In the Tradition of Erkānnama Sirah and Historical References: A Writing Sample in the Albanian Archive

Yıl 2021, Sayı: 43, 315 - 336, 20.03.2021

Mehmet Çakırtaş

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.848986

Cited By: 1

Öz

Erkānnamas are texts that reveal the belief and worship system of Bektāshīsm. They are works written after the death of Haji Bektaş Veli and consist of poetic and prose texts that reflect his doctrine. In order to comprehend the belief and worship forms of the Bektāshī doctrine, it is very important to examine all aspects of the Erkānnamas. In the understanding of the Bektāshī tradition, the Erkānnamas have a special place. The names of people who have positive or negative places in the history of Islam, especially in the Bektāshī thought, are also included in the prescriptions. Thus, a history lesson is given, on the other hand, it is grounded with references to the sources of the doctrine.

In this article, it has been tried to find clues about the historical consciousness of Bektāshīsm by examining the references to sirah and history in a Bektāshī Erkānnama in the Albanian State Manuscripts Archive. In the research, content information about the aforementioned writing was given and then the way of handling the personalities and historical personalities who took place in sirah was examined. The sirah lesson is also given by referring to the basic personalities of Islam in the Erkānnamas. Almost all the Erkānnamas contain Muhammad, Ali, Khadīja and Fāṭima, which are the subjects of sirah. Muhammed and Ali, who are the most important personalities of Bektāshīsm, are mostly mentioned together. Since he is one of the names at the center of the Bektāshī doctrine, Ali's name is mostly mentioned in the Erkānnama. In the Erkānnama, which is our subject, the members of Ahl al-bayt are also mentioned as the subject of siyrah and history. When Ahl al-bayt is mentioned, Muhammad’s family and especially his wives are meant.

An example of starting history with reference to the beginning of humanity as a method of general history books is seen in the Erkānnama. After giving Adam, Eve, Moses, Ibrāhīm and Prophet Muhammad in an unsystematic method, references are made to the Umayyads, Abbasids and the elders of the sect at the establishment stage, and people from the author’s own period. Husayn and the Karbalāʾ incident are frequently mentioned in the Erkānnamas and in this way an awareness of history is built. His abominable murder and the troubles of the Ahl al-Bayt in the person of Hüseyin are constantly on the agenda. Although Ali is the reference point and real personality of the Bektāshī doctrine, Huseyin’s martyrdom in Karbala has been accepted as a source that gives life to the doctrine and has been constantly tried to be kept alive. The “twelve imams”, who express the leaders of the Bektāshī tradition, constitute some of the historical figures included in the Erkānnama. Another group that can be evaluated in the context of historical figures included in the Erkānnama is the people who are referred to as “Fourteen innocent” and martyred in childhood.

The Umayyad Period is a period in which strict policies towards Ali supporters were followed. During this period, there were negative elements in the Bektāshī consciousness of history. Concerning the Umayyads, Muʿāwiya b. Abī Sufyān, his son Yazīd b. Muʿāwiya and Marwān al-Ḥakam were included in the Erkanname. Muʿāwiya fought with Ali and was indirectly responsible for his martyrdom. Yazīd was held directly responsible for the martyrdom of Husayn. Mervan eliminated Ali’s supporters in the process of seizing power.

In the Erkānnama, besides historical personalities, sect elders and some geographical places are also mentioned. Aḥmad Yasavī and Haji Bektaş Veli took special places in the Erkanama, which is our subject of study. In addition, cities such as Karbala, Medina, Najaf and Shiraz are often mentioned in the context of the place where twelve imams and fourteen innocent were buried. The name Karbala has taken its place in the Erkânname both as a place and an event.

As a result of the research, it was seen that in the Bektāshī Erkānnamas, it was seen that the material of sirah and history was sometimes mentioned with references to events and sometimes people, and a historical perspective was gained. It was understood that this historical consciousness nourished the understanding of tevella and teberra and carried it to the present.

Anahtar Kelimeler

Erkannamas, Sirah, Albania, Bektashism

Erkânname Geleneğinde Siyer ve Tarih Referansları: Arnavutluk Arşivinde Bir Yazma Örneği

Öz

Erkânnameler, Bektaşîliğin inanç ve ibadet sistemini ortaya koyan metinlerdir. Hacı Bektaş Veli’nin ölümünden sonra kaleme alınan ve onun öğretilerini yansıtan manzum ve nesirlerden oluşan yapıtlardır. Bektaşî öğretisinin inanç ve ibadet şekillerini kavrayabilmek için Erkânnamelerin her yönüyle incelenmesi oldukça önem arz etmektedir. Bektaşî geleneğini anlamada Erkânnamelerin özel bir yeri vardır. Erkânnamelerde ahlak, yol ve yöntem öğretilirken İslam Tarihinde özellikle Bektaşî düşüncesinde olumlu veya olumsuz yere sahip şahsiyetlere yer verilerek bir taraftan tarih dersi verilmekte, diğer yandan da öğretinin kaynaklarına atıflarda bulunularak temellendirme yapılmaktadır.

Bu makalede, Arnavutluk Devlet Yazmaları Arşivi’nde bulunan bir Bektaşî Erkânnamesindeki siyer ve tarihe dair referanslar incelenerek Bektaşîliğin tarih bilincine dair ipuçları bulunmaya çalışılmıştır. Araştırmada öncelikle bahse konu yazma hakkında içerik bilgisi verilmiş ardından siyerde yer etmiş şahsiyetlerin ve tarihi kişiliklerin ele alınış biçimi incelenmiştir. Erkânnamelerde İslam’ın temel şahsiyetlerine referansta bulunularak aynı zamanda siyer dersi de verilmektedir. Hemen hemen bütün Erkânnamelerde siyerin konusu olan Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Hatice ve Hz. Fatıma’ya yer verilmektedir. Bektaşiliğin en önemli kişilikleri olan Hz. Muhammed ve Hz. Ali çoğunlukla birlikte zikredilmektedir. Bektaşî öğretisinin merkezinde yer alan isimlerden olmasından dolayı Erkânname’de en çok Hz. Ali’nin ismi geçmektedir. Konumuz olan Erkânname’de siyer ve tarihin konusu olarak Ehl-i beyt mensuplarına da değinilmiştir. Ehl-i beyt denilince Hz. Muhammed’in ailesi ve özellikle eşleri kastedilmiştir.

Erkânname’de genel tarih kitaplarının bir yöntemi olarak insanlığın ilk başlangıcına referansla tarihi başlatmanın bir örneği görülmektedir. Sistematik olmayan bir yöntemle Hz. Âdem, Hz. Havva, Hz. Musa, Hz. İbrahim ve Hz. Peygamber sıralandıktan sonra Emeviler, Abbasiler ve kuruluş aşamasındaki yol büyükleri ile müellifin kendi döneminden kişilere atıflar yapılmaktadır. Hz. Hüseyin ve Kerbela hadisesine ise çok sık yer verilmekte ve detaylı işlenerek adeta bir tarih bilinci inşa edilmektedir. Onun menfur bir biçimde katledilişi ve Hz. Hüseyin şahsında Ehl-i beytin çektiği sıkıntılar devamlı surette gündemde tutulmaktadır. Bektaşî öğretisinin referans noktası ve asıl kişiliği Hz. Ali ise de Hz. Hüseyin’in Kerbela’da şehadeti, öğretiye hayat veren bir kaynak kabul edilerek sürekli bir şekilde canlı tutulmaya çalışılmıştır. Erkânname’de yer alan tarihi şahsiyetlerden bir kısmını da Bektaşî geleneğinin önderlerini ifade eden On İki İmam oluşturmaktadır. Erkânname’de yer verilen tarihi şahsiyetler bağlamında değerlendirebileceğimiz bir başka grup da öğreti içinde “On dört masum” tabiri ile anılan ve çocuk yaşta iken şehit edilen kişilerdir.

Emeviler Dönemi, Hz. Ali taraftarlarına yönelik sıkı politikaların izlendiği bir dönemdir. Bektaşî tarih şuurunda olumsuz unsurların yer aldığı bir dönem olmuştur. Erkânname’de, Emevilerle ilgili olarak Muaviye b. Ebû Süfyan, oğlu Yezid b. Muaviye ve Mervan b. Hakem yer almıştır. Muaviye, Hz. Ali ile savaşmış ve onun şehit edilmesinden dolaylı olarak mes’ul görülmüştür. Yezid, Hz. Hüseyin’in şehid edilmesinden doğrudan sorumlu tutulmuştur. Mervan ise iktidarı ele geçirme sürecinde Ali taraftarlarını saf dışı bırakmıştır.

Erkânname’de tarihi kişilikler yanında yol büyüklerine ve bazı coğrafi yerlere de işaret edilmiştir. Hoca Ahmed Yesevî ve Hacı Bektaş Veli çalışma konumuz olan Erkânname’de özel olarak yer almıştır. Ayrıca Kerbela, Medine, Necef ve Şiraz gibi şehirler, çoğunlukla on iki imam ve on dört masum-u pakın defnedildiği yer bağlamında zikredilmiştir. Kerbela ismi ise hem yer hem de olay olarak Erkânname’de yerini almıştır.

Araştırma neticesinde Bektaşî Erkânnamelerinde siyer ve tarih malzemesinin kimi zaman hadiseler kimi zaman da kişiler üzerinden atıflarla konu edildiği ve bir tarih perspektifi kazandırıldığı görülmüştür. Bu tarih bilincinin tevella ve teberra anlayışını beslediği ve bugünlere taşıdığı anlaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Siyer, Arnavutluk, Bektaşilik, Erkânname

Kaynakça

• A.Q.SH, Arkiva Qendrore e Shtetit. F:725, V. D.68, FI. 1/1-43/2.
• Acar, Cafer. “Arşiv Belgeleri Işığında Arnavutluk’ta Bektaşi Toplumu Başkanlığı’nın Hiz-metleri -1886-1967-”. Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 12/21 (2017), 1-12. http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12125
• Acun, Hakkı. “Taş”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/142-144. İstanbul: TDV Ya-yınları, 2011.
• Akalın, Şükrü Halûk vd. Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu, 10. Basım, 2005.
• Akbulut, Dilek. “İnanç ve Üretim Bağlamında Hacıbektaş Taş İşçiliği”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 68 (2013), 221-238.
• Albayrak, Ali. “Balkanlar’da Bâbâgân Koluna Ait Bir XIX. Yüzyıl Bektâşî Erkânnâmesi”. Turkish Academic Research Review 5/3 (Eylül 2020), 456-460. https://doi.org/10.30622/tarr.765174
• Azamat, Nihat. “Kaygusuz Abdal”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/74-76. Ankara: TDV Yayınları, 1991.
• Bahadır, İbrahim. Alevi-Bektaşî Kadın Dervişler. Köln: Alevi-Bektaşi Kültür Enstitüsü = Alevi-tisch-Bektaschitishes Kulturinstitut Yayınları, 2004.
• Baş, Eyüp. “Ahmed Yesevî’nin Bektaşîlik, Alevîlik Üzerindeki Etkileri ve Osmanlı Dini Hayatındaki İzler”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52/2 (2011), 21-53. https://doi.org/10.1501/ Ilhfak_0000001077
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. Ankara: Rehber Yayınları, 1997.
• Çibik, Tuba Hatipler - Umaroğulları, Filiz. “Balkanlarda Bektaşîlik ve Bektaşî Tekkeleri”. İnsan Ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 6/1 (2017) 458-481.
• Erdem, Cem - Topuzkanamış, Ersoy. “Hacı Kırzade Hüseyin Hüsnü Baba Erkânnamesi”. Alevilik-Bektaşîlik Araştırmaları Dergisi 10 (2014), 115-139. https://doi.org/10.24082/abked.2014.10.003
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/371-374. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “Hüseyin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/518-521. İstan-bul: TDV Yayınları, 1998.
• Hatipoğlu, İbrahim. “Selman-ı Farisi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 36/441-443. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• İbn Sa‘d, Ebû Abdillâh Muhammed b. Sa‘d b. Menî‘ el-Kâtib el-Hâşimî el-Basrî el-Bağdâdî. “et-Tabakât el-Kübrâ”. Beyrut: Daru’s- sadr, ts.
• Kandemir, M. Yaşar. “Fatıma”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/219-223. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Koçak, Yunus. “Arnavutluk Devlet Arşivlerinde Bulunan Türkçe Yazma Eserler Erkânna-me:2”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 33 (Bahar 2005), 71-144.
• Maden, Fahri. “Arnavutluk’ta Bektaşîlik ve Arnavutluk’un Bağımsızlığına Giden Süreçte Bektaşîler”. Avrasya Etüdleri 44/2 (Aralık 2013), 136-171.
• Noyan, Bedri. “Balım Sultan Erkânnamesi Merkezli Geleneksel Bektaşiliğe Ait Bir Ritüel Örneği: İkrar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 40 (2006), 53-104.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Bektaşîlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 5/372-379. İstan-bul: TDV Yayınları, 1992.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Hacı Bektaş-ı Veli”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/455-458. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Öz, Mustafa. “Ehl-i Beyt”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/498-501. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Özcan, Nurgül. “Bektaşî Erkânnameleri ve Bir Bektaşî Erkânnamesi”. Türk Kültürü Hacı Bektaş Veli 46 (2008), 189-204.
• Özcan, Hüseyin. “Hacı Bektaş Veli’nin Eserlerinde ve Bektaşî Erkânnâmelerinde Dervişin Nitelikleri” Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and His-tory of Turkish or Turkic 7/1 (Winter 2012), 1695-1705.
• http://dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.3058
• Sunar, Cavit. Melamîlîik ve Bektaşîlik. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayın-ları, 1975.
• Teber, Ömer Faruk. “Bektaşî Dervişinin Yol Haritası: Bektaşî Erkânnameleri”. Doğumunun 800. Yılında Hacı Bektaş Veli Sempozyumu Bildirileri. ed. Filiz Kılıç. 359-372. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2010.
• Teber, Ömer Faruk. “Vücûd-Nâme Örneğinde Bektâşi Erkânnâmelerinde Hurûfî Unsur-lar”. Çukurova Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 13/1 (Ocak-Haziran 2013), 57-72.
• Topuzkanamış, Ersoy. “Bir Bektaşî Erkânnamesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55 (2010) 421-436.
• Turan, Fatma Ahsen. “Arnavutluk’taki Bektaşi Tekkeleri”. IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşi-lik Sempozyumu Bildiriler Kitabı, ed. Orhan Kurtoğlu vd. 2/633-648. Ankara: Hacı Bayram Veli Üniversitesi Yayınları, 2018.
• Ünal, Mehmet – Çalışkan, Nurettin. “Sünni Tarikatlarda Ehl-İ Beyt Sevgisi ve Bektaşîliğe Temayül: Halveti-Celveti Pirleri Azbi Baba ve Haşim Baba Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi 11/59 (2018), 244-257. http://dx.doi.org/10.17719/jisr.2018.2633
• Yalçın, Alemdar - Yılmaz, Hacı. “Arnavutluk Devlet Arşivlerinde Bulunan Türkçe Yazma Eserler Erkânname:1”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 33 (Bahar 2005), 11-69.
• Yalçın, Hatice. “Alevi Kültüründe Çocuk Yetiştirme ve Kadının Konumu”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi (2016), 79-84-83. http://dx.doi.org/10.12973/hbvd.79.203
• Yıldız, Harun. “Bektaşî Erkânnâmelerinde Mezhebi Unsurlar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 55 (2010), 471-476.