Evaluation of Ibn Rajab al-Ḥanbelī’s Criticisms to al-Bukhārī

Yıl 2021, Sayı: 44, 525 - 547, 20.09.2021

Bahadır Opus

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.935573

Öz

al-Bukhārī's al-Jāmiʿ al-ṣaḥīḥ has been accepted as the most reliable book after the Qur’ān and has always managed to rank at the forefront among other hadith books. However, al-Jāmiʿ al-ṣaḥīḥ was not spared from criticism, but was criticized in some ways. These criticisms can be considered under two headings as sanad (chain of narrations) and matn (text-based) criticism. Criticisms based on the matn make reference to issues such as inaccuracies in information about some personal names mentioned in the texts, errors in understanding about some words and phrases, and non-compliance with historical facts. On the other hand, the criticisms in terms of the sanad are concentrated on the situation of the narrators in terms of al-jarh wa al-ta‘dil (wounding and rectifying) and ittisāl (continuation) and inqita’ (interruption) in the sanad. One of those who criticized al-Jāmiʿ al-ṣaḥīḥ was Ibn Rajab al-Ḥanbalī. In this study, some criticisms of Ibn Rajab al-Ḥanbelī, who lived in the eighth century of the hijri and produced works in different fields of Islamic sciences, but were mostly known for his hadith, against al-Bukhārī in his commentary of al-Jāmiʿ al-ṣaḥīḥ named Fatḥ al-Bārī were examined.

Ibn Rajab’s criticisms are discussed under four headings. It has been focused on the criticism of wahm for sanad. Under this title, two separate sanad, which Ibn Rajab claims to be delusions, are examined. The striking point for both criticisms on the grounds of being delusional is that the criticism focused on al-Bukhārī's choice of companion narrators (rawi). So, even if both criticisms are accepted, it cannot be said that they directly affect the soundness of the hadith. Because, this issue, which is expressed as “companion’s mursal”, was not seen by many scholars as a defect that undermines the soundness of the hadith. Criticism of idrāj (interpolation) for the text has been handled and three different examples that have been identified have been examined. Identifying the idrāj is important because it will help to distinguish between the words of the Prophet and the words of the narrators and to reach the correct hadith text. Another of Ibn Rajab’s criticisms towards al-Bukhārī was on al-Bukhārī’s preference for chapter titles (tarājim). Chapter titles, which are a reflection of al-Bukhārī’s understanding of jurisprudence, are among the subjects that commentators attach importance to. Ibn Rajab also dwelled on this subject and made some suggestions that there was no harmony between some of the chapter titles that al-Bukhārī determined and the hadith/hadith he mentioned under it. In this study, three examples that Ibn Rajab directed to al-Bukhārī from the subject of bāb titles are emphasized. The last subject of criticism dealt with is about some of al-Bukhārī’s jurisprudence inferences. al-Bukhārī’s main goal in compiling al-Jāmiʿ al-ṣaḥīḥ is to collect some of the sound hadiths. However, he also reflected his fiqh views on his work. Ibn Rajab agreed with some of al-Bukhārī’s jurisprudence inferences and criticized some of them. In this study, three different criticisms of Ibn Rajab on al-Bukhārī’s fiqh istinbāt (extracting legal rulings) are emphasized.

Although the main aim of the study is to evaluate the criticisms of Ibn Rajab, it is not only contented with this, but also it is aimed to add richness to the study by conveying the views of Ibn Ḥajar and other important al-Bukhārī commentators on the subject. Ibn Rajab’s criticism of al-Bukhārī from different angles shows that he is not a defensive al-Bukhārī commentator.

Anahtar Kelimeler

Hadith, Bukhârî, al-Jami’s-sahîh, Ibn Rajab, Fethu’l-Bârî, Criticism.

İbn Receb el-Ḥanbelî’nin Buḫârî’ye Tenkidlerinin Değerlendirilmesi

Öz

Buḫârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i Kur’an-ı Kerîm’den sonra en güvenilir kitap kabul edilmiş ve diğer hadis kitapları içerisinde hep en önde yer almayı başarmıştır. Bununla birlikte el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ tenkidden de vareste tutulmamış, bazı yönlerden eleştirilmiştir. Bu tenkidler sened ve metin esaslı tenkidler olarak iki başlıkta mütalaa edilebilir. Metne esaslı eleştiriler, metinlerde zikredilen bazı şahıs isimleriyle ilgili bilgi yanlışlıkları, birtakım kelime ve ibarelerle ilgili anlama hataları, tarihi gerçeklere uymama gibi konular üzerinde tekâsüf etmektedir. Sened yönünden tenkidler ise râvilerin cerh-tadîl açısından durumu ve seneddeki ittisal ve inkıta üzerinde yoğunluk kazanmaktadır. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’e tenkid yöneltenlerden biri de İbn Receb el-Ḥanbelî olmuştur. Bu çalışmada, hicrî sekizinci asırda yaşamış, İslâm ilimlerinin farklı alanlarında eserler vermekle birlikte daha çok hadisçiliğiyle tanınmış İbn Receb el-Ḥanbelî’nin Fetḥu’l-Bârî isimli el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ şerhinde Buḫârî’ye yönelttiği bazı tenkidler incelenmiştir.

İbn Receb’in tenkidleri dört başlıkta ele alınmıştır. Senede yönelik olarak vehim tenkidi üzerinden durulmuştur. Bu başlık altında İbn Receb’in vehim olduğunu öne sürdüğü iki ayrı sened incelenmiştir. Vehim olduğu gerekçesiyle yöneltilen her iki tenkid için de dikkat çeken husus, eleştirinin Buḫârî’nin sahabî râvi tercihi üzerinde yoğunlaşmış olmasıdır. Öyleyse her iki tenkid yerinde kabul edilse bile hadisin sıhhatini doğrudan etkilediği söylenemez. Zira “sahâbe mürseli” olarak ifade edilen bu husus birçok âlim tarafından hadisin sıhhatini zedeleyen bir kusur olarak görülmemiştir. Metne yönelik olarak idrâc tenkidi ele alınmış ve tespit edilen üç ayrı örnek irdelenmiştir. İdrâcı tespit etmek, Hz. Muhammed’in sözleriyle râvilerin sözlerinin arasının ayırt edilmesine ve doğru hadis metnine ulaşmaya yardımcı olacağından önem arz etmektedir. İbn Receb’in Buḫârî’ye yönelik tenkidlerinden bir diğeri ise Buḫârî’nin bâb başlıkları (terâcim) tercihleri üzerinde olmuştur. Buḫârî’nin fıkhî anlayışının bir yansıması mesabesinde olan bâb başlıkları, şârihlerin önem atfettiği konulardandır. İbn Receb de bu konu üzerinde durmuş ve Buḫârî’nin belirlediği bazı bâb başlıkları ile altında zikrettiği hadis/hadisler arasında uyum olmadığı yönünde birtakım tendikler yöneltmiştir. Bu çalışmada İbn Receb’in Buḫârî’ye bâb başlıkları konusundan yönelttiği üç örnek üzerinde durulmuştur. Ele alınan son tenkid konusu ise Buḫârî’nin bazı fıkhî çıkarımlarına yöneliktir. Buḫârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’i telif etmesindeki temel hedefi sahih hadislerin bir kısmını toplamaktır. Bununla birlikte o, eserine fıkhî görüşlerini de yansıtmıştır. İbn Receb, Buḫârî’nin fıkhî çıkarımlarından bir kısmına muvafakat göstermiş, bir kısmını ise eleştirmiştir. Bu çalışmada İbn Receb’in Buḫârî’nin fıkhî istinbâtına yönelttiği üç ayrı tenkid üzerinde durulmuştur.

Çalışmanın esas hedefi İbn Receb’in tendiklerini değerlendirmek olmakla birlikte sadece bununla yetinilmemiş, başta İbn Ḥacer ve diğer önemli Buḫârî şârihlerinin de o konudaki görüşleri aktarılarak çalışmaya zenginlik katılması amaçlanmıştır. İbn Receb’in Buḫârî’ye farklı açılardan yönelttiği tenkidler onun savunmacı bir Buḫârî şârihi olmadığını göstermektedir.

Anahtar Kelimeler

Hadis, Buhârî, el-Câmi’u’s-sahîh, İbn Receb, Fethu’l-Bârî, Tenkid.

Kaynakça

• Aḥmed b. Ḥanbel, el-Müsned. nşr. Şuʿayb el-Arnavûṭ. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1421/2001.
• Aydınlı, Abdullah. Hadis ıstılahları. İstanbul: İFAV Yayınları, 2015.
• Aynî, Bedreddîn. ʿUmdetü’l-ḳārî fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1422/2001.
• Bilen, Mehmet. İbn Ḥacer’in Buḫârî Savunusu. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Buḫârî, Muḥammed b. İsmaʿîl. el-Câmiʿu’l-müsnedü’ṣ-ṣaḥîḥu’l-muḫtasar min umûri Resûlillâh ṣallallāhü ʿaleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. nşr. Muḥammed Züheyr b. Nâṣır en- Nâṣır. 9 Cilt. Cidde: Dâru Ṭavḳi’n-Necât, 1421/2001.
• Buḫârî, Muḥammed b. İsmaʿîl. Kitâbü’l-Ḳırâʾati ḫalfe’l-imâm. nşr. Faḍlu’r-Raḥmân es-Sevrî ve Muḥammed Atâullâh Ḥanîf. Pakistan: el-Mektebetü’s-Selefiyye, 1400/1980.
• Burhâneddîn, İbn Müfliḥ. el-Maḳṣadü’l-erşed fî ẕikri aṣḥâbi(‘l-İmâm) Aḥmed. nşr. Abdurraḥmân b. Süleymân el-Useymîn. 3 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1410/1990.
• Dâreḳuṭnî. el-ʿİlelü’l-vâride fi’l-eḥâdîs̱i’n-nebeviyye. nşr. Maḥfûẓu’r-Raḥmân Zeynullah es-Selefî vd. 15 Cilt. Riyad: Dâru Ṭaybe, 1405/1985.
• Dârimî, Abdullah b. Abdurraḥman. Sünen. nşr. Ammâr et-Tayyâr ve İzeddîn Dallî. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1438/2017.
• Dayhan, Ahmet Tahir. Buḫârî’ye Yöneltilen Bazı Tenkidler. İzmir: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1995.
• Dihlevî, Şâh Veliyyullah. Şerḥu terâcimi ebvâbi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Mısır: Dâru’l-Kitâbi’l-Mısrî, 1420/1999.
• Doğanay, Süleyman. “Bid’atçılıkla Tenkid Edilen Buḫârî Râvileri”. Bilimname 28 (2015), 27-54.
• Ebû Ya ʿlâ el-Mevṣılî. el-Müsned. nşr. Ḥüseyin Süleym Esed. 13 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn, 1404/1984.
• Erman, Uğur. Bûhârî’nin Bâb Başlığı-Hadis Uyumu Metodolojisi –Muḥammed Zekeriyyâ B. Yahyâ el-Kândehlevi Örneği. Ankara: Fecr, 2020.
• Şevkânî. el-Bedrü'ṭ-ṭâliʿ bi-meḥâsini men baʿde'l-ḳarni's-sâbiʿ. 2 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Hatipoğlu, Mehmed Said. “Müslüman Âlimlerin Buḫârî ve Müslim’e Yönelik Eleştirileri”. İslâmî Araştırmalar 10/1-3 (1997), 1-14.
• İbn Daḳîḳi’l- ʿÎd. el-İḳtirâḥ fî beyâni’l-ıṣṭılâḥ. nşr. Kaḥtân Abdurraḥîm ed-Dûrîyy. Ürdün: Dâru’l-Ulûm, 2008/1429.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr. el-Muṣannef. nşr. Kemâl Yûsuf el-Ḥût. 7 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1408/1988.
• İbn Fehd, Taḳiyyüddin. Laḥẓü’l-elḥâẓ bi-ẕeyli ṭabaḳāti’l-ḥuffâẓ. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1408/1998.
• İbn Ḥacer el-Asḳalânî. Fetḥu’l-Bârî bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Nazar Muḥammed el-Fârayâbî. 17 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1431/2010.
• İbn Ḥacer el-Asḳalânî. Hedyü’s-sârî. nşr. Nazar Muḥammed el-Fârayâbî. 2 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 1432/2011.
• İbn Ḥacer el-Asḳalânî. İnbâʾü’l-ġumr bi-ebnâʾi’l-ʿumr. nşr. Ḥasan Ḥabşî. 4 Cilt. Mısır: el-Meclisü’l-Aʿlâ li’ş-Şuûni’l-İslâmiyye, 1388/1969.
• İbn Kudâme, Muvaffaḳuddin. el-Muġnî. 10 Cilt. Mısır: Mektebetü’l-Kahire, 1378/1968.
• İbn Mâce. Sünen. nşr. Yâsir Ḥasan v.d. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1438/2017.
• İbn Manẓûr. Lisânü’l-ʿArab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1994.
• İbn Receb el-Ḥanbelî. eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, nşr. Abdurraḥmân b. Süleymân el-Useymîn. 5 Cilt. Riyad: Mekyebetü’l-Ubeykân, 1425/2005.
• İbn Receb el-Ḥanbelî. Fetḥu’l-Bârî fî Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Ebû Muâz Ṭârık b. Avadullah b. Muḥammed. 7 Cilt. Riyad: Dâru İbn Cevzî, 1430/2009.
• İbn Ṣalâḫ eş-Şehrezûrî. Ṣıyânetü Ṣaḥîḥi Müslim mine’l-iḫlâli (ḫaleli) ve’l-ġalaṭ ve himâyetühû mine’l-isḳāti ve’s-saḳaṭ. nşr. Muvaffıḳ Abdullah Abdülḳadir. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1407/1987.
• İbnü’l-Mibred. el-Cevherü’l-münaḍḍad fî ṭabaḳāti müteʾaḫḫirî aṣḥâbı Aḥmed. nşr. Abdurraḥmân b. Süleymân el-Useymîn. Riyad: Mektebetü’l-Ubeykân, 1420/2000.
• İbnü’l-Müneyyir, Aḥmed b. Muḥammed. el-Mütevârî ʿalâ terâcimi ebvâbi’l-Buḫârî. nşr. Ṣalâḫuddîn Maḳbûl Aḥmed. Kuveyt: Mektebetü’l-Muallâ, 1431/2010.
• Kallek, Cengiz. “İbn Receb”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi, 20/243-247. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kandehlevî, Muḥammed Zekeriyyâ. el-Ebvâb ve’t-terâcim li Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Veliyyüddîn en-Nedvî. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1403/1983.
• Keşmîrî, Muḥammed Enver Şâh Ḥüseynî. Feyżü’l-bârî ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. nşr. Muḥammed Bedir. 6 Cilt. Lübnan: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1426/2005.
• Mâlik b. Enes. el-Muvaṭṭa. nşr. Külâl Ḥasan Ali. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1440/2019.
• Muḥammed b. İdrîs eş-Şâfiʿî, el-Müsned. Muḥammed Âbid es-Sindî tertibi. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1370/1951.
• Müslim b. el-Ḥaccâc. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. 8 Cilt. Cidde: Dâru’l-Minhâc, 1433/2013.
• Ömer b. Alî İbnü’l-Mülaḳḳin. Şevâhidü’t-tavżîḥ fî şerḥi’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. 36 Cilt. Dımaşk: Dâru’n-Nevâdir, 1429/2008.
• Polat, Selahattin. “Buhari’nin Sahih’ine Yapılan Bazı Tenkidlerin Değerlendirilmesi”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 4 (1990), 237-255.
• Sofuoğlu, Cemal. “Muḥammed Sadık Necmi’nin Buḫârî’ye Yönelttiği Bazı Tenkidler”. DEÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1989), 89-94.
• Suyûṭî, Celâlüddîn. Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1402/1982.
• Şemseddîn el-Kirmânî. el-Kevâkibü'd-derârî fî şerḥi Ṣaḥîḥi'l-Buḫârî. 25 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1401/1981.
• Şemseddin, İbn Nâṣıriddîn. er-Reddü’l-vâfir. nşr. Zehîr eş-Şâvîr. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, 1392/1973.
• Tirmiẕî, Muḥammed b. Îsâ. es-Sünen. nşr. Yâsir Hasan v.d.. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1436/2015.
• Toksarı, Ali. “Sahihu'l-Buhari'nin Bab Başlıklarının Özellikleri ve Değeri (Teracimu Sahihi'l-Buhari)”. Büyük Türk İslâm Bilgini Buḫârî-Uluslararası Sempozyum-. 110-111. Kayseri: Gevher Nesibe Tıp Tarihi Enstitüsü, 1987.