Possibility, Necessity and Nature of Islamic Psychology

Yıl 2021, Sayı: 44, 409 - 431, 20.09.2021

Üsame Balıkçı

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.957836

Cited By: 1

Öz

Undoubtedly, every scientist researches and develops his/her theories in accordance with the spirit of his/her age (Zeitgeist) within the framework of the possibilities and limits of the culture and civilization he/she lives in. The scientific basis and character of the psychology that has been developed in modern Western thought, is also subject to these possibilities and limits. Psychology, which emerged as a separate discipline from philosophy in the 19th century with its unique concepts and theories, is based on the Judeo-Christian tradition and positivist understanding of science in the context of its possibilities and limits. It is controversial to what extent psychology is valid for individuals with different worldviews due to the paradigm and foundations that have been effective in its historical development. This study aimed to find an answer to ‘how/to what extend’ the Islamic psychology tradition should be formed by discussing the adequacy of modern psychology to identify individuals with an Islamic worldview as the basic method to be used in recognizing the human spirit. In the study, which consisted of two stages, is evaluated firstly, the possibility of adapting modern psychology to the Islamic worldview and secondly the possibility of establishing a psychology-based only on Islamic sources.

Considering the course of historical development, it can be observed that modern psychology has witnessed some changes with the effect of the loss of validity of the meta-ideas of modernity and the pluralism of post-modernism that supports different ways of knowing. In line with these developments, it can be said that psychology has moved away from a monotype, but universal character and has become a scientific discipline that takes into account intercultural differences and does not deny the transcendent dimension of human beings. The evolving process from Freud to Frankl or from behaviorism to cognitive-behavioral and transpersonal psychology theories reveals that psychology has progressed from methodical atheism to an area open to beliefs. Although the relationship with the transcendental field and the appreciation of the knowledge from that field paves the way for groundings in accordance with the Islamic worldview, its adherence to the scientific paradigm that accepts the human mind as a single-center and authority poses an obstacle to the Islamization of psychology as it is. On the ground that the concepts and principles of the scientific method established according to the Islamic belief must be taken either directly from God through revelation or from the interpretation of the signs hidden in the revelation. The foremost feature of the Islamic science characteristic is that it is shaped according to the principle of revelation and tawhid. However, when the Qur’an, hadith, and the interpretations of Muslim scholars that emerged in the historical process are examined, it is seen that the accumulation of psychology shows more metaphysical, ethical, and ontological characteristics. Based on this accumulation, although it is possible to identify the nature, limits, and spiritual weaknesses of human beings and to offer a prescription for moral recovery, it is understood that this accumulation does not have the effect and functionality to replace contemporary understanding of science. As a result, a method based on enriching the metaphysical, ontological, and ethical theoretical framework in Islamic sources with modern psychology techniques is proposed for psychology that appeals to the present, universal and human reality. While understanding God, the universe, and human beings nourish from Islamic sources, the concepts and techniques used should be taken from modern psychology.

Anahtar Kelimeler

Psychology of Religion, Islamic Psychology, Modern Psychology, God-Human, Religion-Science

İslamî Psikolojinin İmkânı, Gerekliliği ve Nasıllığı

Öz

Şüphesiz her bilim insanı içinde yaşadığı kültür ve medeniyetin imkân ve sınırları çerçevesinde, çağının ruhuna (Zeitgeist) uygun olarak araştırır ve teorilerini geliştirir. Modern Batı düşüncesi içerisinde gelişen psikoloji biliminin bilimsel temel ve karakteri de bu imkân ve sınırlara tabidir. Kendine özgü kavram ve kuramlarıyla 19.yüzyılda felsefeden ayrı bir disiplin olarak ortaya çıkan psikoloji bilimi, sahip olduğu imkân ve sınırlar bağlamında Hristiyan-Yahudi dünya görüşü ve pozitivist bilim anlayışı temeline oturmaktadır. Tarihsel gelişiminde etkin olan paradigma ve dayandığı temeller sebebiyle psikolojinin farklı dünya görüşüne sahip bireyler için ne derece geçerli olduğu tartışmalıdır. Bu çalışmada da insan ruhunu tanımada kullanılacak temel metod olarak modern psikolojinin İslamî dünya görüşüne sahip bireyleri ifade etme yeterliliği tartışılarak İslamî psikoloji geleneğinin oluşturulmasının ‘nasılı’ sorusuna cevap aramak hedeflendi. İki aşamadan oluşan araştırmada öncelikle modern psikolojinin İslam dünya görüşüne uyarlanması imkânı, daha sonra sadece İslamî kaynaklara dayanan bir psikoloji geleneğinin oluşturulması imkânı değerlendirildi.

Tarihsel gelişim seyri dikkate alındığında modern psikolojinin, modernitenin meta idealarının geçerliliğini yitirmesi ve post modernizmin farklı bilme biçimlerini destekleyen çoğulculuğunun etkisiyle bazı değişikliklere tanıklık ettiği gözlemlenebilir. Bu gelişmeler doğrultusunda psikolojinin, tek tip ama evrensel bir karakterden uzaklaşarak kültürlerarası farklılığı dikkate alan ve insanının aşkın boyutunu inkâr etmeyen bir bilim disiplin haline geldiği söylenebilir. Freud’dan Frankl’a yahut davranışçılıktan bilişsel davranışçı ve transpersonal psikoloji kuramlarına doğru evrilen süreç, psikolojinin metodik ateizmden sıyrılıp inançlara açık bir alana doğru gelişme kaydettiğini ortaya koyar. Aşkın alanla ilişki ve o alandan gelen bilginin değer kazanması İslam dünya görüşüne uygun temellendirmelerin önünü açsa da insan aklını tek merkez ve otorite kabul eden bilimsel paradigmaya bağlılığını sürdürmesi psikolojinin olduğu haliyle İslamîleşmesi önünde bir engel teşkil eder. Zira İslam inancına göre oluşturulacak bilimsel metodun kavram ve ilkeleri ya doğrudan vahiy yoluyla Tanrı’dan ya da vahiyde gizlenen işaretlerin yorumundan alınmalıdır. İslam bilim karakteristiğinin en önemli özelliği vahiy ve tevhit ilkesine göre şekillenmiş olmasıdır. Ancak Kur’an, hadis ve tarihsel süreçte ortaya çıkan Müslüman düşünürlerin yorumlarını incelediğimizde ruh bilimine ilişkin birikimlerin fazla metafizik, etik ve ontolojik özellikler gösterdiğini görüyoruz. Bu birikime dayanarak insanın doğasını, sınırlarını, ruhsal anlamda zaaflarını tespit etmek ve ahlâkî açıdan iyileşmesi yolunda bir reçete sunmak mümkün olsa da günümüz bilim anlayışının yerini dolduracak etki ve işlevselliğe sahip olmadığı anlaşılmaktadır. Sonuç olarak günümüze, evrensele ve insanın gerçekliğine hitap eden psikoloji için İslamî kaynaklardaki metafizik, ontolojik ve etik kuramsal çerçevenin modern psikoloji teknikleriyle zenginleştirilmesine dayanan bir yöntem önerilmektedir. Allah, âlem ve insan anlayışı İslamî kaynaklardan beslenirken kullanılan kavram ve teknikler modern psikolojiden alınmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Din Psikolojisi, İslam Psikolojisi, Modern Psikoloji, Tanrı-İnsan, Din-Bilim

Kaynakça

• Ağılkaya, Zuhal Ş. “Müslüman Psikologlar Kertenkele Deliğinden Çıktı Mı? İslami Psikoloji Alanındaki Gelişmeler”. Journal of Turkish Studies 14/2 (Ocak 2019), 15-47.
• Altun, Veysel K. “İslam Düşüncesini Yeniden İnşa Çabası: Bilginin İslamileştirilmesi”. Birey ve Toplum Sosyal Bilimler Dergisi 4/2 (Temmuz 2015), 163-192. https://doi.org/10.20493/bt.01458
• Amber Haque. “İslamî Bir Perspektiften Psikoloji ve Din Arasındaki İlişki ve Bütünleşme”. çev. Mustafa Koç. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/1 (2011), 227-258.
• Armaner, Neda. Din Psikolojisine Giriş. Ankara: Ayyıldız Matbaası Yayınları, 980.
• Arnaldez, Roger. “Farabi’nin Felsefe Sisteminde Nefs ve Alem”. çev. Hayrani Altintaş. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 23/1 (Nisan 1979), 349-358. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000000571
• Aydın, Hayati. Kur’an’da İnsan Psikolojisi (Olumsuz Ruh Halleri ve Davranışları Yönüyle). Ankara: Fecr Yayınları, 7. Basım, 2016.
• Aynî, Mehmet Ali. “Nefs Kelimesinin Manaları”. Darülfunun İlahiyat Fakültesi Mecmuası 1/14 (1930), 45-52.
• Ayten, Ali. “Arap Ülkelerinde İslami Psikoloji ve Din Psikolojisi Çalışmaları”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (2012), 51-98.
• Ayten, Ali. Psikoloji ve Din: Psikologların Din ve Tanrı Görüşleri. İstanbul: İz Yayıncılık, 2. Basım, 2010.
• Badri, Malik B. “Psychological Reflections on Ismail Al-Faruqi’s Life and Contributions”. American Journal of Islamic Social Sciences 31/2 (2014b), 145-152.
• Badri, Malik Babikir. Müslüman Psikologların İkilemi. çev. Aynur Tutkun. İstanbul: Safa Yayın Dağıtım, 2016.
• Bahadır, Abdülkerim. “Psikoterapi’de Yeni Bir Yaklaşım: Logoterapi ve Viktor Frankl”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/9 (Ocak 2000), 469-485.
• Bakar, Osman. İslam Bilim Tarihi ve Felsefesi. çev. Işık Yanar. İstanbul: İnsan Yayınları, 4. Basım, 2016.
• Baymur, Feriha B. Genel Psikoloji. İstanbul: İnkılâp Yayınları, 27. Basım, 2020.
• Belzen, Jacob A. - Hood, Ralph W. “Methodological Issues in the Psychology of Religion: Toward Another Paradgim?” The Journal of Psychology 140/1 (2006), 5-28.
• Blachére, Regis. “‘Nefs’ Kelimesinin Kur’an’da Kullanışı Hakkında Bazı Notlar”. çev. Sadık Kılıç. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5 (Haziran 1982), 189-196.
• Çalık, Fatma. “Bir Semantik Analiz Denemesi: Kur’ân’da ‘Kalp’ Kavramı”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 20/2 (Haziran 2011), 167-190.
• Davutoğlu, Ahmet. “Medeniyetlerin Ben-idrâki”. Divan: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 3 (Aralık 1997), 1-53.
• Doğrul, Ömer Rıza. “İlmü’n-nefs ve Din”. çev. Hüseyin İbrahim Yeğin. Abant İzzet Baysal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/5 (Haziran 2015), 254-265.
• Düzgüner, Sevde. “Dini Psikoloji ve İslam Psikolojisi Bağlamında Din Psikolojisini Yeniden Düşünmek”. İslâmî İlimler Dergisi 12/3 (2017), 133-163.
• Ebû Zeyd Ahmed El- Belhî. Mesâlihu’l-Ebdân ve’l Enfüs. çev. Muhammet Uysal. Samsun: Endülüs Kitap Yayınları, 2019.
• El-Yunani̇, Kusta b. Luka. “Ruh ve Nefs Arasındaki Fark Hakkında”. çev. İbrahim Üçer. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2009), 195-208. https://doi.org/10.15370/muifd.61768
• Faruki, İsmail R. Bilginin İslamileştirilmesi: Genel İlkeler ve Çalışma Planı. çev. Fehmi Koru. İstanbul: Risale Yayınları, 1985.
• Forsyth, James. Psikolojik Din Kuramları. ed. Mustafa Ulu. Kayseri: Kimlik Yayınları, 2017.
• Frankl, Victor. Psikoterapi ve Din: Bilinçdışındaki Tanrı. çev. Zeynep Taşkın. İstanbul: Say Yayınları, 1. Basım, 2014.
• Frankl, Victor E. Anlam İstenci: Logoterapinin Temelleri ve Logoterapi Uygulamaları. çev. Mustafa Yalçınkaya. İstanbul: Öteki Yayınevi, 2018.
• Frankl, Victor Emile. Der unbewußte Gott: Psychotherapie und Religion. München: dtv Verlagsgesellschaft mbH, 14. Basım, 2017.
• Frankl, Viktor E - Atayman, Veysel. Hayatın Anlamı ve Psikoterapi. Istanbul: Say Yayınları, 3. Basım, 2019.
• Freud, Sigmund. Din. çev. Nursel Yıldız. İstanbul: KafeKültür Yayıncılık, 1. Basım, 2015.
• Freud, Sigmund. Moses and Monotheism. çev. Katherine Jones. London: Hogarth Press, 1939.
• Freud, Sigmund. Totem and Taboo. London: Penguin Freud Library, 1990.
• Gökay, Fahrettin Kerim. “Türk ve İslam Ruh Hekimliği Tarihinde İbn-i Sina”. 2/196. İstanbul: İTÜ Mimarlık Fakültesi Baskı Atölyesi, 1981.
• Gül, Esan. İslam ve Psikoloji. İstanbul: Çıra Yayınları, 2015.
• Gürses, İbrahim. “Jung’cu Arketip Teorisi Bağlamında Tasavvufî Öykülerin Değerlendirilmesi: Sîmurg Örneği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/1 (Ocak 2007), 77-96.
• Hall, Calvin S. Freudyen Psikolojiye Giriş. çev. Ersan Devrim. İstanbul: Kaknüs Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Haque, Amber vd. “Integrating Islamic Traditions in Modern Psychology: Research Trends in Last Ten Years”. Journal of Muslim Mental Health 10/1 (Temmuz 2016), 75-100. https://doi.org/10.3998/jmmh.10381607.0010.107
• Hâris el-Muhâsibî - Yüce, Abdülhakim. Kalp Hayatı. İstanbul: Işık Yayınları, 2011.
• Hökelekli, Hayati. İslam Psikolojisi Yazıları. İstanbul: Değerler Eğitim Merkezi Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Hökelekli, Hayati. Psikolojiye Giriş. Bursa: Emin Yayınları, 5. Basım, 2015.
• Hökelekli̇, Hayati. “Türkiye’de Din, Dindarlık ve Din Psikolojisi Araştırmaları: Psikolojide Yerelellik ve Evrensellik TartışmalarıI Bağlamında Bir Değerlendirme”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Din Psikolojisi Özel Sayısı (Nisan 2016), 311-333. https://doi.org/10.21054/deuifd.284626
• İbnü’l-Manzur. Lisânü’l-Arab. 16 Cilt. Beyrut, 1994.
• İslamoğlu, A. Hamdi - Alnıaçık, Ümit. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri. İstanbul: Beta Yayınları, 6. Basım, 2019.
• Kasapoğlu, Abdurrahman. Carl Gustav Jung’un Kehf Suresi Tefsiri. Malatya: Huzur Matbaa, 1. Basım, 2006.
• Kaya, Mahmut. “Kindî, Ya’kûb b. İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/41-58. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Kızılgeçi̇t, Muhammed. “İzmirli İsmail Hakkı’nın ‘İlmü’n-Nefs’inde Modern Psikoloji Tarihi”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 13/1 (Şubat 2013), 157-173.
• Korkman, Hamdi. “Pozitif Bir Bilim Olarak Psikoloji”. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 21/1 (Mart 2019), 345-357. https://doi.org/10.32709/akusosbil.426592
• Köse, Ali - Ayten, Ali. Din Psikolojisi. İstanbul: Timaş Yayınları, 8. Basım, 2018.
• Köse, Ali - Ayten, Ali. “Sigmund Freud”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni. 3/603-613. İstanbul: İnsan Yayınları, 2017.
• Kutluer, İlhan. “İlmü’n-Nefs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/148-151. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Küçükalp, Kasım - Cevizci, Ahmet. Batı Düşüncesi: Felsefi Temeller. Ankara: İSAM Yayınları, 5. Basım, 2018.
• La Mettrie, Julien Offray de. L’Homme Machine. Leiden: Elie Luzac Fils, 1748.
• Mehmetoğlu, Ali Ulvi. “Jung’un Tanrı Anlayışı”. Toplum Bilimleri Dergisi 7/14 (2013), 10-15.
• Mümtaz Ali, Mohammad. “İslam Düşüncesi ve Medeniyetinin Yeniden Yapılanması: Bilginin İslamileştirilmesi Akımının Analizi”. çev. Ömer Aydın. Journal of Istanbul University Faculty of Theology 5 (Nisan 2012).
• Müslim. “Kitâbü’l-Kader”. Sahîh. Kâhire: Dârü's-Selâm, 1956.
• Necâtî, Osman. “Hadis ve Psikoloji”. Ankara: Fecr Yayınları, 3. Basım, 2016.
• Necâtî, Osman. Kur’an ve Psikoloji. Ankara: Fecr Yayınları, 4. Basım, 2017.
• Özbay, Ekrem. İslam Psikolojisi ve İslam. Istanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2016.
• Rasjid Skinner. “İslam Psikolojisinde Gelenekler, Paradigmalar ve Temel Kavramlar”. çev. Nevzat Gencer. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2019), 671-683.
• Robinson, Daniel N. Psikolojinin Felsefi Tarihi (An Intellectual History of Psychology). çev. Deniz Uludağ. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2020.
• Rothman, Abdallah - Coyle, Adrian. “Conceptualizing an Islamic psychotherapy: A grounded theory study”. Spirituality in Clinical Practice 7/3 (2020), 197-213. https://doi.org/10.1037/scp0000219
• Sayar, Kemal - Dinç, Mehmet. Psikolojiye Giriş. İstanbul: Değerler Eğitim Merkezi Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Schultz, Duane P - Schultz, Sydney Ellen. Modern Psikoloji Tarihi. çev. Yasemin Aslay. İstanbul, 8. Basım, 2020.
• Şentürk, Habil. “Freud’un Psikoloji ve Din Anlayışına Eleştirel Bir Yaklaşım”. Dini Araştırmalar 7/19 (Haziran 2004), 221-229.
• Şentürk, Habil. İbadet Psikolojisi: Hz. Peygamber Örneği. İstanbul: İz Yayıncılık, 2008.
• Uludağ, Süleyman. “Lübb”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 27/241. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Uysal, Enver. Ahlaki Varlık Olarak İnsan. Bursa: Emin Yayınları, 2. Basım, 2018.
• Uysal, Enver. “Kindî ve Fârâbî’de Akıl ve Nefs Kavramlarının Ahlâkî İçeriği”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13/2 (Haziran 2004), 141-156. https://dergipark.org.tr/tr/pub/uluifd/163007
• Uysal, Saliha. Gelenek İle Gelecek Arasında İslamî Psikoloji. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 1.Basım, 2021.
• Varlı, Nazife. “Erken Dönem İslâm Âlimlerinin Psikolojiye Katkıları: Akıl, Nefs, Ruh Kavramları”. Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2019), 67-89.
• Zeyn, Semih el-Âtıf. Ma'rifetü’n-Nefsi’l-İnsâniyye. Beyrut: Dârü’l-Küttâbi’l-Lübnânî, 1991.