An Evaluation on Meaning of Menstruation Attributed to Qur’ānic words Ḍaḥika (ضحك) and Akbar (أكبر)

Yıl 2020, Sayı: 42, 985 - 1005, 20.09.2020

Haşim Özdaş

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.732951

Öz

Kalam consists of words. Determining the meaning of a word wrongly in the specific realm of Qur’ān causes misunderstanding the meaning intended in the verse. Hence, it is possible to say that understanding the intent of Allah correctly depends on de-termining the meaning of the words accurately. For this purpose, since the Compan-ionship period, both prose and poetry have been consulted in determining the mean-ing of the incognitawords in Qur’ān. This method commonly applied by Ibn ‘Abbās (d. 68/687-88) was used by many exegetes in the following periods. However, this doesn’t means to attribute the verses to the meanings of some words that sparsely take place in Arabic. The reason for this is that there is a common consensus among the scholars in attributing the verses to the strongly used meanings of the words in the language unless there is presumption. Some scholars, moving from use of them in Arabic or some poems, interpreted the words, ḍaḥika (ضحك), which was mentioned in verse 71 of surah Hūd and akbar (أكبر), which is mentioned in verse 31 of surah Yūsuf, as menstruation. In this study, after giving several explanations to the abovemen-tioned verses, it will be analysed whether the proses and poems given as witnessing sources make any proofs of attributing the meaning of menstruation to these words. 

That is to say; according to great majority of the exegetes, the word ضَحِكَ mentioned in 11:71 is used in the meaning of laughing. The scholars who adopt this view submit-ted various explanations about the reason of used in the meaning of laughing. For instance, that Prophet Abraham and Sarah were heralded with a child despite their old ages, or that the guests did not touch the meal prepared, or that the angels were missioned to destroy the people of Lot although they were unaware of this fact are shown the reasons of used in the meaning of laughing. On the other hand, some scholars stated that the above-mentioned word meant menstruation. Early exegetes did not mention any information to support the meaning mentioned in Arabic or poetry; however, later scholars stated that some Arabs used the mentioned verb as menstruation. According to Sa‘lab (d. 291/904), a member of Kūfah Language School, the verb ضَحِكَ is used in this meaning. And some other scholars announced that the verb ضّحِكَ mentioned in 71st verse of surah al Hūd was a metaphor moving from the usage ضَحِكَتِ الْأَرْنَبُ with the meaning: “The rabbit menstruated”. However, some schol-ars such as Ḥākim al-Jushamī (d. 494/1101) stated that this interpretation was a forced one. In addition, some linguists and exegetes such as al-Aḫṭal (d. 92/710-11), Kumayt al-Asadī (d. 126/744), Ta’abbaṭa Sharran (d. 540 [?]) and Dū al-Iṣba‘ al-‘Adwānī (d. 600 [?]), and in some poems the writers of which are not known showed the approach as the basis of their view that the above-mentioned verb is used with the meaning of menstruation. In short, exegetes as well as linguists and literary schol-ars presented different interpretations about the word ḍaḥike (ضحك) present in the 11:71. Furthermore, some others defended that the word was used as menstruation moving from its so-called usage in both prose and poetry; on the other hand, general public opposed this view that the word is used with above-mentioned meaning since these expressions shown as the roofs were not narrated by reliable narrators and because of some other reasons. 

In our opinion, the approach in which the word in question means laughing is more accurate. Because all the poems, other than the two shown, do not seem to support this meaning. Moreover, even if this word was used to menstruation in some prose or poetry, it does not necessitate that the word mentioned in the verse is also in this sense. Because, as many exegetes have mentioned, the words mentioned in the Qur’ān should be attributed to the common use in language rather than the meaning that language experts know, except in the case of evidence.

Anahtar Kelimeler

Exegesis, Giving evidence, Ḍaḥika, Akbar, Menstruation

Kur’ân’da Geçen Ḍaḥike (ضحك) ile Ekber (أكبر) Lafızlarına Yüklenen Hayız Anlamı Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Kelam, lafızlardan oluşmaktadır. Kur’ân-ı Kerim özelinde lafzın anlamını yanlış belirlemek, âyetten murad edileni yanlış anlamaya sebep olmaktadır. Dolayısıyla murad-ı İlâhiyi doğru anlamanın, lafızların anlamını doğru bir şekilde belirlemeye bağlı olduğunu söylemek mümkündür. Bu amaca matuf olarak sahabe döneminden itibaren Kur’ân-ı Kerim’de yer alıp daha sonraları garîb olan lafızların anlamını tayin etmede hem nesir hem de şiir ile istişhâd edilmiştir. İbn Abbas (öl. 68/687-88) tarafından yaygın olarak başvurulan bu yöntem, daha sonraki dönemlerde birçok müfessir tara-fından da kullanılmıştır. Ancak bu, âyetleri, Arap kelamında nadir olarak yer alan bazı anlamlara hamletmek anlamına gelmemektedir. Çünkü bir karinenin bulunması durumu hariç, âyetleri, dilde yaygın olarak kullanılan güçlü anlamlara hamletmek gerek-tiği hususunda âlimler arasında bir fikir birliği söz konusudur. Bazı âlimler, Arap kelamından veya bazı şiirlerdeki kullanımlardan hareketle Hûd sûresi 71. âyette geçen ḍaḥike (ضحك) ile Yûsuf sûresi 31. âyette zikredilen ekber (أكبر) lafızlarını hayız görmek şeklinde tefsir etmişlerdir. Bu çalışmada söz konusu âyetlere dair farklı açıklamalara yer vermenin yanı sıra istişhâd edilen nesir ve şiirlerin bu lafızlara hayız anlamının yüklenilmesine delil teşkil edip-etmediği hususu analiz edilecektir. 

Şöyle ki, müfessirlerin çoğunluğuna göre, Hûd sûresi 71. âyette zikredilen ضَحِكَ lafzı, gülmek anlamındadır. Bu görüşü benimseyenler, gülmenin sebebine dair farklı açıklamalarda bulunmuşlardır. Örneğin Hz. İbrahim ile Sâre’nin yaşlarının ilerlemiş olmasına rağmen bir çocukla müjdelenmiş olmaları veya misafirlerin, hazırlanan yemeğe el sürmemeleri veyahut meleklerin, Lût kavmini yok etmekle görevlendirildikleri halde onların bu durumdan gafil olmaları, gülmenin sebepleri arasında gösterilmiştir. Buna karşın müfessirlerden bazıları ise, ilgili sözcüğün, hayız görmek anlamında olduğunu beyan etmişlerdir. Erken dönem tefsir âlimleri, Arap kelamından veya şiirden sözü edilen anlamı destekleyecek herhangi bir bilgiye yer vermezken; daha sonraki âlimler, bazı Arapların sözü edilen fiili, kadının hayız görmesi anlamında kullandıklarını belirtmişlerdir. Kûfe dil mektebine mensup Sa‘leb’e (öl. 291/904) göre, ضَحِك fiili, bu anlamda da kullanılmaktadır. Diğer bazıları ise, tavşan hayız gördü anlamındakiضَحِكَتِ الْأَرْنَبُ kullanımından hareketle Hûd sûresi 71. âyette zikredilen ضّحِكَ fiilinin de bu an-lamdan istiare olduğunu söylemişlerdir. Fakat Hâkim el-Cüşemî (öl. 494/1101) gibi bazı tefsir âlimleri, bunun zorlama bir yorum olduğunu beyan etmiştir. Ayrıca bazı dil ve tefsir âlimleri, mevzubahis edilen fiilin Ahtal (öl. 92/710-11), Kümeyt el-Esedî (öl. 126/744), Teebbete Şerran (öl. 540 [?]) veya Zülisba‘ el-Advânî (öl. 600 [?]) gibi şairlerin veyahut kim tarafından söylendiği bilinmeyen bazı şiirlerde hayız görmek anlamın-da kullanıldığı kabulü de bu yaklaşımın dayanakları arasında gösterilmiştir. Kısaca tefsir âlimlerinin yanı sıra dil ve edebiyat âlimleri de Hûd sûresi 71. âyette geçen ḍaḥike (ضحك) lafzı hakkında farklı değerlendirmelerde bulunmuşlardır. Bazıları, lafzın hem nesir hem de şiirde hayız görmek anlamında kullanıldığından hareketle âyette de bu anlamda olduğunu savunurken; cumhur ise, delil gösterilen sözlerin sîka/güvenilir raviler tarafından nakledilmediği ve diğer bazı gerekçelerle lafzın bu anlamda kullanıldığıyla ilgili görüşe karşı çıkmışlardır.

Kanaatimizce söz konusu lafzın gülmek anlamında olduğu yaklaşımı, daha isabetli görünmektedir. Zira ikisi hariç delil gösterilen diğer şiirlerin tamamı bu anlamı destekler nitelikte görünmemektedir. Ayrıca bu lafzın, bazı nesir veya şiirlerde hayız görmek anlamında kullanılmış olsa bile, âyette zikredilen kelimenin de bu anlamda olduğunu zorunlu kılmamaktadır. Çünkü birçok müfessirin de değindiği gibi, bir delilin bulunması durumu hariç, Kur’ân-ı Kerim’de zikredilen lafızları, dil uzmanlarının bilebilecekleri anlamlara değil, dilde yaygın anlama hamletmek gerekir.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, İstişhâd, Ḍaḥike, Ekber, Hayız

Kaynakça

• Âlûsî, Mahmûd b. Abdullah. Rûḥü’l-me‘ânî fî tefsîri’l-Ḳur’âni’l-‘Aẓîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî. 30 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Aydın, İsmail. “İbn Abbâs: Filolojik Tefsirin Öncüsü”. Ekev Akademi Dergisi 48 (2011), 117-132.
• Aydın, İsmail. Kur’ân’ın Filolojik Yorumu. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2012.
• Aydın, Şükrü. Kur’an’da Kibir Kavramı. İstanbul: Akdemi Titiz Yayınları, 2015.
• Bağdâdî, Abdülkadir b. Ömer. Ḫizânetü’l-edeb ve lübbü lübâbi lisâni’l-‘Arab. thk. Abdüs-selâm Muhammed Harûn. 13 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 4. Basım, 1418/1996.
• Buhârî, Muhammed b. İsmail. Ṣaḥîḥü’l-Buḫârî. Dımaşk - Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 2002.
• Dîvânu Teebbeṭe Şerren ve aḫbâruhu. thk. Ali Zülfikâr Şakir. Beyrut: Dârü’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1404/1984.
• Dîvânü’l-Aḫṭal. thk. Mehdi Muhammed Nâsirüddin. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2. Basım, 1414/1994.
• Durmuş, İsmail. “İstişhâd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 23/396-397. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2001.
• Dürre, Muhammed Ali Tâhâ. Tefsîrü’l-Ḳur’âni’l-Kerîm ve i‘râbuhu ve beyânuhu. 10 Cilt. Dı-maşk - Beyrut: Dâru İbn Kesîr, 1430/2009.
• Ebû Hâtim, Ahmed b. Hemdan er-Râzî. Kitâbü’z-zîne fi’l-kelimâti’l-İslâmiyyeti’l-‘Arabiyye. thk. Hüseyin b. Fedlullah el-Hemedânî. Sana/Yemen: Merkezü’d-Dirasât ve’l-Bühûs’l- Yemenî, 1415/1994.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf. el-Baḥrü’l-müḥît. thk. ‘Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1993.
• Ebû ‘Ubeyde, Ma‘mer b. Müsenna et-Teymî. Mecâzü’l-Ḳur’ân. thk. Fuat Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, ts.
• Ebü’l-Berekât İbnü’l-Enbârî, Abdurrahmân b. Muhammed. el-İnṣâf fî mesâili’l-ḫilâf beyne’l-Baṣriyyîn ve’l-Kûfiyyîn. thk. Cevdet Mebrûk Muhammed. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 2002.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed. Tehẕîbü’l-lüġa. thk. Ali Hasan Hilâlî. 16 Cilt. Kahire: ed-Dârü’l-Mısriyye li’l-Te’lîf ve’t-Tercüme, 1384/1964.
• Ferâhî, Abdülhamîd. Müfredatü’l-Ḳur’ân (Neẓarâtün cedîdetün fî tefsîri elfâẓin Ḳur’âniyye). thk. Muhammed Ecmel Eyyûb el-İslâhî. Beyrut: Dârü’l-Ġarbi’l-İslâmî, 1422/2002.
• Ferâhîdî, Ebû Abdurrahman Halil b. Ahmed. Kitâbü’l-‘Ayn. thk. Mehdî el-Mahzûmî - İbrahim es-Samarraî. 8 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü’l-Hilâl, ts.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyya Yahya b. Ziyâd. Me‘âni’l-Ḳur’ân. 3 Cilt. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb, 3. Basım, 1403/1983.
• Haddâdî, Ahmed b. Muhammed es-Semerkandî. el-Medḫal li ‘ilmi tefsîri Kitâbi’l-Allah Teâlâ. thk. Safvân ‘Adnân Dâvûdî. Dımaşk - Beyrut: Dârü’l-Kalem - Dâretü’l-‘Ulûm, 1408/1998.
• Hâkim el-Cüşemî, Ebû Sa‘îd Mühsin b. Muhammed. et-Tehẕîb fi’t-tefsîr. thk. Abdurrah-man b. Süleyman es-Sâlimî. 10 Cilt. Kahire - Beyrut: Dârü’l-Kitâb el-Misrî - Dârü’l-Kitâb el- Lübnânî, 1440/2019.
• Harman, Ömer Faruk. “İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/519-521. İstanbul: TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, 2000.
• İbn ‘Âşûr, Muhammed Tahir. Tefsîrü’t-taḥrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: Darü’t-Tunusiyye, 1984.
• İbn ‘Atıyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib. el-Müḥarrarü’l-vecîz fî tefsîri’l-Kitâbi’l-‘Azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2001.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Ḫaṣâiṣ. thk. Muhammed Ali en-Neccâr. 3 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’l-‘İlmiyye, ts.
• İbn Cinnî, Ebü’l-Feth Osman. el-Müḥteseb. thk. Ali en-Necdî Nâsif vd. 2 Cilt. Kahire: Dâru Sezgîn, 2. Basım, 1406/1986.
• İbn Düreyd, Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasan. Cemharatü’l-lüġa. 4 Cilt. Haydarâbâd-Dekken: Matbaatu Meclisu Dâiretü’l-Maârif, 1344/1926.
• İbn Ebû Hâtim, Abdurrahman b. Muhammed. Tefsîrü’l-Ḳur’âni’l-‘Aẓîm müsneden ‘an Rasûli’l-Allah ve’ṣ-ṣaḥâbeti ve’t-tâbi‘în. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. 10 Cilt. Mekke: Mektebetu Nezar Mustafa el-Bâz, 1417/1997.
• İbn Fâris, Ebû Hasan Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya. Mü’cemu meḳāyîsi’l-lüġa. thk. Abdüs-selâm Muhammed Harûn. 6 Cilt. Dârü’l-Fikr, 1979.
• İbn Haldûn, Veliyyüddîn Abdurrahman b. Muhammed. Müḳaddimetu İbn Ḫaldûn. thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş. 2 Cilt. Dımaşk: Dâru Ya‘rub, 1425/2004.
• İbn Hâleveyh, Ebû Abdullah Hüseyin b. Ahmed. Müḫtaṣar fî şevâzzi’l-Ḳur’ân min kitâbi’l-bedî‘. Kahire: Mektebetü’l-Mütenebbî, ts.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Ḳur’âni’l-‘Aẓîm. thk. Mustafa Seyyid Mu-hammed. 15 Cilt. Kahire: el-Farûkü’l-Hedîse, 2000.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-‘Arab. 55 Cilt. Kahire: Dârü’l-Maârif, ts.
• İbn Reşîk el-Kayravânî, Ebû Ali Hasan. el-‘Umde fî mehâsini’ş-şi‘ri ve adâbihi ve naḳdih. thk. Muhammed Mühyüddîn Abdülhamîd. 2 Cilt. Dımaşk: Dârü’l-Cîl, 5. Basım, 1401/1981.
• İbn Sîde, Ebü’l-Hasan Ali b. İsmail. el-Müḥkem ve’l-müḥîṭi’l-a‘ẓam. thk. Abdülhamid Hindâvî. 11 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1421/2000.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir Muhammed b. Kasım. Îḍâḥü’l-vaḳf ve’l-ibtidâ. thk. Mühyüddin Abdurrahman Ramadan. 2 Cilt. Dımaşk: Mecme‘u’l-Lüġati’l-‘Arabiyye, 1391/1971.
• İbnü’l-Enbârî, Ebû Bekir Muhammed b. Kasım. Kitâbü’l-eżdâd. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. Sayda - Beyrut: el-Mektebetü’l-‘Asriyye, 1987.
• Kur’an Yolu Meâli. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayın-ları, 3. Basım, 2014.
• Kurtubî, Muhammed b. Ahmed b. Ebû Bekir. el-Câmi’ li aḥkâmü’l-Ḳur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmühsin et-Türkî. 24 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2006.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü’l-Ḳur’ân. thk. Ahmet Vanlı-oğlu - Bekir Topaloğlu. 18 Cilt. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005.
• Tora Türkçe Çeviri ve Açıklamalarıyla Tora ve Aftara. çev. Moşe Farsi. 5 Cilt. İstanbul: Gözlem Gazetecilik Basın ve Yayın, 4. Basım, 2019.
• Nehhâs, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Me‘âni’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. thk. Muhammed Ali es-Sâbûnî. 6 Cilt. Mekke: Merkezu İhyâi’t-Türâsi’l-İslâmî, 1988.
• Râgıb el-İsfahânî, Hüseyin b. Muhammed b. Mufaddal. Müfredâtu elfâẓi’l-Ḳur’ân. thk. Safvân ‘Adnân Dâvûdî. Dımaşk: Dârü’l-Kalem, 3. Basım, 1423/2002.
• Râzî, Fahreddin Muhammed b. Ömer. Tefsîrü’l-kebîr. 32 Cilt. Beyrut: Darü’l-Fikr, 1401/1981.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir b. Muhammed. el-İḳtirâḥ fî ‘ilmi’n-naḥv. thk. Abdülha-kim ‘Atıyye. Dımaşk: Dârü’l-Beyrûtî, 2. Basım, 1427/2006.
• Süyûtî, Abdurrahman b. Ebû Bekir b. Muhammed. el-İtḳān fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed b. Ali. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2006.
• Şâtıbî, Ebû İshak İbrahim b. Musa. el-İ‘tiṣâm. thk. Ebû ‘Ubeyde Meşhûr b. Hasan. 4 Cilt. Dârü’t-Tevhîd, ts.
• Şehrî, Abdurrahman b. Ma‘ade. eş-Şâhidü’ş-şi‘rî fî tefsîril’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. Riyad: Mektebe-tu Dârü’t-Minhâc, 1431/2010.
• Tabâtabâî, Seyyid Muhammed Hüseyin. el-Mîzân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. 22 Cilt. Beyrut: Mües-sesetü’l-A‘lemî li’l-Matbû‘ât, 1997.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed. el-Mü‘cemü’l-kebîr. thk. Hemdî b. Abdülmecid es-Selefî. 25 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, 2. Basım, ts.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr. Câmi‘u’l-beyân ‘an te’vili âyi’l-Ḳur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmühsin et-Türkî. 26 Cilt. Kahire: Merkezü’l-Bühûs ve’d-Dirasâti’l-‘Arabiyye ve’l-İslâmiyye Dâru Hicr, 2001.
• Tabersî, Ebû Ali Fadl b. Hasan. Mecma‘ü’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Mürtezâ, 2006.
• Tayyâr, Müsâid b. Süleymân b. Nâsır. et-Tefsîrü’l-Lüġavî li’l-Ḳur’âni’l-Kerîm. Dâru İbnü’l-Cevzî, ts.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Hasan. et-Tibyân fî tefsîri’l-Ḳur’ân. thk. Ahmed Habîb Kasîr el-Amilî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Vâhidî, Ali b. Ahmed b. Muhammed. et-Tefsîrü’l-besîṭ. 25 Cilt. Riyad: el-Memleketü’l-‘Arabiyye es-Süûdiyye Vezâretü’t-Ta’lîmi’l-‘Alî Câmi‘atü’l-İmâm Muhammed b. Süûd el- İslâmiyye, 1430/2009.
• Zeccâc, Ebû İshak İbrâhim. Me‘âni’l-Ḳur’ân ve i‘râbuh. thk. Abdülcelîl Abduh Şelebi. 5 Cilt. Beyrut: ‘Alemü’l-Kütüb, 1988.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Keşşâf ‘an ḥaḳāiḳi ġavâmiḍi’t-tenzîl ve ’uyûni’l-eḳāvîl fî vü-cûhi’t-te’vîl. thk. Şeyh ‘Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 6 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-‘Ubeykân, 1998.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Abdullah. el-Burhân fî ‘ulûmi’l-Ḳur’ân. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 4 Cilt. Kahire: Mektebetu Dârü’t-Türâs, 3. Basım, 1404/1984.