Ahlâk ve Siyasetin Belirleyici İlkesi Olarak Adalet: Mâverdî Merkezli Okuma

Yıl 2020, Sayı: 42, 1077 - 1094, 20.09.2020

Fatih Aydın

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.764037

Öz

Bu makalede Mâverdî’nin ahlâk ve siyaset düşüncesi bağlamında adâlet anlayışının irde-lenmesi hedeflenmektedir. İslam düşünce geleneğinde adâlet, genellikle felsefî/teorik içeriğiyle değerlendirilmekle birlikte pratik hayatta uygulanış şekline dair kaleme alınan eserler sayıca azdır. Bu çalışmada Mâverdî’nin kendi eserlerinden hareketle onun ahlâktan siyasete, devlet yönetimine kadar adâletin pratik hayatta nasıl uygulanması gerektiğine dair yaklaşımının izlerini süreceğiz.
Mâverdî’nin düşünce dünyasında adalet erdemi paydasında birleşen ahlâk ve siyaset, birbirini tamamlayan iki temel alan olarak kabul edilir. Bir ahlâk kavramı olarak adâlet başlı başına bir erdem olmasının yanında erdemlerin kendisinden çıktığı ana erdemdir. Mâverdî adalet ile itidal (denge) arasında ilişki kurmak suretiyle kişinin öncelikle kendine karşı adaletli olması gerektiğini vurgular. Bu ise kişinin aşırılık ile eksiklik/yetersizlik arasında dengede durması, kendisini iyi ve güzel olana yönlendirmesi, kötülüklerden alıkoymasıyla mümkündür. İnsanın davranışlarında dengeli olanı tercih etmesi adâlet olduğundan dolayı kendinde iyi ve güzel davranışları gösteremeyen kimse kendine zul-metmiş olur.
Mâverdî adâleti kişinin kendisine ve başkasına olmak üzere ikiye ayırır. Kişinin kendisine karşı adâleti doğru yolda olması, çirkin şeylerden uzak durması ve davranışlarında sınırı aşmaması vb. sıralanabilir. Başkalarına karşı adâlet ise insanların sosyal yaşam/görgü kurallarına uygun dengeli davranması anlamına gelir. Yöneticinin vatandaşlarına karşı yaklaşımında adaletli olması da bu kapsamda değerlendirilir. Zira siyasette adâlet birey-birey, birey-devlet, devlet-birey ilişkisini düzenleyici esasları belirleyen temel ilkedir. Bir arada yaşamanın vazgeçilmez ilkesi adâletin bireyin söz ve eylemlerinden hukukun üs-tünlüğü ve gelir dağılımı gibi hususlara kadar pek çok yönü vardır.
Siyasetin ahlâka duyduğu ihtiyacı fark eden Mâverdî, siyasette ahlâkî ilkelere dayanan etkili ve gerçekçi bir yönetim teorisi kurmayı hedeflemiş; bunun için adâleti devlet yöne-timinin en birinci ilkesi olarak görmüştür. Bu yönüyle adâlet ahlâkî bir erdem olmasının yanında devletin temel bir görevi olarak yöneten-yönetilen arasındaki ilişkinin kuralları belirleyen temel bir ilke olarak görülür. Mâverdî, adâletin hukuk devleti çerçevesinde toplumun tamamını kuşatması için kapsamlı adâlet ilkesine vurgu yapmıştır. Ayrıca o, adâleti iktidarın gücü ve meşruiyeti için dengeleyici bir unsur olarak görür. Ona göre herkesi kuşatan adâlet toplumda düzenin ve birliğin tesisini sağlayan önemli bir ilkedir. Kapsamlı adâlet sayesinde halkın yönetime bağlılığı artar, ülke bayındır hale gelir, böyle-likle yönetici güven içinde olur. Bu şekilde adâlet siyasal yönetimin icraatlarının meşrulu-ğunu temin eden bir araç haline gelir. Adâleti iktidarın gücünü dengeleyici unsur olarak gören Mâverdî yönetimde adâletin ideal uygulamasını dinî değerlerle ve yöneticinin sahip olduğu niteliklerle ilişkilendirir.
Devlet yönetiminin sağlıklı ve amaca uygun bir şekilde işleyebilmesi için kurumlardan ziyade ilkelere önem veren Mâverdî adâleti icra edecek devlet organlarının adâletin dağıtımı konusunda ilkelerden vazgeçmemesi gerektiğini belirtir. Yönetici kendisinden başlamak üzere eşitlik ilkesine göre hareket etmeli, adâletin dağıtımını icra edecek kadı-ların tayinine ve yargılamanın hızlandırılmasına dikkat etmelidir. Aynı şekilde Mâverdî, adâleti yöneticinin yetkilerini sınırlayan bir ilke olarak görür. Bu yönüyle adâlet yönetici-nin halkına yaklaşımının sınırlarını belirleyen dengeleyici ve iktidarın meşruiyetini sağ-layıcı önemli bir unsurdur. Mâverdî’nin bu yaklaşımı kimi siyaset filozofları tarafından üretilen güce dayalı otorite yerine hakka dayalı bir otorite tesis etmeyi hedeflediğinden dolayı değerlidir. Sonuç olarak eserlerin her yerine adâlet vurgusunun nakşedilmiş oldu-ğunu gördüğümüz Mâverdî’nin metinlerinde adâletin bireysel hayattan devlet idaresine kadar her alanda anahtar niteliğinde değişmeyen temel bir erdem olduğunu anlamamız mümkündür.

Anahtar Kelimeler

ahlak, siyaset, adalet, maverdi, erdem, Devlet Yönetimi

Justice as the Determining Principle of Morality and Politics: al-Māwardī Based Reading

Öz

In this article, it is aimed to examine the understanding of justice in the context of al-Māwardī’s moral and political thought. In the tradition of Islamic thought, although jus-tice is generally examined with its philosophical / theoretical content, the works written on its application in practical life are limited. In this study, we will trace al-Māwardī’s approach to how justice should be applied in practical life, from ethics to politics and state administration, based on his own works. 

In al-Māwardī’s thought, ethics and politics that united in the virtue of justice, are con-sidered as two basic fields that complement each other. Besides being a virtue in itself, justice as a moral concept is the main virtue from which the virtues originate. He em-phasizes that the person must first be just to himself by establishing a relationship be-tween the justice and moderate. This is possible if a person stands in moderate between excess and deficiency/inadequacy, directs oneself to the good and the right, and pre-vents oneself from bad deeds. Since justice is the preference of the balanced in one’s behavior, a person who cannot show good and right behaviors torment himself.

al-Māwardī’s discusses the justice under two headings as justice against into oneself and others. Being, being on the right path, avoiding nasty things and not exceeding the limits in his behavior, etc. can be listed as justice to oneself. Justice towards others me-ans that people act in a balanced way in accordance with social life/etiquette. The fair-ness of the administrator in approaching his/her citizens is also considered within this scope. Because in politics, justice is the basic principle that determines the principles that regulate the individual-individual, individual-state, state-individual relationship. Justice that the indispensable principle of living together has many aspects such as from the words and actions of the individual to the rule of law and income distribution. 

Recognizing the need for morality in politics, al-Māwardī aimed to establish an effective and realistic administration theory based on moral principles in politics, and therefore urge the justice as the first principle of state administration. In this respect, justice is regarded as a basic principle that determines the rules of the relationship between the ruler and the ruled, as a fundamental duty of the state, as well as being a moral virtue. al-Māwardī emphasized the comprehensive justice principle in order the justice encom-pass the entire society within the framework of the rule of law. He also acknowledge the justice as a balancing factor for the power and legitimacy of power. According to him, justice that encompasses everyone is an important principle that ensures order and unity in society. Thanks to the comprehensive justice, the people's commitment to the admin-istration increases, the country becomes prosperous, so the administrator can be safe. In this way, justice becomes a tool that ensures the legitimacy of the actions of political administration. al-Māwardī, who sees justice as the balancing factor of the power, asso-ciates the ideal practice of justice with religious values and the qualities of the ruler.

In order for the state administration to function in a healthy and purposeful way, al-Māwardī emphasizes principles rather than institutions, and he states that the state organs that will exercise justice should not give up the principles on the distribution of justice. The administrator should act on the principle of equality by starting with himself, and then pay attention to the appointment of judges who will execute the distribution of justice and to speed up the trial. Likewise, al-Māwardī sees justice as a principle limiting the powers of the ruler. In this respect, justice is an important balancing factor that determines the limits of the ruler’s approach to his people and ensures the legitimacy of the government. This approach of Mâverdî has been considered valuable by some politi-cal philosophers since it aims to establish an authority based on rights and justice instead of authority based on power. As a result, it seems that according to Mâverdî, who emp-hasizes justice everywhere in his works, justice is a unchanging fundamental virtue in every field from individual life to state administration. 

Anahtar Kelimeler

Moral, al-Māwardī, Justice, State Administration, Virtue

Kaynakça

• Akyüz, Vecdi. “Mâverdî ve Hukuk”. Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni. 5/1175-1196. İstan-bul: İnsan Yayınları, 2015.
• Aristotle. Magna Moralia (The Works of Aristotle IX). Londra: Oxford University Press, 1949. ed. W. D. Ross.
• Barca, İbrahim. İslam Kurumları Tarihi Açısından Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed b. el-Habib el-Mâverdî el- Basrî’nin Kavânînü’l-vizâre ve siyasetü’l-mülk” Adlı Eseri. Şanlıurfa: Harran Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2012.
• Birsin, Mehmet. Mâverdî’nin Devlet Anlayışı. Ankara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2004.
• Çağrıcı, Mustafa. “Adâlet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/341-343. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Çağrıcı, Mustafa. “Mâverdî’de Siyaset Ahlâkı”. İslamiyât 6/1 (2003), 71-92.
• Bağdâdî, Ahmet Mübarek. “Mâverdî'nin Siyâsî Düşüncesinde İnsan ve Toplum”. Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. trc: Mustafa Sarıbıyık. 5/2 (2003), 77-99.
• Erkal, Mehmet. “Ahkâmü’s-sultaniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/555-556. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Evkuran, Mehmet. “Mâverdî’nin Düşünce Dünyası”. Doğudan Batıya Düşüncenin Serüveni. 5/1197-1222. İstanbul: İnsan Yayınları, 2015.
• Haddurî, Mâcid. İslâmda Adâlet Kavramı. trc. Selahattin Ayaz. İstanbul: Yöneliş Yayınları, 1991.
• Hamidullah, Muhammed. İslâm’da Devlet İdâresi. trc. Hamdi Aktaş. İstanbul: Beyan Yay, 2007.
• İbn Manzûr. Lisânu’l-arab. Beyrut: Daru’s-Sadr, 1990.
• İnalcık, Halil. “The Origin and Definition of the Circle of Justice (Dâire-i Adâlet)”. Selçuklu’dan Osmanlı’ya Bilim Kültür ve Sanat: Prof. Dr. Mikail Bayram’a Armağan. ed. Mustafa Demirci. Konya, Kömen Yayınları, 2003.
• Kallek, Cengiz. “Mâverdî’nin Ahlâkî, İçtimaî, Siyasî ve İktisadî Görüşleri”. Divan Disiplinlera-rası Çalışmalar Dergisi. 14 (2004), 219-265.
• Kaplan, Yunus. “Osmanlı’da Adâlet Mefhumunun Kökenleri”. Journal of Islamic Research. 31/1 (2020), 143-163.
• Karaca, Osman. Mâverdî’nin Ahlâk görüşü. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Karagözoğlu, Hümeyra. “Ahlâk Düşüncesinde Siyaseti Aramak: İbn Miskeveyh’te “Adâlet” Kavramının Siyâsî Yansımaları”. Divan Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 14/27 (2009), 93-118.
• Machiavelli, Niccolo. Hükümdar. trc. Mehmet Özay. İstanbul, Şule Yayınları, 1999.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb Basrî. A’lâmü’n-nübüvve. nşr. Muhammed el-Mu’tasım- Billâh el-Bağdâdî. Beyrut: 1407/1987).
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb Basrî. Ahkâmüs-sultaniyye ve’l-vilâyâtü’d-diniyye. thk. Ahmed Mübarek Bağdâdî. Kuveyt: Dâru İbn Kuteybe, 1989.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb Basrî. Dürerüs’sülûk fî siyaseti’l-mülûk. trc. Abdüsselam Arı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2019.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb Basrî. Nasihâtü’l-müluk. trc. Mustafa Sarıbıyık. İstanbul: Ark Yayınları, 2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb Basrî. Teshilü’n-nazar ve ta’cilü’z-zafer fî ahlâki’l-melik ve siyaseti’l-mülk. Beyrut: Dâru’n-nahdati’l-Arabiyye, 1981.
• Okumuş, Ejder. “Osmanlılar’da Siyasal Bir Kurum Olarak Adâlet Dairesi”. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi 3/5 (2005), 45-51.
• Sarıbıyık, Mustafa. Mâverdî’nin Nasihatü’l-mülûk’u ve Siyasî Görüşleri. Konya: Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1996.