Taberî Tefsirinde ‘fî Kelâmi’l-Arab’ Neye Tekabül Eder?

Yıl 2023, Sayı: 48, 281 - 305, 28.03.2023

Ayşe Uzun

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1222380

Cited By: 1

Öz

Taberî, Kur’ân âyetlerini tefsir ederken Arap dilini kaynak olarak kullanmıştır. Bu kaynağa yapılan referansın kavramsallaştırılmış hali, “fî kelâmi’l-Arab” (Arapların dil kullanımı) ifadesidir. Müfessir, tefsirinde 304 defa fî kelâmi’l-Arab ibaresine yer vermiştir. Bu yazının amacı, Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân adlı tefsirde Taberî’nin “fî kelâmi’l-Arab” ibaresiyle neyi kastettiğini ortaya koymaktır. Taberî öncesi süreçte “fî kelâmi’l-Arab” kullanımlarını incelediğimizde, bunun sınırlı sayıda olduğu ve söz konusu ibarenin kavramsallaştırmasını yapanın Taberî olduğu ortaya çıkmaktadır. Taberî’nin “fî kelâmi’l-Arab” kalıbını zikrettiği kısımlarda bağlam incelemesi yapıldığında öne çıkan tematik vurgular şöyle sıralanabilir: Salt kelime-lafız tahlili yapmak suretiyle leksikolojik bilgi vermek, kelime tahlilini şiirle desteklemek, muhtelif görüşleri ve rivâyetleri zikrettikten sonra Taberî’nin nezdinde en sahih ve en muteber kabul edilen görüşü değerlendirme pasajı, kıraat meseleleri, Kûfe ve Basra dil okullarıyla alakalı mukayeseler, lehçe bilgisi. Bu tematik vurguların yanı sıra Taberî’nin söz konusu kalıp ifadeyi kullandığı pasajlarda öne çıkan isimler ve üslup da bu çalışmada dikkate alınmıştır. Üslupla kastedilen, söz konusu ibarenin kullanıldığı yerde zikredilen derecelendirme ifadeleridir. Onun “fî kelâmi’l-Arab” ifadesine yer verdiği kısımlarda İbn Abbas, Mücâhid, Katâde ve İbn Zeyd’e yer verdiği görülmektedir. Taberî tefsirinde bir kaynak soruşturması olarak değerlendirilebilecek bu araştırma, müfessirin “fî kelâmi’l-Arab”ı zikrettiği pek çok yerde Arap şiirinden iktibasta bulunduğunu ortaya koymaktadır. Müfessirin “fî kelâmi’l-Arab”ı zikrettiği yerlerin üçte birinde Arap şiirine müracaat ettiği tespit edilmiştir. Bu şiirlerin incelemesi yapıldığında, hicrî ikinci asrı kapsayan döneme ait veriler olduğu görülür. Taberî tefsirinde “fî kelâmi’l-Arab” ile kastedilenin, büyük oranda yazılı literatüre tekabül ettiği söylenebilir. Bu iddiayı desteklemek için tefsirdeki “fî kelâmi’l-Arab” kullanımları incelenmiş ve sayısal değerlendirmeler yapılmıştır. Makale metin incelemesi metoduyla hazırlanmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tefsir, Taberî, fî kelâmi’l-Arab, Şiir, Câmiu’l-Beyân an Te’vili Âyi’l-Kur’ân

Teşekkür

Makalenin ham halini okuyup tashih ve önerilerde bulunan Dr. Öğretim Üyesi Peyman Ünügür Tekin’e teşekkür ederim.

What Does ‘fī kalām al-‘Arab’ Correspond to in Ṭabarī’s Taf-sīr?

Öz

Ṭabarī, used the Arabic language as a source while interpreting the verses of the Qur’ān. The conceptualized form of the reference to this source is the expression “fī kalām al-‘Arab” (Arabic language use). In his commentary, he used the phrase “fī kalām al-‘Arab” 304 times. This study aims to reveal what Ṭabarī means with the phrase “fī kalām al-‘Arab” in his tafsīr Jāmi‘ al-bayān ‘an ta’wīl āy al-Qur’ān. When we examine the usages of “fī kalām al-‘Arab” in the pre-Ṭabarī period, it becomes clear that it is limited in number and it is Ṭabarī who conceptualizes the phrase. When the context analysis is made in the parts where Ṭabarī mentions the phrase “fī kalām al-‘Arab”, the main thematic emphases can be listed as follows: To provide lexicological information by making only a word-by-word analysis, to support the word analysis with poetry, after mentioning various opinions and narrations, the evaluation passage of the most authentic and reliable opinion in the eyes of Ṭabarī, the issues of recitation, comparisons about the Kufa and Basra language schools, dialect knowledge. In addition to these thematic emphases, prominent names and styles in the passages in which Ṭabarī uses the aforementioned pattern are also taken into account in this study. In this context, what is meant by style is rating statements. It is seen that he refers to Ibn Abbas, Mujahid, Qatada and Ibn Zayd in the parts where he includes the expression“fī kalām al-‘Arab”. This research, which can be considered as a source investigation in Ṭabarī’s tafsir, reveals that in many places where he mentions “fī kalām al-‘Arab”, he quotes from Arabic poetry. It has been determined that in one third of the places where the mufassir mentions “fī kalām al-‘Arab”, he applied to Arabic poetry. When these poems are examined, it is seen that there are data belonging to the period covering the second century of the hijri. This research, which can be considered as a source investigation in Ṭabarī’s tafsīr, reveals that in many places where the mufassir mentions “fī kalām al-‘Arab”, he quotes from Arabic poetry. It can be said that what is meant by “fī kalām al-‘Arab” in al-Tabarī’s tafsīr largely corresponds to the written literature. To support this claim, the uses of “fī kalām al-‘Arab” in tafsir were examined and numerical evaluations were made. The study was written by using text analysis method.

Anahtar Kelimeler

Tafsīr, Ṭabarī, fī kalām al-‘Arab, Poetry, Jāmi‘ al-bayān ‘an ta’wīl āy al-Qur’ān

Kaynakça

• Ahmed, Düreyd Hasan. “Tekayyüdü’l-İmâm et-Taberî bi lugati’l-Arab” (Câmiü’l-Beyân). Mecelletü’l-Câmiati’l-Irâkiyye 1/34 (2015), 481-512.
• Albayrak, Halis. “Taberî ve Kırâat (Câmi’u’l-Beyân ‘an Te’vîli’l-Kur’ân Çerçevesinde)”. Kur’ân ve Tefsir Araştırmaları IV (Kırâat İlmi ve Problemleri). İstanbul: İSAV Yayınları, 2002, 355-386.
• Aydın, Atik. “Taberî’nin Kur’an Anlayışı ve Te’vil Tercihleri”. İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (Haziran 2010), 271-293.
• Aydın, Atik. Taberî’nin Kur’an’ı Yorumlama Yöntemi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Aydın, Hasan. “İslam Ortaçağında Nakilci ve Akılcı Tarih Anlayışları: Taberî ve İbn Haldûn Örneği”. Tarihyazımı 1/1 (Yaz 2019), 20-61.
• Belhî, Ebü’l-Hasen Mukâtil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî. Tefsîru Mukâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Mahmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetu’t-Târîhi’l-Arabî, 2002.
• Berekât, Mebrûk. “Menhecü’n-Nuhât fî İntikâi Kelâmi’l-Arab ve Dirâsetuhû fî Nazari Temmâm Hassân”. Mecelletü Mümâresâti’l-Lugaviyye 38 (2016), 105-124.
• Bulut, Ali. “İslâm Öncesi Arap Edebiyatının Mevsûkiyeti Meselesi”. İslâm Öncesi Araplarda Dil ve Edebiyat. ed. Mustafa Çağrıcı. 15-60. İstanbul: Kuramer Yayınları, 2019.
• Câhiz, Ebû Osmân Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî. Kitâbü’l-Ḥayevân. thk. Muhammed Bâsil Uyûn es-Sûd. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Cemel, Bessâm. “eş-Şefeviyyü ve’l-Mektûbu fî Hitâbi’t-Tefsîr: Câmiü’l-Beyân li’t-Taberî enmuzecen”. Müminûn bilâ Hudûd. Erişim 18 Ekim 2022. https://mominoun.com/pdf1/2014- 12/549be1d73878d1955849480.pdf
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 5. Basım, 2010.
• Dîneverî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Müslim b. Kuteybe. Teʾvîlü Müşkili’l-Kur’ân. thk. İbrahim Şemsüddîn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Dûrî, Abdülaziz. “Bağdat”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Ekim 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/bagdat#1-genel-bakis
• Ebû Hudayr, Nâsirüddin. er-Ru’yetü’n-Nahviyye inde’t-Taberî : Kırâe fi Câmii’l-Beyân an Te’vîli’l-Kur’an. Ürdün: Alemü’l-Kütübi’l-Hadîs, 2014, 243.
• Erünsal, İsmail E. Orta Çağ İslam Dünyasında Kitap ve Kütüphâne. İstanbul: Timaş Yayınları, 2018.
• Fayda, Mustafa. “Muhammed b. Cerîr Taberî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 18 Ekim 2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/taberi-muhammed-b-cerir
• Ferâhîdî, Ebû Abdirrahmân el-Halîl b. Ahmed b. Amr b. Temîm. Kitâbü'l-ayn. thk. Mehdi Mahzumi vd. 8 Cilt. Beyrut: Dâru ve Mektebetü Hilâl, 1996.
• Ferrâ, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Ziyâd b. Abdillâh el-Absî. Meâni’l-Kur’ân. thk. Ahmed Yusuf en-Necâtî vd. 3 Cilt. Mısır: Dârü’l-Mısriyye li’t-telif ve’t-terceme, ts.
• Gleave, Robert. Islam and Literalism -Literal Meaning and Interpretation in Islamic Legal Theory-. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2012.
• Hârisî, Ebû Bişr (Ebû Osmân, Ebü’l-Hasen, Ebü’l-Hüseyn) Sîbeveyhi Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdüsselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Ḫâncî, 1988.
• Hathât, Emânüddîn. “el-Cuhûdu’n-Nahviyye fî Tefsîri’t-Taberî”. es-Sekâfetü’l-İslâmiyye 28 (1989-1990), 227-240.
• Horst, Heribert. “Taberî’nin Kur’an Tefsiri’ndeki Rivayetler”. çev. Sabri Çap. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 16/1 (2016), 309-328.
• Kartal‚ Mustafa. “Taberî Tefsirinde İstişhâd”, İslam Bilimleri Araştırmaları Dergisi 8 (2019), 6-30.
• Kaya, Mesut. Taberî Tefsiri’nin Kaynakları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2022.
• Koç, Mehmet Akif. “Taberî Tefsir’ini Anlamak Üzerine- I”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51/1 (2010), 79-92. https://doi.org/10.1501/Ilhfak_0000001015
• Mantûrân, Mustafa. “Mekuleti’l-Kelâm fi’l-Fikri’l-Lugaviyyi’l-Kadîm: Dirâse fi’t-Tefkîri’-l-Uslûbî inde’n-Nuhât ve’l-Lugaviyyîni’l-Arab” Merkezu Jîl el-Bahsü’l-İlmî. 5 Eylül 2022 Erişim. http://jilrc.com/archives/11699
• Müsennâ, Ebû Ubeyde Mamer b. Mecâzü’l-Kur’an. thk. Muhammed Fuâd Sezgin. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Ḫâncî, 1381.
• Osman, Ghada. “Oral vs. Written Transmission: The Case of Ṭabarī and Ibn Saʿd”. Arabica 48/1 (2001), 66-80.
• Öğmüş, Harun. “Taberî Tefsirinin Şiirle İstişhâd Yöntemi Açısından Değerlendirilmesi”. Bir Müfessir Olarak Muhammed b. Cerîr et-Taberî Sempozyumu. ed. Fethi Ahmet Polat 1-296. Konya: Ünlem Ofset, 2010, 91-92.
• Schoeler, Gregor. İslam’ın İlk dönemlerinde Yazı ve Rivâyet. çev. Güllü Yıldız. İstanbul: Vakıfbank Kültür Yayınları, 2022.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs b. Abbâs. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Ahmed b. Mustafâ el-Ferrân. 3 Cilt. Suudi Arabistan: Dârü’t-Tedmîriyye, 2006.
• Taberî, Ebû Ca‛fer Muhammed b. Cerîr. Câmiu’l-Beyân an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî. 26 Cilt. Riyad: Dâru Hicr, ts.
• Talmon, Rafael. “Al-kalām mā kāna muktafiyan bi-nafsihī wa-huwa l-ğumla”: A Study in the history of sentence-concept and the Sībawaihian legacy in Arabic grammar”. Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft 138/1 (1988), 74-98.
• Teymî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Sellâm b. Ebî Sa‘lebe. Tefsîru Yahyâ b. Sellâm. thk. Hind Şelebî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Versteegh, Kees. The Arabic Language. Edinburg: Edinburg University Press, 2001.
• Webb, Peter. Imagining the Arabs -Arab Identity and the Rise of Islam-. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2016.
• Yaşar, Naif. “Taberî’nin Kıraatlere Bakışı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 16/1 (Nisan 2016), 59-86.
• Yaşar, Naif. “Taberi’nin Tefsir Usulü”. Din ve Bilim- Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 1/2 (Aralık 2018), 71-92.
• Yurdaydın, Hüseyin Gazi. İslâm Tarihi Dersleri. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Tafsir Tabari. “Search”. Erişim 23 Ocak 2023. https://tafsirtabari.com/.