Qutb al-dīn-zāda al-Izniqī’s Defense of al-Ghazzālī on the Issue of the Eternal Remaining of Unbelievers in Hell

Yıl 2021, Sayı: 44, 499 - 524, 20.09.2021

Orkhan Musakhanov

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.962807

Öz

Qutb al-dīn-zāda al-Izniqī (d. 885/1480) is one of the important scholar-sūfī figures who represented Akbarism in the Ottoman Empire due to his interpretation of Sadr al-dīn Qūnawī’s (d. 673/1274) Miftāh al-ghayb (The Key to the Unseen). In addition to this commentary, he wrote many works and treatises on different subjects such as the interpretation of dreams, the moral-Ishārī interpretation of the wisdom of the creation of lice. He devoted one of these treatises to the issue of the eternal remaining of unbelievers in hell (khulūd al-kuffār) and the defense of al-Ghāzalī’s views on this issue. Although he said that he wrote this treatise upon the request of his close friend Mahmūd Pasha (d. 878/1474), - who is one of the grand viziers of Fātih Sultan Mehmed (AR. 1451-1481),- he listed many reasons for the compose of the treatise. Contrary to Qutb al-dīn-zāda, today’s studies include the views of many names from the companions (al-sahābīs) who have expressed their opinions on this subject, but al-Ghazzālī’s views are not included. In the treatise, Qutb al-dīn-zāda mentions the existence of those who saw what al-Ghazzālī said on this issue outside the consensus and were bad suspicious for him in his own time. This indicates that al-Ghazzālī’s views on this issue were widely known and discussed in the Ottoman Empire in the 15th century AD. Considering that Qutb al-dīn-zāda al-Izniqī’s successor, Bahā al-dīn-zāda (d. 952/1545), placed al-Ghāzalī at the center of the issue, it is seen that this situation continued in the same way in the next century. In this treatise, he revealed al-Ghāzalī’s opinions on the aforementioned subject and argued that al-Ghazzālī’s views were not necessarily out of consensus, generally with narrations and rational/literary interpretations. In this defense, he focused on al-Ghazzālī’s views in his works titled Ihyā and Faysal al-tafriqa. Since he centered on defending al-Ghazzālī, he did not refer to the comments of the Akbarī Sufīs, of which he was a member, on the subject. His treatise is not limited to the defense of al-Ghazzālī’s views on the subject. In addition, he tried to answer possible questions that may arise while addressing the issue, tried to answer new questions that would arise from the answers he gave and analyzed the evidence of opposing views in detail. All these efforts are related to his desire to encompass the whole subject. This attitude shows itself throughout the treatise. Another point he paid attention to in the treatise was that he wanted to defend the issue with the data of the Ahl al-Sunnah theology. That is to say, in his defense of al-Ghazzālī; however, he refers to the views of Mutazili theologians, his analysis that these views are compatible with the theology of the Ahl al-Sunnah reveals his Ahl al-Sunnah sensitivity. In this respect, Qutb al-dīn-zāda al-Izniqī's treatise stands out by presenting al-Ghazzālī’s views and defense on this issue, as well as by trying to answer possible objections that may be raised against al-Ghazzālī while handling the issue, and by analyzing the evidence of opposing views in detail. In addition, while seeking a solution to the issue, it is of great importance in terms of establishing the distinction between corporal (jasadānī) torment and spiritual (rūḥānī) torment and interpreting the hadiths of intercession (shafāah) in the context of the issue. In the appendix, there is the critical edition of the treatise, corrected by the author and added notes.

Anahtar Kelimeler

Tasawwuf, Kalām, Qutb al-dīn-zāda, al-Ghazālī, Khulūd al-kuffār, Defense, Manuscript

Kutbüddinzâde İznikî’nin Hulûd-ı Küffâr Meselesinde Gazzâlî Savunusu

Öz

Kutbüddinzâde İznikî (öl. 885/1480), Sadreddin Konevî’nin (öl. 673/1274) Miftâhu’l-gayb’ının şarihi olması sebebiyle Ekberîliği Osmanlı’da temsil eden önemli âlim-sûfî şahsiyetlerden biridir. Bu şerhinin yanı sıra rüya tabiri, bitin yaratılma hikmetinin ahlâkî-işârî yorumu gibi birçok konuda eser ve risale kaleme almıştır. Bu risalelerden birini ise hulûd-ı küffar meselesine ve Gazzâlî’nin bu konudaki görüşlerinin savunusuna ayırmıştır. Bu risaleyi yakın dostu Mahmud Paşa’nın (öl. 878/1474) -ki Fatih Sultan Mehmed’in (salt. 1451-1481) sadrazamlarındandır- isteği üzerine yazdığını söylese de risalenin telif sebebi için birçok neden sıralamıştır. Kutbüddinzâde’nin aksine günümüzde yapılan çalışmalarda sahabeden itibaren bu konuda fikir beyan eden birçok ismin görüşlerine yer verilmekle birlikte, Gazzâlî’nin görüşleri yer almamıştır. Kutbüddinzâde, risalede kendi döneminde Gazzâlî’nin bu meselede söylediklerini icma dışı gören ve onun hakkında suizanna kapılanların varlığından bahsetmektedir. Bu da Gazzâlî’nin bu meseledeki görüşlerinin miladi on beşinci asır Osmanlı’sında yaygın bir şekilde bilindiğini ve tartışıldığını ortaya koymaktadır. Ayrıca Kutbüddinzâde’nin halefi Bahâeddinzâde (ö. 952/1545) de meselenin merkezine Gazzâlî’yi yerleştirdiği dikkate alındığında bu durumun sonraki asırda da aynı şekilde devam ettiği görülmektedir. Kutbüddinzâde risalede Gazzâlî’nin söz konusu meseleyle ilgili görüşlerini serdetmiş ve genelde nakiller ve aklî/lügavî yorumlarla Gazzâlî’nin görüşlerinin mutlak manada icma dışı olmadığını savunmuştur. Bu savunmasında Gazzâlî’nin İhyâ ve Faysalü’t-tefrika isimli eserlerindeki görüşlerini merkeze almıştır. O, Gazzâlî’yi savunmayı merkeze aldığından dolayı kendisinin de mensubu olduğu Ekberî sûfîlerin konuyla ilgili yorumlarına pek başvurmamıştır. Onun risalesi sadece Gazzâlî’nin ilgili konudaki görüşlerinin savunusuyla sınırlı da değildir. Ayrıca meseleyi ele alırken oluşabilecek muhtemel soruları sorup cevaplamaya çalışmış, verdiği cevaplardan hareketle ortaya çıkacak yeni soruları takdir ederek cevaplamaya gayret etmiş ve karşıt görüşlerin delillerini detaylıca tahlil etmiştir. Bütün bu çabalar, onun meselenin künhünü kuşatmaya olan isteğiyle alakalıdır. Bu tavır risale boyunca kendini göstermektedir. Risalede dikkat ettiği bir diğer husus ise meseleyi Ehl-i sünnet Kelâmının verileriyle savunmak istemesidir. Şöyle ki Gazzâlî savunusunda Mutezilî Kelâmcıların görüşlerine başvurmakla birlikte bu görüşlerin Ehl-i sünnet Kelâmına uygun olduğuna dair tahlillerde bulunması, Onun Ehl-i sünnet hassasiyetini ortaya koymaktadır. Bu bakımdan Kutbuddinzâde’nin risalesi, Gazzâlî’nin bu konudaki görüşlerini ve savunusunu sunmasının yanı sıra, meseleyi ele alırken Gazzâlî’ye karşı öne sürülebilecek muhtemel itirazları cevaplamaya çalışmasıyla ve karşıt görüşlerin delillerini detaylıca tahlil etmesiyle öne çıkmaktadır. Ayrıca meseleye çözüm ararken ayrımından ilham alarak cismânî azap-ruhânî azap ihdas etmesi, şefaat hadislerini mesele bağlamında yorumlaması açısından büyük bir önemi haizdir. Ekte risalenin bizzat müellifi tarafından tashih edilen ve notlar eklenen nüshasının tahkikli metnine yer verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Kelam, Kutbüdddinzâde, Gazzâlî, Hulûd-ı Küffâr, Müdâfaa, El Yazması

Kaynakça

• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuayb el-Arnâut vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. Müsned. thk. Şuayb el-Arnâut vd. 50 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 2001.
• Alkan, Ercan. “Osmanlı Dönemi Fusûsü’l-Hikem Şerh Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/30 (2017), 211-240.
• Alkan, Ercan. “Osmanlı Dönemi Fusûsü’l-Hikem Şerh Literatürü”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 15/30 (2017), 211-240.
• Altundağ, Mustafa. “Kur’an’da Müşkil Bir Mesele: Cehennem Azabının Ebediliği”. Bakü Devlet Üniversitesinin İlahiyat Fakültesi Mecmuası 7 (2007), 41-88.
• Altundağ, Mustafa. “Kur’an’da Müşkil Bir Mesele: Cehennem Azabının Ebediliği”. Bakü Devlet Üniversitesinin İlahiyat Fakültesi Mecmuası 7 (2007), 41-88.
• Apaydın, Yasin - Musakhanov, Orkhan. Bahâeddinzâde ve Kader Anlayışı. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2021.
• Bahâeddinzâde. Risâle fî mâ Verade fi’l-Fusûs. Kütahya: Zeytinoğlu İlçe Halk Kütüphanesi, 1020/41a-42b.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Şu‘abü’l-îmân. thk. Abdülâlî Abdülhamid Hâmid. 14. Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn. Şu‘abü’l-îmân. thk. Abdülâlî Abdülhamid Hâmid. 14. Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2003.
• Demir, Mustafa. “Musa Carullah Bigi ve Mustafa Sabri Efendi’nin Cehennem Azabının Ebediliği Meselesine Yaklaşımları Üzerine Bir Değerlendirme”. Selçuk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi/Tevîlât 1/2 (2020), 311-334. https://doi.org/10.5281/zenodo.4660453
• Demir, Mustafa. “Musa Carullah Bigi ve Mustafa Sabri Efendi’nin Cehennem Azabının Ebediliği Meselesine Yaklaşımları Üzerine Bir Değerlendirme”. Selçuk Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi/Tevîlât 1/2 (2020), 311-334. https://doi.org/10.5281/zenodo.4660453
• Gazzâlî. Tehâfütü’l-Felâsife. thk. Maurice Bouyges. Beyrut: el-Matbaatü’l-Kâsûlikiyye, 1927.
• Gazzâlî. Tehâfütü’l-Felâsife. thk. Maurice Bouyges. Beyrut: el-Matbaatü’l-Kâsûlikiyye, 1927.
• Gazzâlî. Faysalü’t-tefrika. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2017.
• Gazzâlî. Faysalü’t-tefrika. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2017.
• Gazzâlî. İhyâu ulûmi’d-dîn. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2011.
• Gazzâlî. İhyâu ulûmi’d-dîn. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2011.
• Gazzâlî. el-İmlâ alâ müşkili’l-İhyâ [İhyâu ulûmi’d-dîn neşrinin ‘Mukaddimât’ kısmında]. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2011.
• Gazzâlî. el-İmlâ alâ müşkili’l-İhyâ [İhyâu ulûmi’d-dîn neşrinin ‘Mukaddimât’ kısmında]. Cidde: Dârü’l-Minhâc, 2011.
• Hâkim en-Nîsâbûrî. Müstedrek. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hâkim en-Nîsâbûrî. Müstedrek. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. 4. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1990.
• Hakîm Tirmizî. Nevâdirü’l-usûl. thk. Nureddin Boyacılar. 4. Cilt. Riyad: Dârü’l-Minhâc, 2015.
• Hakîm Tirmizî. Nevâdirü’l-usûl. thk. Nureddin Boyacılar. 4. Cilt. Riyad: Dârü’l-Minhâc, 2015.
• Hocaoğlu, Mustafa. “TDV İslam Ansiklopedisi ‘Âzap’ Maddesi Üzerine Bir Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010), 335-341.
• Hocaoğlu, Mustafa. “TDV İslam Ansiklopedisi ‘Âzap’ Maddesi Üzerine Bir Değerlendirme”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 15/1 (2010), 335-341.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî. Ravzatü’l-ukalâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid Abdülhamid. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1977.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibban b. Ahmed et-Temîmî. Ravzatü’l-ukalâ. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid Abdülhamid. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1977.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrahim. el-Bahrü’r-râik şerhu Kenzi’d-dekâik. 8. Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, ts.
• Îcî. Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemü’l-Kitâb, 1999.
• Îcî. Mevâkıf fî ilmi’l-kelâm. Beyrut: Âlemü’l-Kitâb, 1999.
• Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. çev. Mustafa Çağrıcı vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Kur’an Yolu Türkçe Meal ve Tefsir. çev. Mustafa Çağrıcı vd. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 7. Basım, 2020.
• Kutbüddinzâde. Fethu Miftâhi’l-gayb. thk. Ekber Râşidî Neyâ. Tahran: İntişârât-ı Suhen, HŞ. 1395.
• Kutbüddinzâde. Fethu Miftâhi’l-gayb. thk. Ekber Râşidî Neyâ. Tahran: İntişârât-ı Suhen, HŞ. 1395.
• Kutbüddinzâde, Mecmuatu Kutbüddin b. Muhammed. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 692/1b-246b.
• Kutbüddinzâde, Mecmuatu Kutbüddin b. Muhammed. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 692/1b-246b.
• Kutbüddinzâde. Müdâfaa … Şeklinde Tarafımızdan İsimlendirilen Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 692/222b-225b.
• Kutbüddinzâde. Müdâfaa … Şeklinde Tarafımızdan İsimlendirilen Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ragıp Paşa, 692/222b-225b.
• Kutbüddinzâde, Risâletün muteallikatün bi îmâni Fir‘avn ve bi kavli’l-Gazzâlî: İnne’l-azâbe’l-cesedânî li’l-küffâri mütenâhin ilâ seb‘ati âlâfi sene. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 440/20b-23b.
• Kutbüddinzâde, Risâletün muteallikatün bi îmâni Fir‘avn ve bi kavli’l-Gazzâlî: İnne’l-azâbe’l-cesedânî li’l-küffâri mütenâhin ilâ seb‘ati âlâfi sene. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Atıf Efendi, 440/20b-23b.
• Kutbüddinzâde, Risâle fî kavli İbni’l-Arabî kuddise sirruhû fî îmâni Fir‘avn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 4223/34b-40b.
• Kutbüddinzâde, Risâle fî kavli İbni’l-Arabî kuddise sirruhû fî îmâni Fir‘avn. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 4223/34b-40b.
• Kutbüddinzâde, Müzîlü’ş-şekk fî aksâmi’l-kefere. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 2504/14b-16b.
• Kutbüddinzâde, Müzîlü’ş-şekk fî aksâmi’l-kefere. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Hacı Mahmud Efendi, 2504/14b-16b.
• Kutbüddinzâde, Müzîlü’ş-şekk fî aksâmi’l-kefere. İstanbul: Beyazıd Kütüphanesi, Beyazıd, 105766/12b-15b.
• Kutbüddinzâde, Müdâfaa … Şeklinde Tarafımızdan İsimlendirilen Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Pertevniyal, 968/170a-172b.
• Kutbüddinzâde, Müdâfaa … Şeklinde Tarafımızdan İsimlendirilen Risâle. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Lala İsmail, 708/196-199b.
• Musakhanov, Orkhan. “Kutbüddinzâde İznikî’nin Risâle İhticâcı Âdem Ma’a Mûsâ İsimli Eseri: Hz. Âdem ile Hz. Musa Tartışması Hadisinin Zahirî ve Bâtınî Anlamlarına Dair Bir İnceleme”, Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelâm ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -II-. ed. Murat Demirkol vd. 241-259. Ankara 2020.
• Musakhanov, Orkhan. “Kutbüddinzâde İznikî’nin Risâle İhticâcı Âdem Ma’a Mûsâ İsimli Eseri: Hz. Âdem ile Hz. Musa Tartışması Hadisinin Zahirî ve Bâtınî Anlamlarına Dair Bir İnceleme”, Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelâm ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -II-. ed. Murat Demirkol vd. 241-259. Ankara 2020.
• Oral, Osman. “Muhammed Zâhid El-Kevserî’nin Hulûd/Cennet ve Cehennemin Ebedîlîği Konusuna Yaklaşımı”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2015), 87-108.
• Oral, Osman. “Muhammed Zâhid El-Kevserî’nin Hulûd/Cennet ve Cehennemin Ebedîlîği Konusuna Yaklaşımı”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/3 (2015), 87-108.
• Öngören, Reşat. “Bir Rüya Yorumcusu Olarak Mutasavvıf-Âlim Kutbüddinzâde Mehmed İznikî”. Uluslararası İznik Sempozyumu. 381-387. İznik: İznik Belediyesi Kültür Yayınları, 2005.
• Öngören, Reşat. “Kutbüddinzâde İznikî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 26/489-90. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Sadrüşşerîa, Ubeydullah b. Mes‘ûd. et-Tavzîh fî Halli Gavâmızı’t-Tenkīh [Teftazânî’nin et-Telvîh ‘alet-Tavzîh isimli şerhiyle birlikte]. Mısır: Mektebetü Sabîh, ts.
• Taş, Enes. “Kutbüddinzâde İznikî’nin Risale fî Hikmeti Halki’l-Kamle İsimli Eseri: Küçük Bir Haşerenin Yaratılma Hikmeti Üzerinden İşârî Tefsir Merkezli Bir Ahlak İnşâsı”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelâm ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -I-. ed. Murat Demirkol vd. 294-390. Ankara 2020.
• Taş, Enes. “Kutbüddinzâde İznikî’nin Risale fî Hikmeti Halki’l-Kamle İsimli Eseri: Küçük Bir Haşerenin Yaratılma Hikmeti Üzerinden İşârî Tefsir Merkezli Bir Ahlak İnşâsı”. Uluslararası 14. ve 15. Yüzyıl İslam Düşüncesinde Felsefe, Kelâm ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri -I-. ed. Murat Demirkol vd. 294-390. Ankara 2020.
• Tilimsânî, Afifüddin. Şerhu’l-Fâtiha ve Ba’zi Sûreti’l-Bakara. thk. Orkhan Musakhanov. İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Tunçbilek, Hasan Hüseyin. “İslâm Düşüncesinde Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebediyeti ve Fenası Problemi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2006), 16-33.
• Tunçbilek, Hasan Hüseyin. “İslâm Düşüncesinde Cehennemin ve Cehennem Azabının Ebediyeti ve Fenası Problemi”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/1 (2006), 16-33.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Wolfson, H. Austryn. Kelâm Felsefeleri. çev. Kasım Turhan. İstanbul: Kitabevi, 2001.
• Yaman, Ahmet. “Zıhâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 44/387-390. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Yavuz, Yusuf Şevki. “Azap”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4/302-309. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.