Poetic Translation of Mathnawī by Fayḍullah Sājid

Yıl 2021, Sayı: 44, 611 - 628, 20.09.2021

Yılmaz Öksüz

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.907930

Öz

Mathnawī, one of the basic works of Islamic civilization, has received great attention since the day it was written. In addition to Eastern languages such as Arabic, Hindi, Sanskrit and Urdu, it has also been transleted to Western languages such as German, Dutch, French, English, Spanish and Italian. Feyḍullah Sājid (1892-1978) was one of the translators of the Mathnawī, many translations and commentaries of which were made into Turkish literature. Sājid translated the first book of Mathnawī in 4,118 couplets in syllabic meter and published the first thirty-four of them in Ottoman Turkish in 1928; he later published all of them in new alphabet. Thirty-four couplets, which are the subject of the present study, are successful in terms of meter, rhyme and antibacchius. They have a very simple and understandable style. In terms of rhetoric, they contain strong couplets, as well as couplets that do not exceed the average. Adopting the literary translation method, the interpreter translated the words of the source text by finding appropriate corresponding words in Turkish or using the words in common use. He also benefited from the original words of the source text to a degree that did not harm the simplicity of the translation. While he conveyed the literal meaning in some verses, he used concepts or idioms that had no equivalent in the source text. This approach was not always accurate; it sometimes added richness to the translation, while causing the meaning of the source text to be misunderstood or not to be understood.

The translation is in accordance with the content of Mathnawī, except for abovementioned issues. In the part where the rise of the existence is dealt with (1-18), it is stated that ‘just as the ney is taken from the reed, man is separated from the bazm-i alast (the world of spirits), moaning constantly to reach to his homeland’. ‘The person who is addicted to this sorrow looks for a heart that has been shredded with longing to be able to express its concerns. Nevertheless, although everybody assume that they are companions of Mawlānā, nobody seeks the secret he has. His secret is not far from his cries, but not all ears and eyes have the illumination to understand him.’ Mentioning that ‘the sound of ney is fire, not wind’, Sājid lists the ‘qualities of ney’, and then expresses that ‘the days are untimely faded in sorrow and all except for the fish are deceived by the water.’ The translator, who thinks it is pointless to extend the word, concludes this part as follows: Does the novice understand the condition of the experienced/In fact, word needs to be brief now.

The translator starts to the section dealing with the need to leave the world by saying that “oh my son, emancipate yourself through breaking the chains”. He then proceeds saying that “The sea that falls into a container will be exhausted in a day, and the ambitious will not be satisfied.” According to him, ‘the remedy for this trouble is love because the one whose garment is torn by love suffers no more from shame or ambition. With it, the flesh made of dirt rose to the sky, and the mountain began to dancing and watching.’ ‘The lover that doesn't burn with love is like a wingless bird’. According to Sājid, who stated that ‘without the beauty of the beloved, the beginning and the end cannot be comprehended, the secrets of love cannot be kept hidden just as the reflections in the mirror cannot be hidden. If the mirror of the soul cannot reflect, that’s because its face is thoroughly rusted.’

Anahtar Kelimeler

Turkish Islamic Literature, Mawlana, Mathnawi, Fayzullah Sajid, Poetic Translation

Feyzullah Sâcid’in Manzum Mesnevî Tercümesi

Öz

İslam medeniyetinin temel eserlerinden olan Mesnevî, yazıldığı günden itibaren büyük ilgi görmüş; Arapça, Hintçe, Sanskritçe, Urduca gibi Doğu lisanları yanında Almanca, Felemenkçe, Fransızca, İngilizce, İspanyolca, İtalyanca gibi Batı dillerine de aktarılmıştır. Edebiyatımızda pek çok şerhi ve tercümesi bulunan eseri, dilimize kazandıranlardan birisi de Türk Ocağı kurucularından Feyżullah Sâcid’dir (1892-1978). Mesnevî’nin birinci defterini 4118 beyit hâlinde hece ölçüsüyle tercüme eden Sâcid, bunun ilk otuz dört beytini 1928’de Osmanlıca olarak neşretmiş; tamamını daha sonra yeni harflerle yayımlamıştır. Çalışmanın konusu olan otuz dört beyitlik kısım, vezin, kafiye ve durak yönünden başarılı bir grafik çizmektedir. Gayet sade ve anlaşılır bir üsluba sahiptir. Söyleyiş bakımından güçlü beyitleri içerdiği gibi vasatı aşamayan dizeleri de muhtevidir. Birebir çeviri metodunu benimseyen mütercim, kaynak metnin kelimelerine Türkçe uygun karşılıklar bularak veya tedavüldeki kelimeleri kullanarak çeviri yapmıştır. Tercümenin sadeliğine zarar vermeyecek ölçüde kaynak metnin kelimelerinden de istifade etmiştir. Bazı mısralarda kelime kelime mana aktarımı yaparken bazı mısralarda kaynak metinde karşılığı olmayan kavramlar veya deyimler kullanmıştır. Bu tavır, her zaman isabetli olmamış, bazen tercümeye zenginlik katarken yer yer kaynak metnin muradının anlaşılmamasına veya yanlış anlaşılmasına sebebiyet vermiştir.

Tercüme, mezkûr hususlar dışında Mesnevî’nin muhtevasına uygun bir mahiyet arz etmektedir. Varlığın zuhurunun işlendiği kısımda (1-18) ‘ney’in sazlıktan kopması gibi insanın da elest bezminden ayrıldığı ve tekrar vatanına kavuşmak için ney gibi sürekli inlediği’ dile getirilmektedir. ‘Bu derde mübtela olan insan, iştiyak derdini anlatabilmek için hasretle doğranmış yürek aramaktadır. Ne var ki, herkes ona yâr olduğunu sanmakla birlikte kimse ondaki sırrı aramamaktadır. Sırrı feryadından uzak değildir fakat her kulak ve gözde onu anlayacak nur yoktur’. ‘Ney sesinin yel değil ateş olduğunu’ söyleyen Sâcid, ‘ney’in vasıflarını’ sıraladıktan sonra ‘günlerin gam içinde vakitsiz solduğunu ve balıktan gayrısının suya kandığını’ dile getirir. Sözü uzatmanın anlamsız olduğunu düşünen mütercim bu kısmı şöyle tamamlar: Pişkiniñ ḥālini añlar mı hīç ḫām / Söz ḳıṣa gerekdir imdi vesselam.

Dünyayı terk etmenin lüzumundan bahseden kısma, Ḳurtul zencīrleri ḳırup ey oġul (19) diyerek başlayan mütercim, ‘bir kaba dökülen denizin bir günde tükeneceğini, hırslı olanın gözlerinin doymayacağını’ söylemektedir. Ona göre; bu derdin devası aşktır. Çünkü ‘aşk ile urbası yırtılanın ayıbı ve hırsı kalmaz. Onunla toprak ten göğe yükselmiş, dağ raksa başlayarak seyrana gelmiştir’. ‘Aşk ile yanmayan âşık kanatsız kuşa benzer’. ‘Yârin cemâli olmadan önün ve sonun idrak edilemeceğini’ belirten Sâcid’e göre; ‘aynada akislerin gizlenememesi gibi aşkın sırları da saklı tutulamaz. Şayet can aynası aksettirmiyorsa yüzün iyice paslanmış olmasındandır’.

Anahtar Kelimeler

Türk İslam Edebiyatı, Mevlânâ, Mesnevî, Feyzullah Sâcid, Manzum Tercüme

Kaynakça

• Can, Şefik. Konularına Göre Açıklamalı Mesnevî Tercümesi. 6 Cilt. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Can, Şefik. Mevlânâ (Hayatı-Şahsiyeti-Fikirleri). İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2004.
• Ceyhan, Semih. “Mesnevî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 29/325-334. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2004.
• Çakıcı, Bilal. “Mehmed Şâkir’in Manzum Mesnevî Tercümesi”. Erdem (Doğumunun 800. Yılında Mevlânâ Özel Sayısı) 50 (Nisan 2008), 51-58.
• Çankaya, Mücellidoğlu Ali. Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler. 8 Cilt. Ankara: Mars Matbaası, 1968.
• Çelebioğlu, Amil. Mesnevî-i Şerîf Aslı ve Sadeleştirilmişiyle Manzum Nahifî Tercümesi. 3 Cilt. İstanbul: Sönmez Neşriyat A.Ş. Yayınları, 1967.
• Dağlar, Abdülkadir. Şem‘î Şem‘ullâh Şerh-i Mesnevî (I. Cilt) (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Demirel, Şener. “Mevlânâ’nın Mesnevî’si ve Şerhleri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5/10 (2007), 469-504.
• Duru, Necip Fazıl. “Mevlevî Şeyhi Ağa-zâde Mehmed Dede ve Mesnevî’nin İlk Onsekiz Beytini Şerhi”. Tasavvuf 4/11 (Aralık 2003), 151-175.
• Etiz, M. Nihat. Cumhuriyet Dönemi Mülkiyeli Şairler (Antoloji). İzmir: Mülkiyeliler Birliği İzmir Şubesi Yayını, 2011.
• Gölpınarlı, Abdülbâki. Mesnevî Şerhi. 6 Cilt. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1985.
• Güleç, İsmail. İsmâil Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-Mesnevî’sinin İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2002.
• Gümüş, Zehra. “Mesnevî’ye Cevrî’nin Manzum Şerhi: Hall-i Tahkîkât”. Turkish Studies 4/6 (Sonbahar 2009), 231-250.
• Güngör, Özlem. İsmâil Rusûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmû’atü’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Ma’ârif) (VI. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük). Niğde: Ömer Halisdemir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Güntan, Zekiye. 19. yüzyıl İstanbul Mutasavvıflarından Muhammed Murad Nakşibendî ve Hulâsatü’ş-Şurûh Adlı Mesnevî Şerhinden İlk 1001 Beytin Tahlili. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2009.
• İzbudak, Veled Çelebi. Mesnevî Tercümesi. 6 Cilt. Konya: Büyükşehir Belediyesi, 3. Basım, 2018.
• Kanar, Mehmet. Mesnevî Tercümesi. 2 Cilt. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Karadağ, Selman. Türk Edebiyatında Manzum Mesnevî Tercümeleri ve Mehmed Şâkir Efendi’nin Mesnevî Tercümesi (İnceleme-Metin). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Karlıdağ, Abdullah Cevdet. “Ülker, Şairi Feyzullah Sâcid”. İctihad 28/357 (Teşrinisani 1932), 5856-5858.
• Kendi, İbrahim Aczî. Mevlânâ ve Ruhu Mesnevî. Konya: Yeni Kitap Basımevi, 1953.
• Koçoğlu, Turgut. Nakşî Şeyhi Ebussu’ûd el-Kayserî Şerh-i Mesnevî. Ankara: Laçin Yayınları, 2014.
• Koçoğlu, Turgut. Şem‘î Şem‘ullâh Şerh-i Mesnevî (II. Cilt) (İnceleme-Tenkitli Metin-Sözlük). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2009.
• Koner, Muhlis. Mesnevî’nin Özü. 6 Cilt. Konya: Tablet Yayınları, 2005.
• Konuk, Ahmed Avni. Mesnevî-i Şerîf Şerhi. 13 Cilt. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2012.
• Mengüç, Hilal Tuğba. İlmî Mehmed Dede’nin Cezîre-i Mesnevî Şerhi. İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Öksüz, Zehra. Hülâsatü’ş-Şurûh Adlı Mesnevî Şerhinin 1-107 Varaklarının Günümüz Harflerine Aktarılması ve İncelenmesi. İstanbul: Fatih Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2008.
• Özdemir, Mehmet. Dervîş Muhammed Şifâyî Mesnevî Şerhi. İstanbul: Doğu Kütüphanesi, 2016.
• Özdil, Hatice. “Mehmed Murad Nakşibendî ve Nakşî Gözüyle Yazılmış Tek Tam Mesnevî Şerhi”. bilig 85 (Bahar 2018), 129-145.
• Polat, Nazım Hikmet. “Türk Ocağı Kurucularından Feyzullah Sacit Ülkü (1892-1973?)”. Türk Yurdu 32 (64)/295 (656) (Mart 2012), 45-51.
• Rifâî, Kenan. Şerhli Mesnevî-i Şerîf. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2000.
• Sâcid, Feyzullah. Ateş ve Nur. İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası, 1935.
• Sâcid, Feyzullah. Ateş ve Nur. İstanbul: Necm-i İstikbâl Matbaası, 1935.
• Sâcid, Feyzullah. Devrim Uzu. İstanbul: Ülkü Basımevi, 1935.
• Sâcid, Feyzullah. Fatih ve İstanbul - Şiirler ve Türküler. İstanbul: Ülkü Basımevi, 1950.
• Sâcid, Feyzullah. Hayyam’ın Rübâileri ve Manzum Tercümeleri. İstanbul: Cihan Kitabevi, 1929.
• Sâcid, Feyzullah. Kore Mucizesi ve Şehidin Sesi. İstanbul: Ülkü Basımevi, 1951.
• Sâcid, Feyzullah. Manzum Tercüme. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1945.
• Sâcid, Feyzullah. “Mevlânâ’nın Mesnevî’sinden Tercüme”. Türk Yurdu 22-2/202-8 (Ağustos 1928).
• Sâcid, Feyzullah. Ordumuza Armağan. İstanbul: Şems Matbaası, 1914.
• Sâcid, Feyzullah. Ülker. İstanbul: Türkiye Matbaası, 1932.
• Sâcid, Feyzullah. Ülkü ve Şiir-I. İstanbul: Türkiye Yayınevi, 1948.
• Sâcid, Feyzullah. Yahya Kemal’in Şiirleri ve Tenkitler–I. İstanbul: Sıralar Matbaası, 1965.
• Sâcid, Feyzullah. Yaradılış Cilvesi - Manzum ve İlahi Fâcia. İstanbul: Kanaat Matbaası, 1919.
• Salmani, Milad. Sarı Abdullah Efendi’nin Cevâhir-i Bevâhir-i Mesnevî’si (I. Cilt) (İnceleme-Metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Sarıoğlu, Leyla Alptekin. “15. yüzyıl Mutasavvıflarından Cemâl-i Halvetî’nin Mesnevîlerinde Mesnevî Kaynaklı Hikâyeler”. Türkiyat Mecmuası 24/ (Güz 2014), 213-233.
• Şahin, Ahmet Metin. Nazmen Tercüme. 6 Cilt. Konya: Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2006.
• Tâhirü’l-Mevlevî. Mesnevî Şerhi. 10 Cilt. İstanbul: Şamil Yayınevi, 2017.
• Tanyıldız, Ahmet. İsmâil Rusûhî-yi Ankaravî Şerh-i Mesnevî (Mecmû‘atü’l-Letâyif ve Matmûratu’l-Ma‘ârif) (I. Cilt) (İnceleme-Metin-Sözlük). Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Taşdelen, Sinan. Musannifek Alâaddin Ali b. Muhammed’in Mevlânâ’nın Mesnevî’si İle İlgili Risâlesi (İnceleme-Metin-Tercüme). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Uyguner, Muzaffer. “Ülkü, Feyzullah Sacit”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi (Devirler-İsimler-Eserler-Terimler). 8/487. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1998.
• Uzunlu, Cüneyt. Hacı Pîrî Efendi’nin İntihâb-ı Şerh-i Mesnevîsi [(1b-53b) İnceleme-Metin]. Konya: Selçuk Üniversitesi, Mevlânâ Araştırmaları Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Yavuz, Kemal. Mu‘înî’nin Mesnevî-i Murâdiyye’si Mesnevî Tercüme ve Şerhi. Konya: Selçuk Üniversitesi Mevlânâ Araştırma ve Uygulama Merkezi Yayınları, 2007.
• Yıldız, Alim. “Süleyman Nazif’e Göre İran Edebiyatının Edebiyatımıza Tesiri”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 8/1 (Haziran 2004), 159-201.