Marcion”. A Companion to Second-Century Christian “Heretics”. Ed. Antti Marjanen - Petri Luomanen. Leiden: Brill, 2008.
• Roth, Dieter T. “Marcion and the Early New Testament Text”. The Early Text of the New Testament. Ed. Charles E. Hill - Michael J. Kruger. 303-312. Oxford: Oxford Univer-sity Press, 2012.
• Roth, Dieter T. “Marcion’s Gospel and Luke: The History of Research in Current Deba-te”. Journal of Biblical Literature 127/3 (2008): 513-527.
• Roth, Dieter T. The Text of Marcion’s Gospel. Leiden - Boston: Brill, 2015.
• Tertullian. The Five Books of Quintus Sept. Flor. Tertullianus: Against Marcion. Trc. Peter Hol-mes. Edinburg: T. & T. Clark, 1878.
• Tyson, Joseph Blake. Marcion and Luke-Acts: A Defining Struggle. 2. Bs. Columbia, SC: Uni-versity of South Carolina Press, 2014.
• Vinzent, Markus. Christ’s Resurrection in Early Christianity: And the Making of the New Testa-ment. Farnham: Ashgate Publishing, Ltd., 2011.
• Vinzent, Markus. “Marcion’s Gospel and the Beginnings of Early Christianity”. ASE 32/1 (2015): 55-87.
• Wilson, Stephen G. “Marcion and the Jews”. Anti-Judaism in Early Christianity: Separation and Polemic. Ed. Stephen G. Wilson. 2: 45-58. Waterloo, ON: Wilfrid Laurier Uni- versity Press, 1986.
• Young, Edward J. Biblical Criticism to the End of the Second Christian Century. Doktora Tezi, The Dropsie College for Hebrew and Cognate Learning, 1943.