The Creation of Quiddity According to Kemalpashazâde

Yıl 2021, Sayı: 43, 183 - 211, 20.03.2021

Murat Demirkol

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.857770

Cited By: 1

Öz

In this article, we examined the analyzes and evaluations of Kemalpashazâde (d. 940/1534) on the issue of the creation of quiddity (maj‘ul of mahiya). Kemalpashazâde has many annotations (hāshiya) and pamphlets (risalah) on metaphysics; however, he specifically investigated this issue in his pamphlet On the Explanation of the Meaning of Creation (Ja‘l) and the Examination of Whether the Nature Is Created (maj‘ul). He examined the question of whether the creation of quiddity or not, taking into account the views and explanations of philosophers and scholars such as Avicenna, al-Rāzī, al-Tusī, al-Kātibī and al-Dawānī, especially al-Ījī and al-Jurjānī. al-Tusī and al-Kātibī are two philosophers that he applied to justify his views. Our philosopher has taken as basis the text and layout in al-Mawākıf of al-Ījī and Sharh al-Mawākıf of al-Jurjānīin the analysis of the issue. He referred to Jurjani’s works named Ḥāshiyah al-Tajrīd and Hāshiyah ‘alā Ḥikmat al-‘Ayn as required. In particular, he accused al-Jurjānī of failing to grasp the spesifics of the issue and putting it wrong. Some of his criticisms are directed to the inconsistencies that al-Jurjānī showed by adopting different views and approaches in different works on the same subject. Kemalpashazāde made important contributions to the solution of the issue. One of the significant determinations of him is the creation, which is required in the creation of quiddity, is not the two objects use of the verb ja‘ala, but one object use of this verb and that it means creation from nothing. Kemalpashazāde attached great importance to explaining what is meant by the view that “quditties are not created” advocated by philosophers. He states that philosophers disaggreed with the creation in the meaning of created by a creation of a creator. The explanation he made on this subject with a quotation from al-Tusī is briefly as follows: In terms of being a quiddity, quiddity is a necessity arising from the assumption of an assumer. However, this quiddity is qualified with the title of creation only after it has been realized in the field of external or mental existence. However, it is impossible for the creator’s change this assumption. Creation, in the meaning of the requirement of a subject, is not attached to quiddity in itself but identity. Quiddity requires the possibility in terms of quiddity and other fictitious things necessary for itself, without the condition of existence. However, it is described with these only after the quiddity is realized in the sphere of external or mental existence. Creation/generation, in the sense of needing an artist, joins identity, not quiddity. This need is not a necessity of quiddity in itself, on the contrary, quiddity brings that necessity. Kemalpashazāde accused al-Ījī nad al-Jurjānî for not understanding the difference between the madum person of Mu‘tezile and the concept of quiddity of philosophers. His use of the phrase “in general” instead of the phrase “absolute” used by al-Ījī in the second view that “absolutely all quiddities are created”, his restricting its identity to external existence, presenting the absolute existence as the joint of pure quiddity, not taking into account the other field of the nafs al-amr by referring only to the counterpart of the mental being with exclusion in the context, by adding the being to four in al-Ījī’s proposition of “if it is assumed four that is not even, then it is not four “ changing its purpose, his making an argument topic of combined quiddity can be given among the choices made by al-Jurjānī as subject of criticism. According to Kemalpashazāde there is no difference between combined quiddity and simple quiddity. Kemalpashazāde analyzed and tried to refute the evidence used to prove that the quiddities were not created.

Anahtar Kelimeler

Islamic Philosophy, Pure Quiddity, Creation of Quiddity, Existence, Kemalpashazâde

Proje Numarası

117K326

Kemalpaşazâde’ye Göre Mahiyetin Mec‘uliyeti

Öz

Bu makalede, Kemalpaşazâde’nin (öl. 940/1534) mahiyetin mec‘uliyeti meselesine dair analiz ve değerlendirmelerini inceledik. Kemalpaşazâde’nin metafizikle ilgili birçok haşiye ve risalesi vardır; ancak o bu meseleyi Yaratmanın (Ca‘l) Anlamının Açıklanması ve Mahiyetin Yaratılmış (Mec‘ul) Olup Olmadığının İncelenmesine Dair adlı risalesinde özel olarak tahkik etmiştir. O, mahiyetin mec‘ul yani yaratılmış olup olmadığı meselesini başta Îcî ve Cürcânî olmak üzere İbn Sînâ, Râzî, Tûsî, Kâtibî ve Devvânî gibi filozof ve mütekellimlerin görüş ve açıklamalarını dikkate alarak incelemiştir. Görüşlerini temellendirmek için başvurduğu iki filozof Tûsî ve Kâtibî olmuştur. Filozofumuz, meselenin analizinde Îcî’nin el-Mevâkıf’ı ile Cürcânî’nin Şerhu’l-Mevâkıf’ındaki metin ve tertibi esas almıştır. Gerektikçe Cürcânî’nin Hâşiyetü’t-Tecrîd ve Hâşiye alâ Şerhi Hikmeti’l-Ayn adlı eserlerine müracaat etmiştir. Özellikle Cürcânî’yi meselenin inceliklerini kavrayamamakla ve yanlış ortaya koymakla suçlamıştır. Eleştirilerinin bir kısmı, Cürcânî’nin aynı konuda değişik eserlerinde farklı görüş ve yaklaşımlar benimsemek suretiyle gösterdiği tutarsızlıklara yöneliktir. Kemalpaşazâde, meselenin çözümüne önemli katkılar sağlamıştır. Mahiyetin mec‘uliyetinde geçerli olan ca‘lin, ca‘ale fiilinin iki meful alan kullanımı değil, bir meful alan kullanımı olduğunu ve bunun ibdâ anlamına geldiğini belirtmesi onun bu konuda yaptığı önemli bir tespittir. Kemalpaşazâde, filozoflar tarafından savunulan “mahiyetler mec’ul değildir” görüşü ile neyin kastedildiğini açıklamaya büyük bir önem vermiştir. Filozofların aslında bir câ‘ilin ca‘liyle mec‘ul olma manasındaki mec‘uliyete karşı çıktıklarını belirtmektedir. Bu konuda Tûsî’den iktibasla yaptığı açıklama özetle şöyledir: Mahiyet olması bakımından mahiyet, bir farz edenin varsayımıyla ortaya çıkan bir zarurettir. Fakat bu mahiyet, mec‘uliyet sıfatı ile ancak haricî veya zihnî varlık alanında tahakkuk ettikten sonra nitelenir. Ancak câ‘ilin bu varsayımı değiştirmesi imkânsızdır. Bir faile ihtiyaç anlamındaki mec’uliyet, kendinde mahiyete değil, hüviyete arız olur. Mahiyet, mahiyet olması bakımından imkânı ve kendisine lazım olan diğer itibarî şeyleri varlık şartı olmaksızın gerektirir ama bunlarla ancak mahiyetin haricî veya zihnî varlık alanında tahakkuk etmesinden sonra nitelenir. Müessire ihtiyaç duyma anlamındaki mec‘uliyet, kendinde mahiyete değil, hüviyete katılır. Bu ihtiyaç, kendinde mahiyetin lazımı değildir, aksine mahiyet o lazımı gerektirir. Kemalpaşazâde, Îcî ve Cürcânî’yi Mu‘tezile’ye ait madum zât ile filozoflara ait mahiyet kavramı arasındaki farkı anlamamış olmakla suçlamıştır. Cürcânî’nin eleştiri konusu yapılan tasarrufları arasında, Îcî’nin ‘mutlak olarak bütün mahiyetlerin mec‘ul olduğu’ şeklindeki ikinci görüşte kullandığı ‘mutlak’ ibaresi yerine ‘genel olarak’ ibaresini kullanması; hüviyeti haricî varlık ile sınırlaması, mutlak varlığı sırf mahiyetin arızı olarak sunması, bağlamında hariç ile sadece zihnî varlığın mukabilini kastedip nefsü’l-emrin diğer alanını dikkate almamış olması, Îcî’nin “çift olmayan dört farz edilirse o dört değildir” önermesinde dörde ‘mevcut’ kaydını ekleyerek onun maksadını değiştirmesi, birleşik mahiyeti de tartışma konusu yapması örnek verilebilir. Kemalpaşazâde’ye göre, mec‘uliyette birleşik mahiyet ile basit mahiyet arasında fark yoktur. Kemalpaşazâde, mahiyetlerin mec‘ul olmadığını ispatlamak için başvurulan delilleri analiz etmiş ve çürütmeye çalışmıştır.

Anahtar Kelimeler

İslam Felsefesi, Sırf Mahiyet, Mahiyetin Mec‘uliyeti, Varlık, Kemalpaşazâde

Destekleyen Kurum

TÜBİTAK ARDEB

Proje Numarası

117K326

Teşekkür

TÜBİTAK'a desteklerinden dolayı teşekkür ederim.

Kaynakça

• Afîfî, Ebu’l-Alâ. “Mu‘tezile’nin Madum Nazariyesi ile İbn Arabî’nin Âyân-ı Sâbite Nazariye-sinin Karşılaştırılması”. çev. Cağfer Karadaş. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/6 (1994), 267-276.
• Akkanat, Hasan. “İbn Sînâcı Bilimsel Tümelin Şerhu’l-İşârât Geleneğindeki Yansımaları”. Uluslararası 14. Ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildiri-leri. ed. Murat Demirkol vd. 21-34. Ankara: Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Ya-yınları, 2020.
• Alper, Ömer Mahir. “Mahiyetin Mec’ûliyeti Bağlamında Kemalpaşazâde’nin Cürcânî Eleşti-risi”. İslam Düşüncesinde Süreklilik ve Değişim Seyyid Şerif Cürcânî Örneği. ed. M. Cüneyit Ka-ya. 197-224. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Aydın, Mehmet. “Nasiruddin et-Tusi’nin Mahiyetlerin Yaratılmış Olup Olmadığı Meselesine Bakışı”, Uluslararası 13. Yüzyılda Felsefe Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. M. Demirkol - M. Enes Kala. 236-242. Ankara: YBÜ Yayınları, 2014.
• Aydın, Mehmet. İbn Kemal Paşa ve Taşköprülüzâde’de Zihnî Varlık. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2016.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. “Hâşiyetü’t-Tecrîd”, Tesdîdü’l-Kavâid fî Şerh-i Tecrîdi’l-Akâid ve maahu Hâşiyetü’t-Tecrîd. nşr. Eşref Altaş vd. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Hâşiye alâ Şerhi Hikmeti’l-Ayn. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Kütüphanesi, 554.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerhu’l-Mevâkıf. çev. Ömer Türker. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Çelebi, Hasan. “Hâşiye alâ Şerhi’l-Mevâkıf”. Şerhu’l-Mevâkıf ve maahu Hâşiyetâ es-Siyalkûtî ve’l-Celebî. nşr. Mahmud Ömer Dimyâtî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Devvânî, Celâleddin. “ez-Zevrâ”. Seb’u Resâil. nşr. S. Ahmed Tuyserkânî. 171-184. Tahran: Miras-ı Mektûb, 2002.
• Devvânî, Celâleddin. Hâşiye alâ Şerhi’l-Cedîd li’t-Tecrîd (Evsat). Beyazıt Genel Kitaplığı, 2873.
• Erdem, Engin ve Necmettin Pehlivan. “Varlığın ve Yokluğun Ötesi: Kemalpaşazâde’nin ‘Leys ve Eys’in Anlamının İncelenmesine Dair Risâlesi”. İslâm Araştırmaları Dergisi 27 (2012), 87-116.
• İbn Mübarekşah. Şerhu Hikmeti’l-Ayn. Meşhed: İntişârât-ı Dânişgâh-ı Firdevsî, 1353.
• İbn Sînâ. İlâhiyyât-ı Şifâ /Metafizik. çev. Ekrem Demirli ve Ömer Türker. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2011.
• Îcî, Adûdüddin. “el-Mevâkıf”. Şerhu’l-Mevâkıf, mlf. Seyyid Şerif Cürcânî. Çev. Ömer Türker. İstanbul: Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Kâtibî, Necmeddin. el-Munassas fî Şerhi’l-Mulahhas. Tahran: Kitabhâne-i Meclis-i Şûrây-i Millî, 3814.
• Kâtibî, Necmeddin. Hikmetü’l-Ayn. çev. Salih Aydın. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2016.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. “Risâle fî beyâni ma‘ne’l-ca‘l ve tahkiki enne’l-mâhiyete mec‘ûletun”. Mecmûu Resâili-‘l-Allâme İbn Kemal Başa. thk. Hamza el-Bekrî vd. 6/283-342. İstanbul: Dâru’l-lübâb li’d-dirâsât ve’t-türâs, 2018.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. “Risâle fî Tahkîkı’l-eys ve’l-leys”. Mecmûu Resâili’l-Allâme İbn Kemal Başa. thk. Hamza el-Bekrî vd. 343-356. İstanbul: Dâru’l-lübâb li’d- dirâsât ve’t-türâs, 2018.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. “Yaratmanın (Ca‘l) Anlamının Açıklanması ve Mahiye-tin Yaratılmış (Mec‘ul Olup Olmadığının İncelenmesine Dair”. çev. Ömer Mahir Alper. Osmanlı Felsefesi Seçme Metinler içinde. ed. Ömer Mahir Alper. 169-197. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed. “Risâle fî tahkîki’l-vücûdi’z-zihnî”. Mecmûu Resâili’l-Allâme İbn Kemal Başa. thk. Hamza el-Bekrî vd. 51-186. İstanbul: Dâru’l-Lübâb li’d- Dirâse ve Tahkîki’t-Turâs, 2018.
• Kuşçu, Alaaddin Ali b. Muhammed. Şerhu Tecrîdi’l-akâid. thk. M. H. Rızâî. Kum: İntişârât-ı Râid, 1393.
• Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-Meşrikıyye fî İlmi’l-İlâhiyyât ve’t-Tabîiyyât. nşr. Muhammed el-Bağdâdî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1990.
• Râzî, Fahreddin. el-Mulahhas fi’l-Mantık ve’l-Hikme. İstanbul: Şehid Ali Paşa, 1730.
• Râzî, Fahreddin. Muhassalu efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn mine’l-ulemâi ve’l-hukemâi ve’l-mütekellimîn”. Telhîsu’l-Muhassal. mlf. Nasiruddin Tûsî. Beyrut: Dâru’l-azvâ, 1985.
• Râzî, Kutbeddin. “el-Muhâkemât”. el-İşârât ve’t-Tenbîhât maa Şerhi’l-Hâce Nasîriddin et-Tûsî ve’l-muhâkemât li-Kutbiddin er-Râzî içinde. Kum: Matbûât-ı Dinî, 1383.
• Tûsî, Nasiruddin. el-Ecvibetü’l-Mesâili’n-Nasiriyye. Tahran: İntişârât-ı Pejuheşgâh-i Ulûm-i İnsânî, 2005.
• Tûsî, Nasiruddin. Telhîsu’l-Muhassal. Beyrut: Dâru’l-Azvâ, 1985.