al-Fārābī’s Understanding of Scientific Method in the Context of His Book Aḥkām al-nujūm

Yıl 2020, Sayı: 41, 541 - 569, 20.09.2020

Ahmet Pirinç

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.757764

Cited By: 1

Öz

al-Fārābī (d. 339/950) is one of the important philosophers who contributed to the science stuides and tried to create a philosophy of science in medieval Islamic thought. He based his understanding of science on the principles of logic abd tried to evaluate the subject of science within epistemological and metaphysical integrity. He considered religious and rational sciences within their limitations. As a matter of fact, Iḥṣāʾ al-ʿulūm (Classification of Sciences) is one of the examples that best reflects his conception of science and philosophy.

In this study, the scientific research understanding of al-Fārābī (d. 339/950) was evaluated in the context of the treatise “Maqāla Abi Nasr al-Fārābī fīmā yasiḥḥu wa-mā lā yasiḥḥu min aḥkām al-nujūm”, which briefly abbreviated as Aḥkām al-nujūm. This assess-ment is to explain his understanding of method through the philosophical and logical arguments used by al-Fārābī on the distinction between the science of astronomy and astrology. It can said that the basic structure of the study is shaped around the con-cepts of syllogism, induction, sampling, experience and causality that stand out as criteria in the comparison of the scientific qualities of these two disciplines and in the explanation of the subject.

al-Fārābī considers the science of stars (Ilm al-nujūm) under the title of mathema-tics/ta‘līmī sciences, a sub-discipline of nazarī (theorical) philosophy. He states that the concept of the science of stars is used jointly for two sciences. One of them; a) knowledge of the provisions extracted from the stars (Ilm aḥkām al-nujūm). This science is called Astrology. It is an art that studies how stars point to future events and current human situations. b) the knowledge of the stars (Ilm al-nujūm al-ta'līmī). This science is called as astronomy. This science covers the shapes of celestial bodies, types of motion, cosmic positions, mass and weight calculations, the Earth sphere, climates and, in relation to them, the shapes of the Earth. Therefore, al-Fārābī states that the science that is valuable in terms of its subject, which is encouraged to learn and teach, is the science of the stars (Ilm al-nujūm al-ta’līmī). He also recommends avoiding the invalid propositions and inferences of the art of astrology, which are incompatible with scientific understanding and are in contrast.

What makes the treatise important is that it offers a method to be followed in re-search in other sciences, especially in astrology. Because, as in the art of astrology, he sees the root cause of some philosophical and logical errors arising out of being away from a functional methodology. According to al-Fārābī, people who do research should have a philosophical formation and a competent nature first. He says that it is necessary to base the research method in this field on the principles of philosophical knowledge and logic. Because, according to al-Fārābī, it is not possible to reach a valid and correct judgment without knowing these principles. Therefore, he emphasizes the importance of knowing Qiyas and Burhan (demonstration) which is one of the areas where comparison is applied. Because one of the disadvantages that leads a researcher to a mistake in the field of science is that a person tends to accept what is not mandatory conclusive evidence as a Burhan. 

al-Fārābī points out the logical violations made by those who are engaged in the art of astrology in the principle that those who are similar share common judgment. If any quality of one thing is similar to the quality of another thing, it indicates that all these things do not require it to be similar to the other thing in essence and nature. al-Fārābī also emphasizes the ontological principle of equality, stating that one of the two possible equals cannot be superior to the other. 

In this context, he calls attention to that some principles should be considered in the application of the method of induction and sampling, one of the reasoning forms in terms of methodology. By discussing the epistemic value of experience knowledge in terms of methodology, he tries to reveal the results it will provide us in terms of as-trology. al-Fārābī draws attention to the error made in this matter by stating that the universal judgment obtained from induction does not have the quality of a mandatory precise knowledge. He draws attention to the moral, religious and social problems that will be created by determining life through the data of astrology about the future. Therefore, it considers the judgment given by the science of astrology regarding the results of possible propositions for the future invalid. As a metaphysical basis, in the perspective of the principle of causality, Astrology prefers to interpret the inconsist-encies and misinterpretations of the art with the understanding of physical determin-ism and evaluate them together with the concepts of “coincidence” and “possible unknown”. 

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Science, Methodology, Astrology, al-Fārābī

Ahkâmü’n-nücûm (Astroloji) Eseri Bağlamında Fârâbî’nin Bilimsel Yöntem Anlayışı

Öz

Orta çağ İslâm düşüncesinde bilim çalışmalarına katkı sunan ve bir bilim felsefesi oluşturmaya çalışan önemli filozoflardan biri de Fârâbî’dir (öl. 339/950). Bilim anlayışını, mantığın ilkelerine dayandırmıştır. Bilim konusunu epistemolojik ve metafiziksel bütünlük içerisinde değerlendirmeye çalışmıştır. O, dinî ilimler ile aklî ilimleri kendi sınırlılıkları içerisinde bir bütün olarak ele almıştır. Nitekim İhsâü’l-ulûm (İlimlerin Sayımı) adlı eserinde ilimlere ilişkin yapmış olduğu sınıflandırma onun bilim ve felsefe tasavvurunu en iyi yansıtan örneklerdendir.

Bu çalışmada kısaca Ahkâmü’n-nücûm şeklinde ifade ettiğimiz “Makale Ebi Nasr el-Fârâbî fi ma yasihhu ve mâ lâ yaṣiḥḥu min aḥkâmi’n-nücûm” risalesi bağlamında Fârâbî’nin bilimsel araştırma anlayışı değerlendirilmiştir. Bahse konu olan bu değerlendirme astronomi bilimi ile astroloji sanatının ayrımı konusunda Fârâbî’nin kullandığı felsefî ve mantıkî argümanlar üzerinden onun yöntem anlayışını izah etmektir. Çalışmanın temel örgü-sünün ise bu iki disiplinin bilimsel niteliklerinin mukayesesinde ve konunun izahında kriter olarak öne çıkan kıyas, tümevarım, örneklem, tecrübe ve nedensellik kavramları etrafında şekillendiğini söyleyebiliriz.

Fârâbî, yıldızlar bilimini (İlmu’n-nücûm) nazarî felsefenin bir alt disiplini olan matematik/teâ‘lîmi bilimler başlığı altında ele alır. Yıldızlar bilimi kavramının iki ilim için ortak kullanıldığını belirtir. Bunlardan biri; a) Yıldızlardan çıkarılan hükümler ilmi (İlmu ahkâmi’n-nücûm). Bu ilim astroloji olarak isimlendirilir. Yıldızların gelecekte olacak olaylar ile şu andaki insanî birtakım durumlara işaret etmesini inceleyen bir sanattır. b) Talîmî yıldızlar ilmi (İlmu’n-nücûmi’t-teâ‘lîmî). Bu ilim ise astronomi olarak isimlendirilir. Bu ilim gök cisimlerinin şekillerini, hareket türlerini, kozmik konumlarını, kütle ve ağırlık hesaplamalarını, yer küreyi, iklimler ve bunlarla ilişkili olarak yer-yüzü şekillerini kendine konu edinir. Dolayısıyla Fârâbî konusu bakımından değerli olan, öğrenilmesi ve öğretilmesi teşvik edilen bilimin Talîmî yıldızlar ilmi (İlmu’n-nücûmi’t-teâ‘lîmî) olduğunu belirtir. Bilimsel anlayışla uyumlu olmayan ve tezat teşkil eden Astroloji sanatının geçersiz kabul edilen önerme ve çıkarımlarından da uzak durulmasını önerir.

Risaleyi önemli kılan husus, özelde astroloji genelde ise diğer bilimlerdeki araştırmalarda takip edilecek bir yöntem teklif etmesidir. Zira o, astroloji sanatında olduğu üzere ortaya çıkan birtakım felsefî ve mantıksal hataların temel sebebini işlevsel bir yöntembilimden uzak olmakta görür. Fârâbî’ye göre araştırma yapacak kişilerin öncelikle felsefî formasyona ve yetkin bir tabiata sahip olmaları gerekir. O, bu alandaki araştırma yönteminin felsefî bilgi ve mantık ilkeleri üzerinden temellendirilmesinin gerekli olduğunu söyler. Çünkü ona göre bu ilkeler bilinmeden geçerli ve doğru bir yargıya ulaşmak mümkün değildir. Dolayısıyla kıyas ve kıyasın uygulandığı sanatlar-dan burhanın bilinmesinin önemine vurguda bulunur. Zira bir bilim alanında araştırmacıyı hataya sevk eden olumsuzluklardan biri de kişinin zorunlu kesin kanıt olmayanı burhanmış gibi kabule yönelmesidir.

Fârâbî, astroloji sanatıyla uğraşanların, “benzerler ortak yargıyı paylaşırlar” ilkesinde yaptıkları mantıksal ihlallere de dikkat çeker. Bir şeyin herhangi bir niteliğinin bir başka şeyin niteliğiyle benzerlik göstermesi, tüm o şeylerin özü ve mahiyeti itibariyle de diğer şeye benzemesini gerektirmeyeceğine işaret eder. Fârâbî ontolojik müsâvât ilkesine de vurguda bulunarak mümkün iki eşitten birinin diğerinden daha üstün olamayacağını belirtir.

Bu bağlamda yöntembilim açısından akıl yürütme formlarından örneklem ve tümevarım metodunun uygulanmasında birtakım ilkelere dikkat edilmesi gerektiğini söyler. Fârâbî tümevarımdan elde edilen tümel yargının zorunlu kesin bir bilgi niteliği taşımadığını belirterek bu konuda düşülen hataya dikkat çeker. Tecrübî bilginin yöntembilim açısından epistemik değerini tartışarak astroloji açısından bize sağlayacağı sonuçları ortaya koymaya çalışır. O, geleceğe dair astroloji ilminin verileri üzerinden hayatı determine etmenin yaratacağı ahlakî, dinî ve toplumsal sorunlara dikkat çeker. Dolayısıyla Astroloji ilminin geleceğe dair mümkün önermelerin sonuçlarına ilişkin vermiş olduğu yargıyı geçersiz kabul eder. Metafizik bir esas olarak nedensellik ilkesi perspektifinde astroloji sanatıyla uğraşanların tutarsızlığını ve yanlış çıkarımlarını fizikî determinizm anlayışıyla yorumlayarak “rastlantı/ittifakî” ve “mümkün meçhul” kavramlarıyla beraber değerlendirmeyi tercih eder.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Fârâbî, Bilim, Yöntembilim, Astroloji

Kaynakça

• Açıkgenç, Alparslan. İslâm Medeniyetinde Bilgi ve Bilim. İstanbul: İsam Yayınları, 2006.
• Ağbal, Davut. “Kur’ân’da Burçlar Mahiyeti ve İnsana Etkisi Bağlamında”. Atatük Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 38 (Aralık 2012), 249-276.
• Arnaldez, Roger. “Fârâbî’nin Erdemli Şehri ve Ümmet (Umma)”. Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî, ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri. 1/ 118-138 çev. Kenan Gürsoy. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.
• Aydınlı, Yaşar. “Fârâbî ve Bağdat Meşşâî Okulu”, İslam Felsefesi Tarih ve Problemler, ed. M. Cüneyt Kaya. 145-181. İstanbul: İsam Yay, 2018.
• Cevizci, Ahmet. Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma Yayınları, 1999.
• Demir, Hilmi. Delil ve İstidlalin Mantıki Yapısı -İlk Dönem Sünni Kelâm Örneği-. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2001. Durusoy, Ali. Örnek Çeviri Metinlerle Mantığa Giriş. İstanbul: İFAV Yayınları, 2008.
• Emiroğlu, İbrahim. Klasik Mantığa Giriş. Ankara: Elis Yayınları, 2009.
• Erdoğan, İsmail. “Aristoteles ve Fârâbî’nin Felsefesinde Rastlantı’nın Yeri”. Felsefe Dünyası 42. (2/2005), 65-85.
• Fârâbî. “et-Tavti’atu fi’l-mantık”. Fârâbî'nin Bazı Mantık Eserleri. çev. Mübahat Türker-Küyel. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1990.
• Fârâbî. “Kitâbu’l-Kıyâsi’s Sagîr”. Fârâbî'nin Bazı Mantık Eserleri. çev. Mübahat Türker-Küyel. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1990.
• Fârâbî. “Kitâbü’l-Cem‘ beyne re’yeyi’l-hakîmeyn Eflâtûn el-İlâhi ve Aristûtâlis/Eflâtun ile Aristoteles’in Görüşlerinin Uzlaştırılması”. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Fârâbî. “Makâle fi ma yasihhu ve mâ lâ yaṣiḥḥu min aḥkâmi’n-nücûm /Astroloji Hakkında Doğru ve Yanlış Bilgiler”. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Fârâbî. “Peri Hermeneias”. Fârâbî’nin Peri Hermeneias Muhtasarı. çev. Mübahat Türker-Küyel. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.
• Fârâbî. “Risâle fimâ yenbağî en yukaddeme kable te‘allümi’l-felsefe/Felsefe Öğreniminde Önce Bilinmesi Gereken Konular”. İslam Filozoflarından Felsefe Metinleri. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2007.
• Fârâbî. İhsâü’l-Ulûm / İlimlerin Sayımı. çev. Ahmet Ateş. İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Fârâbî. İhsâü’l-Ulûm. nşr. Ali Bû Mülhem. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1996.
• Fârâbî. Kitâbu’l-Burhân. çev. Ömer Türker, Ömer Mahir Alper. İstanbul: Klasik Yayınları, 2012.
• Fârâbî. Makâle Ebi Nasr fi mâ yasihhu ve mâ lâ yaṣiḥḥu min aḥkâmi’n-nücûm. Risâletân felsefîyyetân. nşr. Cafer Âl-i Yâsîn. Beyrut: Dâru’l- Menâhil, 1987.
• Fârâbî. Şerhu’l-Fârâbî li kitâbi Aristûtâlîs fi’l-ibâre. nşr. W. Kutsch-S. Marrow. Beyrut: Dâru’l-Meşrik, 1986.
• Fârâbî. Taḥṣîlü’s-saʿâde. haz. Ali Bû Mülhem. Beyrut Dâr ve Mektebetü’l-Hilâl, 1995.
• Kaya, M.Cüneyt. Varlık ve İmkân Aristoteles’ten İbn Sînâ’ya İmkânın Tarihi. İstanbul: Klasik Yayınları, 2011.
• Kutluer, İlhan. “Determinizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/215-220. Ankara: TDV, 1994.
• Kutluer, İlhan. Felsefî Gök Kubbemiz. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Kutluer, İlhan. “Gāiyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 13/292-295. Ankara: TDV, 1996.
• Kutluer, İlhan. “İlliyyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/120-121. Ankara: TDV, 2000.
• L. Ivry, Alfred. “Fârâbî ve İbn-i Sînâ’nın Metafiziğindeki Yeni-Platoncu Öğelerin Değerlendirilmesi”. Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî, ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri. çev. Ahmet Cevizci. 1/162-174. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.
• Marquet, Yves. “Fârâbî’de İniş ve Yükseliş: İkiye Ayrılan Bir Bağlantı Zinciri”. Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî, ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri. çev. Kenan Gürsoy. 1/203-211. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.
• Sayılı, Aydın. “IX., X. ve XI. Asırlar ve İslâm Dünyası Uygarlığında Önemli Katkısı Olan Kalburüstü Bazı Düşünürler ve Bilim Adamları”. Uluslararası İbn Türk, Hârezmî, Fârâbî, Beyrûnî, ve İbn Sînâ Sempozyumu Bildirileri 1/ 11-22. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1990.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. “Fârâbî’nin Yapıtları”. Fârâbî. haz. Hüseyin Gazi Topdemir. İstanbul: Say Yayınları, 2009.
• Topdemir, Hüseyin Gazi. “Mu’allim-i Sânî”. Fârâbî. haz. Hüseyin Gazi Topdemir. İstanbul: Say Yayınları,2009.
• Türker, Ömer. İslam’da Metafizik Düşünce Kindî ve Fârâbî. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019. Yılmaz, Özlem. “Dört Neden Kuramının Günümüz Biyolojisi Açısından Önemi”. FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi). 16 (Güz 2013), 221-230. ISSN 1306-9535, www.flsfdergisi.com.