Discussions on the Denotation of the Common Term (al-Lafz al-Mushtaraq) to the Meaning in Methodology of Islamic Law

Yıl 2020, Sayı: 42, 961 - 984, 20.09.2020

Mahmut Samar

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.764230

Cited By: 3

Öz

Al-Kitāb and the Sunnah (Prophetic tradition) are two basic sources of Islamic law that have become text in the historical process. To understand the nass in these two sources and to determine the best way for them are one of the most important issues of Islamic law. Science of alfāz (the wordings of the terms) in methodology of fıqh is a significant section that includes required rules in this sense. The controversies on fiqh generally depend on the meanings of the words which build the nass and to the deci-sions that acquire from these meanings. The reason is that science of alfāz includes the rules of making decisions from nass. Because of that alfāz has an extensive space in fiqh literature. 

The terms (alfāz) are subjected to taxonomy from different angles. In this respect there are four categories and twenty-four terms which are extremely significant. Because without the knowledge of the classification of alfāz, their relations with each other and hierarchy of them, it is hard to understand nass correctly. According to the aforementioned division, firstly the terms (alfāz) which their meanings were given are examined. There are four types of terms (alfāz) in this category which are also known as terms in terms of meaning or extent. These are ʿāmm, hāss, common, and muawwal terms. From these hāss has four parts; command, prohibition, mutlaq and muqayyad. Secondly, the terms (alfāz) which in terms of their use for meaning are examined. In this group there are haqiqah (truth), macaz (metaphoric meaning), sarīh (understandable) and qinaya (allusion). Thirdly, explicit and implicit terms in terms of the meaning are examined. They are totally eight terms that four of them explicit and other four of them implicit. Explicit terms are zāhir, nass, mufassar and muhqam. Implicit terms are hafī, mushqil, mujmal and mutashābih. Lastly, the terms depend on the shape of indication to the meaning are examined. These terms are indication of phrase, indication of mark, indication of nass and indication of demand. This separation belongs to Hanefite school of law, and Shaafite school of law also examined it. But there are some differentiations on separation and arranging be-tween them. 

On the other hand, there are also different approaches on provisions of the terms; and certitude and supposition of them. An argument in this respect is about the com-mon term and its publicity. The common term as a subject in many scientific fields becomes one of the important subjects of Islamic law about indications of the terms. This subject is significant in many theoretical discussions and crucial to determine the judgement in many juristic issues. The scholars of fiqh put forward their ideas on the possibility, meaning, reasons, provision and publicity of the common term and made a rich literature. The common term as a reason for discussions caused to many argu-ments in the field. It is a comprehensive subject that nearly held in all areas of Islam-ic literature. 

Anahtar Kelimeler

Islamic Law, Methodology of Islamic Law, Polysemic Terms, Denotation

İslam Hukuk Usulünde Müşterek Lafzın Manaya Delaletine Dair Tartışmalar

Öz

Kitap ve sünnet İslam hukukunun tarihi süreç içerisinde metin halini almış iki temel kaynağıdır. Bu iki kaynakta yer alan nasları anlamak ve bunun için doğru bir yöntem belirlemek İslam hukuk usulünün en önemli konularından biridir. Fıkıh usulünde lafızlar (elfâz) bahsi bu anlamda ihtiyaç duyulan kuralları içeren önemli bir bölümdür. Fıkhî anlamdaki ihtilafların çoğu nasları inşa eden lafızlara yüklenen manalara ve bu manalardan elde edilen hükümlere dayanır. Çünkü lafızlar (elfâz) bahsi, naslardan hüküm çıkarmada ihtiyaç duyulan kuralları ihtiva eder. Bu nedenledir ki fıkıh usulü alanında kaleme alınmış eserlerde lafızlara genişçe yer verildiği görülür. 

Lafızlar, farklı açılardan taksime tabi tutularak incelenir. Bu çerçevede dört kategoride yirmi dört lafız üzerinde titizlikle durulmaktadır. Çünkü lafızların tasnifi, birbiriyle ilişkisi, hiyerarşisi bilinmeden nasların doğru bir şekilde anlaşılması oldukça güçtür. Söz konusu taksime göre ilk sırada “vaz‘ olunduğu mana bakımından lafızlar” yer alır. Kapsadığı mana bakımından veya şümul bakımından lafızlar olarak da bilinen bu kate-goride dört lafız türü bulunur. Bunlar; âm, hâs, müşterek ve müevvel lafızlardır. Bun-lardan hâss lafız ise emir, nehiy, mutlak ve mukayyed kısımlarına ayırılır. İkinci sırada kullanıldığı mana bakımından lafızlar incelenir. Bu grupta hakikat, mecaz, sarih ve kinaye lafızları yer alır. Üçüncü olarak manaya delaletinin açık veya kapalı olması bakımından lafızlar ele alınır. Bunlar; dördü açık, dördü de kapalı olmak üzere sekiz lafızdan oluşur. Açık lafızlar; zahir, nass, müfesser ve muhkem. Kapalı lafızlar; hafî, müşkil, mücmel ve müteşabih. Son sırada manaya delaletinin şekli bakımından lafızlar üzerinde durulur. Bu lafızlar da ibarenin delaleti, işaretin delaleti, nassın delaleti ve iktizanın delaleti olmak üzere dört kısımdır. Bu taksim Hanefî/fukahâ metodunu be-nimseyen usûlcülere aittir. Mütekellimin/Şâfiî usûlcüleri de bu lafızları incelemişlerdir. Ancak iki yöntem arasında taksimde, sıralamada vs. bazı farklar söz konusudur. 

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Fıkıh Usulü, Çok anlamlılık, Müşterek, Umûmu’l-müşterek, İslam Hukuku

Kaynakça

• Acar, Ömer. Anlam Değişmeleri Işığında Kur’an’da Yeni Anlam Kazanan Kelimeler. Bursa: Emin Yayınları, 2016.
• Atar, Fahrettin. “Mükâtebe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 31/360-361. İstan-bul: TDV Yayınları, 2006.
• Aynî, Ebû Muhammed (Ebü’s-Senâ) Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. el-Binâye fî şerhi’l-Hidâye. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2000.
• Bâkıllânî, Kâdı Ebû Bekr. et-Takrîb ve’l-irşâd. Thk. Abdülhamit b. Ali. 2. Bs. Beyrut: Mües-sesetü’r-Risâle, 1998.
• Basri, Ebü’l-Hüseyn. el-Mu’temed fî usûli’l-fıkh. Thk. Halil el-Mîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1403.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. Thk. Muhammed Sâdık el-Kamhâvî. Beyrut: Dâr İhyâü’t-türâsi’l-Arabî, 1405.
• Cessâs, Ebu Bekr er-Râzi. el-Füsûl fi’l-usûl. Kuveyt: Vizâretü’l-evkâfi’l-Kuveytiyye, 1994.
• Dârekutnî, Ali b. Ömer. es-Sünen. Thk. Şuayb Arnâut - Abdümünim Şelebî - Abdüllatif Hirzullah - ve Ahmed İbrahim. Beyrut: Müessetü’r-Risâle, 2004.
• Debûsî, Ebû Zeyd. Takvîmü’l-edille fî usûli’l-fıkh. Thk. Halil Muhyiddin el-Mîs. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2001.
• Dirşevî, Abdullah Muhammed Nuri. “Mezâhibü’l-Usûliyyîn fi isti ‘mâli’l-müşterek fî meânîhi meân”. Journal of Faculty of Sharia 20/20 (2002). http://hdl.handle.net/10576/9399.
• Ebû Zehra, Muhammed. Usulü’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-Fikr, 2006.
• Ferhat Koca. “Müşterek”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 32/172-174. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Feyyûmî, Ahmed b. Muhammed. el-Misbâhu’l-münîr fi garibi’ş-şerhi’l-kebîr. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2003.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl. Thk. Muhammed Süleyman el-Aşkar. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2012.
• Halîl b. Ahmed, el-Ferâhîdî. Kitâbu’l-‘ayn. Thk. Mehdî el-Mahzûmî - ve İbrahim es-Sâmurâî. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1988.
• Hallâf, Abdülvehhab. İlmü usûli’l-fıkh. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2003.
• İbn Âdil, Ebû Hafs. el-Lubâb fî ulûmi’l-Kitâb. Thk. Adil Ahmed Abdülmevcut - Ali Muham-med Muavviz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1998.
• İbn Emîru Hâc, Şemsüddîn el-Halebî. et-Takrîr ve’t-tahbîr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1983.
• İbn Hişâm, en-Nahvî. Şerh Katri’n-nedâ ve belli’sadâ. Thk. Muhammed Muhyiddin Abdül-hamit. Kahire, 1383.
• İbn Kutluboğa, Kasım. Hülâsatü’l-efkâr şerhu Muhtasari’l-Menâr. Thk. Hafız Senaullah ez-Zâhidî. Beyrut: Dâr İbn Hazm, 2003.
• İbn Manzûr, Muhammed b. Mükerrem. Lisânu’l-‘Arab. I-XV Cilt. Beyrut: Dâr Sâdır, 3. Basım, 1993.
• İbn Müflih, Şemseddin. Usûlü’l-fıkh. Thk. Fahd. b. Muhammed es-Sedehân. Riyad: Mek-tebetü’l-‘Ubeykân, 1999.
• İbn Rüşd, el-Hafîd. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesıd. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 2004.
• İsnevî, Cemâlüddîn. et-Temhîd fî tahrîci’l-furû‘ ‘ale’l-usûl. Thk. Muhammed Hasan Hayto. 5. Bs. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2013.
• Kahtân, Mahbûb. “Delâletü’l-müşterek inde’l-usûliyyin”. Mecellet Külliyeti’ş-şerîa. 3 (2012), 1-24.
• Karâfî, Şihabuddin. Şerhu Tenkîhi’l-füsûl. Thk. Taha Abdurrauf Sa‘d. Kahire: Şeriketü’t-tibâe el-Fenniyye, 1973.
• Leknevî, Bahrülulûm. Fevâtihu’r-rahamût fî şerhi Müsellemi’s-sübût. Thk. Abdullah Mah-mud Muhammed Ömer. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2002.
• Mahallî, Celâleddîn - Dâğıstânî, Murtezâ. el-Bedrü’t-tâli fî halli Cem’i’l-cevâmi’. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2005.
• Mâlik, Ebû Abdillah b. Enes. el-Muvatta’. Thk. Muhammed Mustafa el-Azamî. Ebû Dabî: Müesseset Zâyid b. Sultan, 2004.
• Mergînânî, Burhaneddîn. el-Hidâye fî şerh Bidâyeti’l-mübtedî. Thk. Yusuf Tallâl. Beyrut: Dâr İhyâi’t-türâsi’l-‘Arabî, ts.
• Mertoğlu, M. Suat. “Vücûh ve Nezâi̇r”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 43/141-143. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Mevsılî, Mahmûd b. Mevdud. el-İhtiyâr li ta‘lîli’l-Muhtâr. Thk. Muhammed Adnan Derviş. Kahire: Daru’l-Halebî, 1937.
• Molla Hüsrev, Mehmed Efendi. Mirkâtü’l-vusûl ilâ ma‘rifeti’l-usûl fî usûli’l-fıkh. Thk. İlyas Kaplan. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 2012.
• Muhammed Edîb, Salih. Tefsîru’n-nusûs. 4. Bs. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1994.
• Nesefî, Ebü’l-Berekat. Menârü’l-envâr; Metnü’l-Menâr fî usûli’l-fıkh. Thk. Ahmed Abdullah Abdurrahman es-Sa‘dî. Kahire: Dâr Sa‘duddîn, 2010.
• Pezdevî, Fahrulislam. Kenzü’l-Vusûl ilâ ma‘rifeti’l-usûl. Thk. Sâid Bekdâş. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2014.
• Râzî, Fahreddîn. el-Mahsûl. Thk. Taha Cabir Feyyaz Ulvânî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1997.
• Semerkandî, Alâeddîn. Mizânü’l-usûl fî netâici’l-’ukûl. Thk. Muhammed Zeki Abdüler. Doha: Matâbi’u’d-Doha el-Hadîse, 1984.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme. el-Mebsût. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1993.
• Serahsî, Şemsü’l-eimme es-. Usulü’s-Serahsî. Beyrut: Dâru’l-Marife, ts.
• Sudirman Abbas, Ahmed. “Mevkıfü’l-fukahâ fi’l-lafzi’l-müşterek ve eserehü fi’l-fıkhi’l-İslâmî”. Ahkam Jurnal Hukum Islam 36/1 (Ocak 2016).
• Şaban, Zekiyyuddin. İslam Hukuk İlminin Esasları. Trc. İbrahim Kâfi Dönmez. 30. Bs. An-kara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2018.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. Thk. Ahmed Şakir. Kahire: Mektebetü’l-Halebî, 1940.
• Şâşî. Usûlü’ş-Şâşî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, ts.
• Şefâa, Abdülhalik. “el-Müşterekü’l-lafzî ve’l-manevî ve eseruhumâ fî ğumûdi’n-nas”. Al-Qānūn 13/1 (2016), 1-25.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali. İrşâdü’l-fuhûl ilâ tahkiki’l-hak min ilmi’l-usûl. Trc. Ahmed Azzo İnâye. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1999.
• Şimşek, Murat. “Hanefî Fakihlerin Haber Anlayışlarının Bir Göstergesi Olarak Nass Üzerine Ziyâde Meselesi”. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi. 13 (2009), 103-130.
• Şîrâzî, Ebu İshak. el-Luma‘ fî usûli’l-fıkh. Thk. Eymen Salih Şâbân. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, 2013.
• Şîrâzî, Ebû İshâk. Şerhu’l-Luma‘ fî usûli’l-fıkh. Thk. Abdülmecid Türkî. Beyrut: Daru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1998.
• Teftezânî, Sa‘düddîn. Şerhu’t-Telvîh ale’t-Tavdîh. Mısır: Mektebet Subeyh, ts.
• Türkmen, Sabri. “Arapça’da Çok Anlamlılık ve Kur’an-ı Kerim”. Diyanet İlmi Dergi. Kur’ân Özel Sayısı (2012), 533-552.
• Türkmen, Sabri. “Arapçada Çokanlamlılık ve Kur’an-ı Kerim”. Diyanet İlmi Dergi XLVI/2 (2010), 79-96.
• Yılmaz, Muharrem. “Nassa Ziyâde Problemi ve Fıkhî İhtilâflara Etkisi (Hanefî ve Şâfiî Mezhepleri Örneğinde)”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2018), 1-28. https://doi. org/10.18505/cuid.686572
• Zencânî, Şehâbeddin. Tahrîcü’l-usûl ale’l-furû’. Thk. Muhammed Edîb Salih. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1398.
• Zerkeşî, Bedrüddîn. el-Bahru’l-muhît fî usûli’l-fıkh. Beyrut: Dâru’l-Kütüb, 1994.
• Zerkeşî, Bedrüddîn. el-Burhân fî usûli’l-fıkh. Amman: Dâru’l-Kütübi, 1994.
• Zeylaî, Osman b. Ali. Tebyînü’l-hakâik. 2. Bs. Kahire: el-Matbaatü’l-kübrâ el-Emîriyye, 1313.