Muhammed b. İbrahim’in Manzûm Şir’atü’l-İslam Tercümesi (Şir’a-i Manzûm)

Yıl 2020, Sayı: 41, 775 - 812, 20.09.2020

Necati İşler

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.764234

Öz

Muhammed b. İbrahim, 15 ve 16. yüzyıllarda yaşamış bir şairdir. Ulaşabildiğimiz tek eseri Şir’a-i Manzûm’dur. Bu eser, meşhur Hanefî âlimi İmâmzâde’nin (öl. 573/1177) Şir’atü’l-İslam adlı eserinden Türkçeye 911/1505 yılında tercüme edilmiştir. Şir’atü’l-İslam, Arapça olarak telif edilen bir ilmihal ve ahlâk kitabıdır. Bu eser, Osmanlı toplumu ve âlimleri arasında çok rağbet görmüştür. Bu makalemizin birinci bölümünde Şir’atü’l-İslam’ın şerh ve tercümeleri tanıtılmıştır. İkinci ve üçüncü bölümlerde ise Şir’a-i Manzûm’un muhteva incelemesi ve Muhammed b. İbrahim’in tercüme metodu yer al-maktadır. Türk Edebiyatı’nın en uzun manzum ilmihali olan Şir’a-i Manzûm 8442 beyit-ten oluşmaktadır. Mesnevî nazım şekliyle telif edilen eser, Sultân II. Bâyezîd’e (1481–1512) ithaf edilmiştir. Los Angeles nüshasının sonunda şairin Eceabatlı olduğu bilgisine yer verilmektedir. Türkçenin yanında Arapça ve Farsça ile de şiir yazabilen Muham-med b. İbrahim, müştak, müteradif ve cinasları eserinde ustalıkla kullanmıştır. Kaynak esere bağlı kalmakla birlikte kendi katkılarını da eserine yansıtmıştır. Dînî içerikli mesnevîler gurubuna giren Şir’a-i Manzûm’da birçok ayet ve hadisin de manzum ter-cümesi vardır.

15. ve 16. yüzyıllar Türk Edebiyatı’nda mesnevî türünün altın çağı olarak kabul edilir. Bu dönemde çok sayıda dinî-tasavvufî ve ahlâkî mesnevîler yazılmıştır. Muhammed b. İbrahim tarafından Şir’a-i Manzûm adıyla yapılan tercüme de bu mesnevîlerlerden biri-sidir. Şairin edebi şahsiyetiyle ilgili hiçbir kaynakta bilgi bulunmamaktadır. Edebi şah-siyeti ile ilgili makalemizde zikredilen bütün kanaatler Şir’a-i Manzûm’a dayanmaktadır. Muhammed b. İbrahim’in şiir kabiliyeti yanında iyi bir medrese tahsili de görmüş ol-duğu eserinden anlaşılmaktadır. Sade bir dile sahip olan Şir’a-i Manzûm, Eski Anadolu Türkçesi özelliklerini taşımaktadır. Eserin dili, döneminde yazılan dînî muhtevaya sa-hip diğer mesnevilere çok benzemektedir. Süleyman Çelebi’nin Vesîletü’n-Necât’ının, Yazıcıoğlu Mehmed’in Muhammediye’sinin, İbrahim Tennûri’nin Gülzâr-ı Ma’nevî’sinin, Hamdullah Hamdi’nin Mevlid’inin, Zaîfî’nin Mecma’u’l-Envâr’ının, Dâvud-ı Halvetî’nin Gülşen-i Tevhid’inin dil özelliklerini Şir’a-i Manzûm’da da görebiliriz. Dînî-didaktik bir eser olması hasebiyle mütercim, mümkün mertebe anlaşılır olmaya gayret etmiştir. Şir’a-i Manzûm’a kaynaklık eden Şir’atü’l-İslam, 12. yüzyılda Buhara’da Arapça olarak telif edilmiştir. Bu yüzden tercümede Arapça kelime ve tamlamalara da sık rastlanmakta-dır. Beyit içinde ya da devamında mütercim bu kelime ve tamlamaların Türkçelerini de vererek şiirini anlaşılır kılmaktadır. Şir’a-i Manzûm, mesnevî türünün klasik tertibine sahiptir. Eser, besmele, hamdele ve salvele ile başlayıp tevhit ve naat beyitleri ile de-vam eder. Şair, devrin padişahı Sultân II. Bâyezîd’i (1481-1512) övgüyle andıktan son-ra eserini niçin yazdığını açıklar. Bu “giriş”in ardından “konunun işlendiği bölüme” ge-çilir. İbadetlerin yanı sıra hayata dair diğer konuları da bu fasıllarda buluruz.

Şir’a-i Manzûm’un bu güne kadar altı adet elyazma nüshası tespit edilebilmiştir. Manisa, Los Angeles ve Diyanet nüshaları ilk defa bu çalışmamızla ilim dünyasına duyurulmuş-tur. Agah Sırrı Levend’in zikrettiği Fahri Bilge nüshasına ise ulaşılamamıştır. Ahmet Aydın tarafından eserin bir kısmı üzerine 2016 yılında yapılan yüksek lisans çalışma-sında sadece Yazma Bağışlar nüshası ile Osmanlı Müellifleri’nde bahsi geçen Hacı Mah-mud nüshası kullanılmıştır. Kahire’de bulunan nüsha ise, Hacı Mahmud nüshasından istinsah edilmiştir. Devam eden doktora tezimizde tenkitli metin için Manisa, Los An-geles ve Hacı Mahmud nüshaları seçilmekle birlikte diğer nüshalardan da istifade edilmektedir. Manzum ilmihal ya da manzum fıkıh türü alanında son yıllarda Türki-ye’de kayda değer düzeyde çalışmalar yapılmıştır. Türk Edebiyatı’nın en hacimli man-zum ilmihalini tanıtan makalemizin bu sahaya önemli katkılar sunacağı kanaatindeyiz.   

Anahtar Kelimeler

Şir’a-i Manzûm, Manzûm Şir’atü’l-İslam Tercümesi, Muhammed b. İbrahim, İmâmzâde, İlmihal, Dînî Şiir, Mesnevî, 15 ve 16. Yüzyıllar, Türk-İslam Edebiyatı

Muhammad b. Ibrahim’s Poetic Shir‘at al-Islām Translation (Shir‘a-i Manzūm)

Öz

Muhammad b. Ibrahim is a poet who lived in the 15th and 16th centuries. His only work which we could reach is Shir‘a-i Manzūm. It was translated from Shir‘at al-Islām in-to Turkish in 911/1505. Shir‘at al-Islām is a book of ilmihal (catechism) and ethics writ-ten in Arabic by famous Hanafī scholar Imāmzadāh (d. 573/1177). It was very popular in Ottoman society and among scholars. In the first part of this article, the commen-taries and translations of Shir‘at al- Islām are introduced. In the second and third parts, there is content review of Shir‘a-i Manzūm and Muhammad b. Ibrahim’s translation methods. The longest poetic ilmihal (catechism) in Turkish Literature, Shir‘a-i Manzūm is consists of 8442 couplets. The work, which was written in form of the mathnawī, was dedicated to the Ottoman Sultan Bayazid II (1481–1512). At the end of the Los Angeles copy of Shir‘a-i Manzūm, it is stated that the poet was from Eceabat. Muham-mad b. Ibrahim, who could write poetry in Arabic and Persian besides Turkish, skill-fully used derivations, synonymous and puns in his work. Along with adhering to the source, he reflected his contributions to his work. There are also translations of many Qur’ān verses and hadiths in Shir‘a-i Manzūm which is included in the religious group of mathnawīs.

The 15th and 16th centuries are considered as the golden age of the mathnawī type in Turkish Literature. During these centuries many different religious-mystical and moral mathnawī have been written. The translation made by Muhammad b. Ibrahim under the name of Shir‘a-i Manzūm is one of these mathnawīs. There is no information about the literary personality of the poet. All the opinions mentioned in our article about his poetics are based on Shir‘a-i Manzūm. It is understood from his work that Muhammad b. Ibrahim received a good madrasa education as well as his poetry skills. Shir‘a-i Manzūm has a simple wording and the characteristics of Old Anatolian Turkish. The wording of the work is very similar to the other mathnawīs written in its period. Süleymān Çelebī’s Wasīlat al-Najāt; Yazıcıoğlu Mehmed’s Muhammadiya, İbrahim Tennūri’s Gulzār-ı Ma‘nawī, Hamdullah Hamdi’s Mawlīd, Zaīfī’s Majma‘u al-Anvār, Dāvud-ı Halvetī’s Gulshan-i Tawhīd are similar mathnawīs belonging to that period. Since Shir‘a-i Manzūm is a religious-didactic work, the translator used a clear wording. Since Shir‘at al-Islām, which is the source of Shir‘a-i Manzūm, was written in Arabic in Bukhara in the 12th century, it contains many Arabic words and phrases. The translator makes his poetry understandable by giving the Turkish of these words and phrases in the coup-let or afterwards. Shir‘a-i Manzūm has the classical arrangement of the mathnawī type. The work begins with basmalah, hamdalah and salvalah and continues with couplets on tawhīd and naat. The poet explains why he wrote his work after praising the Sultān Bāyezīd II (1481–1512). After this entry, it is passed to the section where the main subject is handled. In addition to worships, we also find other topics in these chapters.

Six manuscripts copies of Shir‘a-i Manzūm have been identified so far. Manisa Public Library, University of California Los Angeles Library and Presidency of the Republic of Turkey Presidency of Religious Affairs Library copies were announced to the world of science for the first time with this study. The Fahri Bilge copy mentioned by Agah Sır-rı Levend could not be reached. Ahmet Aydın made a master’s degree on a part of the work in 2016 based on Süleymaniye Library Hacı Mahmud copy which is mentioned in Osmanlı Müellifleri (Ottoman Authors) and Süleymaniye Library Manuscript Donations copy. Egyptian National Library copy was reproduced from the Hacı Mahmud copy. In our ongoing PhD Dissertation, Manisa, Los Angeles and Hacı Mahmud copies are selec-ted for the critical text, but other copies are also used. There have been remarkable studies in the field of poetic ilmihal (catechism) and poetic fıqh in Turkey in recent years. We believe that our article, which introduces the longest catechism of Turkish Literature, will make significant contributions to this field.

Anahtar Kelimeler

Shir’a-i Manzûm, Tranlation of Shir’at al-Islam, Muhammed b. Ibrahim, Imāmzādah, Ilmihal, Catechism, Religious Poetry, 15th and 16th Century, mathnawī, Turkish-Islamic Literature

Kaynakça

• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş - Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 22. Basım, 2011.
• Aclûnî. Keşfü’l-Hafâ ve Muzîlü’l-İlbâs Amme’ştehera Mine’l-Ehâdîsi Alâ-Elsineti’n-Nâs. 2 Cilt. Kâhire: Mektebetü’l-Kudsî, 1351.
• Âcûrrî. eş-Şerîa. 5 Cilt. Riyad: Dâru’l-Vatan, 1999.
• Ahmed b. Hanbel. Musned. 6 Cilt. Kâhire: Muessestu Kurtuba, ts.
• Ahterî, Mustafa Efendi. Ahterî-i Kebîr. haz. H. Ahmet Kırkkılıç - Yusuf Sancak. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2009.
• Akçiçek, Abdülkadir. Müslümanın Görgü Kitabı Şir’atü’l-İslâm. İstanbul: Sağlam Kitabevi, 1978.
• Alî Oğlu Süleymân. Lezzetü’l-İslâm. Ankara: Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A, 4781.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. “İlmihal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/139-141. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Arpaguş, Hatice Kelpetin. “Bir Telif Türü Olarak İlmihal: Tarihî Geçmişi ve Fonksiyonu”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 22/22 (2002), 25-56.
• Aydın, Ahmet. Mehmet b. İbrahim’in Manzûm Şir’atü’l-İslâm Tercümesinin Metin ve Tahlili (İlk On Beş Fasıl). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Li- sans Tezi, 2016.
• Aynacı, Mediha. Osmanlı Kuruluş Dönemi Türkçe İlmihal Eserleri Çerçevesinde İlmihallerin Fıkhi Yönden Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti-tüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Türkçe Sözlük. 3 Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı, 2006.
• Bahtî. Şir’atü’l-İslâm Tercümesi. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Merkez Kütüphanesi, Agah Sırrı Levend, 492.
• Bahtî. Terceme-i Şir’atü’l-İslâm. İstanbul: Mustafa Efendi Matbaası, 1293.
• Beyhakî. Şuabu’l-Îmân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1410.
• Bezzâr. Musned. thk. Mahfûzurrahmân Zeynullah vd. 18 Cilt. Medine: Mektebetu’l-Ulûmi ve’l-Hikem, 2009.
• Bigavî, Hacı Ahmed b. Seyyid. Terceme-i Şir’atü’l-İslâm. Ankara: Millî Kütüphane, 06 Mil Yz A 30.
• Bigavî, Hacı Ahmed b. Seyyid. Terceme-i Şir’atü’l-İslam. İstanbul: Millet Kütüphanesi, Ali Emirî Şeriyye Bölümü, 387.
• Brill, E. J. vd.. Islamic Collections - Catalogue 510. Leiden: 1979.
• Brill, E. J.. Oriental Manuscript - Catalogue 555. Leiden: 1986.
• Brockelmann, Carl. Geschichte Der Arabischen Litteratur, Supplementbande. 3 Cilt. Leiden: Brill, 1937-1942.
• Buhârî. el-Câmi‘u’s-Sahîh. thk. Muhammed Zuheyr b. Nâsir en-Nâsir. 9 Cilt. Dâru Tavki’n-Necât, y.y., 1422.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. 3 Cilt. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Câmi’u’ş-Şürûh fī-şerhi Şir’ati’l-İslâm. İstanbul: Süleymaniye Yazma Bağışlar Koleksiyonu, 862.
• Câmi’u’ş-Şürûh Şerhü Şir’atü’l-İslâm. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler Bölümü, 005631.
• Cici, Recep. “İmâmzâde Muhammed b. Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 22/210. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Çelebioğlu, Amil. Eski Türk Edebiyatı Araştırmaları. İstanbul: MEB Yayınları, 1998.
• Dağ, Hakan. Âbidî Ravzatü’l-İslâm (Giriş - İnceleme – Metin – Sözlük - Tıpkıbasım). Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Ebû Dâvûd. Sunenü Ebî Dâvûd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, ts.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Rağbet Yayınları,1998.
• Günal, Zerrin. "Ece Bey". Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/380. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Güntan, Zekiye. XIX. Yüzyıl İstanbul Mutasavvıflarından Muhammed Murad Nakşibendî ve Hülâsatü'ş-Şürûh İsimli Mesnevî Şerhinden İlk 1001 Beytin Tahlîli. Konya: Selçuk Üniver-sitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• Hasanov, Sefer. “Kurd Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ek Cilt 2/93-94. İstanbul: TDV Yayınları, 2016.
• http://www.yazmalar.gov.tr/eser/terceme-i-siratul-islam/10301 Erişim 29.06.2020
• http:www.lugatim.com Erişim 03.02.2020
• http:www.tebdiz.com Erişim 03.02.2020
• https://makhtota.ksu.edu.sa/makhtota/4212/1 Erişim 02.07.2020
• https://www.alukah.net/manu/files/manuscript_3490/makhtot.pdf Erişim 02.07.2020
• https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/details?id=13585 Erişim 15.07.2019
• https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/details?id=2689 Erişim 13.07.2019
• https://yazmaeserler.diyanet.gov.tr/details?id=3465 Erişim 17.08.2019
• İbn Abdilber, Ebû Ömer Yûsuf b. Abdillah b. Muhammed. Câmi‘u Beyâni’l-İlmi ve Fadlihî. thk. Ebi’l-Eşbâl ez-Zuheyrî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1994.
• İbn Hibbân. el-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîn ve’d-Du‘afâi ve’l-Metrûkîn. thk. Muhammed İbrâhim Zâyid. 3 Cilt. Haleb: Dâru’l-Va‘y, 1396.
• İbn Mâce. Sunenu İbn Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kutubi’l-Arabiyye, ts.
• İmam Mustafa. Şir’atü’l-İslam Tercümesi. İstanbul: Beyazıt Devlet Kütüphanesi, Veliy-yüddin Efendi, 1875.
• İmam Mustafa. Şir’atü’l-İslam Tercümesi. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, İsmihan Sultan, 270.
• İmâmzâde, Muhammed b. Ebî Bekr. Şir’atü’l-İslâm, thk. Muhammed Berekat. İstanbul: Erenler Vakfı Yayınları, 2018.
• İmâmzâde, Muhammed b. Ebû Bekir. İslâm Ahlâk ve Âdâbı (Şir’atü’l-İslâm). haz. Fazilet Neşriyat Araştırma Heyeti. İstanbul: Fazilet Neşriyat, 2011.
• Kadri, Hüseyin Kazım. Büyük Türk Lugatı. 4 Cilt. İstanbul: Devlet Matbaası-Maarif Matbaası-Cumhuriyet Matbaası, 1927-1945.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-Zunûn an-Esâmi’l-Kütübi ve’l-Fünûn. çev. Rüştü Balcı. 5 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2016.
• Kavakcı, Yusuf Ziya. XI. ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mavara’al-Nahr İslam Hukukçuları. Ankara: Sevinç Matbaası, 1976.
• Kehhâle, Ömer Rızâ. Mu‘cemü’l-mü’ellifîn: Terâcimü Muṣannifi’l-Kütübi’l-‘Arabiyye. 13 Cilt. Dımaşk: 1957-1961.
• Kudâî. Musnedu’ş-Şihâb. nşr. Hamdî Abdulmecîd es-Selefî. 2 Cilt. Beyrut: Muessesetu’r-Risâle, 1986.
• Leknevî. el-Fevâ’idü’l-Behiyye. nşr. M. Bedreddin Ebû Firâs. Kâhire: 1324.
• Levend, Agâh Sırrı. Eski Türk Edebiyat Araştırmaları-II. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
• Levend, Agah Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi(1-2). Ankara: TTK Yayınları, 1998.
• Mehmed Süreyya. Sicill-i Osmânî. haz. Nuri Akbayır, Seyit Ali Kahraman. 6 Cilt. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Muhammed b. İbrahim, Terceme-i Şir’atü’l-İslâm (Şir’a-i Manzûm). Kahire: Mısır Millî Kütüphanesi, Fıkhî-Türkî-Talat Bölümü, 68.
• Muhammed b. İbrahim. Ser’atü’l-İslâm (Şir’a-i Manzûm). Los Angeles: Kaliforniya Üniversitesi Los Angeles Kütüphanesi, Türkçe Elyazmaları Bölümü 1600-1900 LSC.0896 Box: 30/83.
• Muhammed b. İbrahim. Şir’atü’l-İslâm Tercümesi (Şir’a-i Manzûm). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi Koleksiyonu, 1592.
• Muhammed b. İbrahim. Terceme-i Şir’atü’l-İslâm (Şir’a-i Manzûm). Manisa: Manisa İl Halk Kütüphanesi, 45 Hk 4981.
• Muhammed b. İbrahim. Terceme-i Şir’atü’l-İslâm (Şir’a-i Manzûm). İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Yazma Bağışlar Koleksiyonu, 4193.
• Muhammed b. İbrahim. Terceme-i Şir’atü’l-İslâm (Şir’a-i Manzûm). Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi, Yazma Eserler Bölümü, 005232-I.
• Müslim. el-Câmi‘u’s-Sahîh. thk. Muhammed Fuâd Abdulbâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, ts.
• Özel, Ahmet. Hanefi Fıkıh Alimleri ve Diğer Mezheplerin Meşhurları. Ankara: TDV Yayınları, 2013.
• Öztürk, Seyfullah. Terceme-i Şir’atü’l-İslâm (Metin-Gramatikal Dizin). Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Pala, Ali İhsan. “Mısır Millî Kütüphanesi’nde Bulunan Fıkıhla İlgili Türkçe Yazma Eserler”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 20 (2012), 437-454.
• Seyyid Alizâde. Mefâtîhü’l-Cinân ve Mesâbîhü’l-Cenân. Saraybosna: Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi, 6766.
• Seyyid Alizâde. Şir’atü’l-İslâm: İslâm Yolu. çev. Lutfullah Uyan - A. Faruk Meyan. İstanbul: Çelik Yayınevi, 1980.
• Şemseddin Sâmî. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: İkdâm Matbaası, 1317.
• Şenocak, İhsan. Kudemâ Meclisi. İstanbul: Hüküm Yayınları, 2016.
• Tatlı, Bekir. “Türk-İslâm Davasının Büyük Mütefekkiri Mehmet Feyzî Efendi (öl. 1989) ve Türk Dünyasına Birlik Reçetesi: İslâmiyet Ruhumuz, Türklük Bedenimizdir”. Türk Dünyası Bilgeler Zirvesi: Gönül Sultanları Buluşması Bildirileri. Eskişehir 26-28 Mayıs 2014. 2/669-696. Eskişehir: Türk Dünyası Vakfı Yayınları, 2014.
• Terceme-i Şir’atü’l-İslam. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Nafiz Paşa Koleksiyonu, 319.
• Terceme-i Şir’atü'l-İslâm. Ankara: Milli Kütüphane, 06 Mil Yz A, 8980.
• Tirmizî. el-Câmi‘us’s-Sahîh. thk. Ahmed Muhammed Şâkir. 5 Cilt. Mısır: Matba‘atu Mustafa el-Bâbî el-Halebî, 1975.
• Tirmizî, eş-Şemâil. Beyrut: Muessestu’l-Kutubi’s-Sakâfiyye, 1412.
• Ziriklî, Hayruddîn. el-A‘lâm. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-İlm li’l-Melâyîn, 15. Basım, 2002.