Musawwid As One of the Law Document Preperation Experts

Yıl 2023, Sayı: 49, 539 - 562, 30.06.2023

Halis Demir

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1276191

Öz

Laws, religious texts, literature books and similar works have reached today by being saved as written texts. Skilled volunteer and attendants have retained this saving activity until today. In this way, some of the heritage of humanity has been handed down to us. The people who work for serving this need are called as revelation clerk, recorder, clerk or different words which means the same in different languages. The starting point of this article is the attendants who are on duty to write and edit these texts in some part of the history, in other words; musawwid. We called it as one of the law document preperation experts. Since we did not come across a study that dealt with the institution of musawwid independently, we examined this subject. In this article, various activities related to the writing of official documents since the History of Islamic Law have been touched upon. Then, in the history of Ottoman jurisprudence, the duty of the musawwid, his function in the fatwa house, and his role in the writing of fatwas are analyzed. This study has also tried to demonstrate that the activity of writing fatwa is a separate profession and a field of interest that requires care. Prominent individuals who performed the duty of musawwid and some branches of service similar to musawwid from the past to the present are also included to show that the subject is constantly up to date. Despite similarities, being a musawwid is a different profession from being a clerk. In fact, in some studies that deal with the clerkship, the position of musawwid is dealt with separately. Briefly, this study tries to reveal the origins of official document preparation activities in the history of Islamic Law, some clerks who were engaged in this field in the Ottoman Empire, and some contemporary activities close to this profession.

Anahtar Kelimeler

Law, Islamic Law, Expert, Musawwid, Ömer Nasuhi Bilmen

Hukûkî Belge Hazırlama Uzmanlarından Birisi Olarak Müsevvid

Öz

Kanunlar, dini metinler, edebiyat kitapları ve benzeri eserler yazılı olarak kaydedilmek suretiyle günümüze kadar gelmiştir. Bu kayıt faaliyetini yetenekli, gönüllü veya görevli insanlar bize kadar sürdürmüştür. Bu sayede insanlığın mirasının bir kısmı bize kadar intikal etmiştir. Tarihte yazma faaliyetini karşılamak üzere mesai harcayan kişiler için vahiy kâtibi, yazıcı, kâtip veya bu anlamlara gelmek üzere ifade edilen kavramlar kullanılmıştır. Bu makalenin çıkış noktası, tarihin bir döneminde bu yazma ve resmî yazıları düzenleme görevini icra eden memurlar, yani müsevvidlerdir. Biz bunu hukuki belge hazırlama uzmanlarından birisi olarak nitelendirdik. Yaptığımız incelemede müsevvidlik kurumunun müstakil olarak ele alındığı bir çalışmaya rastlamadığımız için bu konuyu inceledik. Bu makalede, İslam Hukuk Tarihi’nden itibaren resmî evrak yazımıyla alakalı görülen çeşitli faaliyetlere temas edilmiştir. Sonra ise Osmanlı Hukuk tarihinde özelinde fetvâ yazımına emek veren, müsevvidin görevi, fetvahâne- deki fonksiyonu ile fetvâ yazımındaki rolüne dair tespitlere yer verilmiştir. Yine bu araştırma ile fetvâ yazma faaliyetinin ayrı bir meslek ve özen gerektiren bir ilgi alanı olduğu da ortaya konulmaya çalışılmıştır. Müsevvidlik görevini icra eden tanınmış şahıslar ile geçmişten günü- müze müsevvidliğe benzer vazife icra eden bazı hizmet kollarına da konunun sürekli güncelliğini koruduğunu göstermek üzere yer verilmiştir. Benzerlikleri olmasına rağmen müsevvidlik kâtiplikten farklı bir meslektir. Zira kâtiplik bahsinin ele alındığı bazı çalışmalarda müsevvidlik ayrıca ele alınmaktadır. Kısaca bu makalede resmî evrak hazırlama faaliyetlerinin İslam Hukuk tarihindeki kökenleri, Osmanlı Devleti’nde bu konu ile iştigal eden bazı memurlar, bu mesleğe yakın kimi günümüz faaliyetleri ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Hukuk, İslam Hukuku, Müsevvid, Ömer Nasuhi Bilmen

Kaynakça

• Afyoncu, Erhan. “İbrâhim Müteferrika”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 21/324-327. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Afyoncu, Erhan, Ahıskalı, Recep. “Kâtip”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 25/49-52. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Afyoncu, Erhan. Osmanlı Devlet Teşkilâtında Defterhâne-i Âmire. İstanbul: MÜ Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Doktora Tezi, 1997.
• Ahıskalı, Recep. Osmanlı Devlet Teşkilatında Reisülküttâblık. İstanbul: y.y. 2001.
• Akgündüz, Ahmet. “İ‘lâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 22/72-73. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnameleri ve Hukuki Tahlilleri. İstanbul: OSAV Yayınları, 1990. Akgündüz, Ahmet. Osmanlı Kanunnâmeleri. 2 Cilt. İstanbul: Fey Vakfı Yayınları, 1990.
• Akgündüz, Murat. Ağa Kapısından Şeyhülislâmlığa İstanbul Müftülüğü. İstanbul: TDV Yayınları, 2020.
• Akgündüz, Murat. Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Akman, Ahmet. “Osmanlı Devleti’nde Hukukî Yapı ve Adlî Teşkilatta Tanzimat Sonrası Gelişmeler”. Yeni Türkiye 2/10 (1996), 1002-1016.
• Akman, Elvettin. Türkiye’de Kamu Politikası ve Kanun Yapım Sürecinin Analizi, Isparta: Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Altınbaş, M. Vamık Şükrü. “Fetvâ Eminleri”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 3/6-7 (1964), 187. Atar, Fahrettin. “Fetvâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/486-496. İstanbul: TDV Ya- yınları, 1995.
• Atar, Fahrettin. “Noter”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/210-213. İstanbul: TDV Ya- yınları, 2007.
• Atar, Fahrettin. “Şürût ve Sicillât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/270-273. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ayar, Talip. Osmanlı Devleti’nde Fetvâ Eminliği. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Ensti- tüsü, Doktora Tezi, 2011.
• Aydın, Mehmet Akif. “Mecelle-i Ahkâmı-ı Adliyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33/231-235. İstanbul: TDV Yayınları, 2003.
• Aydın, Mehmet Akif. Türk Hukuk Tarihi. İstanbul: Beta Basım Yayın, 2005.
• Aydınlı, Abdullah. ”İmlâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/225-226. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Bakırcı, Fahri. TBMM’nin Çalışma Yöntemi TBMM İçtüzüğü. Ankara: İmge Kitabevi, 2000.
• Başar, Umut. Yüzbaşı İhsan’ın Kavāʿid-i İmla ve Tahrir’inin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi. Afyon: Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Başbakanlık Osmanlı Arşivi Rehberi, haz. Yusuf İhsan Genç vd. İstanbul: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yayınları, 2010.
• Berki, Ali Himmet. “Osmanlı Türklerinde Yüksek İftâ Makamı”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi 9/102 (1970), 423-427.
• Beyhakī, İbrâhim b. Muhammed. el-Meḥâsin ve’l-mesâvî. Beyrut: Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, 1984.
• Bıçkıcı, Mehmet. Kanun Tasarılarının Hazırlanması: Bakanlık ve Başbakanlık Aşaması”. Yasama Derneği, Kadınlara Yönelik Çalışmalar Yürüten Sivil Toplum Kuruluşlarının Yasama Sürecine Katılımlarını Güçlendirilmesi Semineri. Ankara: Yasader Yayınları, 2009, 1-11.
• Bilgin, Aydın. İlhami, Yurdakul. İsmail, Kurt. Bâb-ı Meşîhat Şeyhülislâmlık Arşivi Defter Kataloğu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2006.
• Canatar, Mehmet. “Kethüda”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/332-334. İstanbul: TDV Yayınları, 2002.
• Celâleddin es-Suyûtî, Abdurrahman b. Ebi Bekr (öl. 864/1459). el-İtkân fî Ulûmi’l-Kur’an. Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyyetü, 2008.
• Chamboredon, Anthony. “Çeşitli Görünümleriyle Avrupa Özel Hukuk Kodifikasyonu”, çev. Meltem Sarıbeyoğlu, Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 18/1(2012), 335-352.
• Cici, Recep. Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Çakın, Akın. Kanun Tasarılarının Hazırlanması Süreci’ Adalet Bakanlığı Kanun Yapım Süreci Sempozyumu. ed. İrfan Neziroğlu ve Fahri Bakırcı. Ankara: TBMM Yayını, 2011.
• Çelik, Hüseyin. “Kur’ân’ın Yazıya Aktarılması ve ilk Vahiy Kâtibi Meselesi”. Manas Sosyal Araştırmalar Dergisi 14 5/1 (2019), 22-33.
• Dönmez, İbrahim Kâfi. “İslam Hukukunda Müctehidin Naslar Karşısındaki Durumu ile Modern Hukuklarda Hâkimin Kanun Karşısındaki Durumu Arasında Bir Mukayese”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 23-51.
• Dûrî, Abdülazîz. “Divan”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Dursun, Davut. Din Bürokrasisi. İstanbul: İşaret Yayınları,1992.
• Ebül‘ulâ Mardin. Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paşa. Ankara: TDV Yayınları, 1996. Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Mahkemeleri. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2004.
• Ellek, Hasan. “Osmanlı’da Kanunlaştırma Hareketleri ve Mecelle”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (2014), 120-159. Ençakar, Orhan. Hanefi Mezhebi Nevâdir Literatürü. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilim- ler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Ergin, Osman. Türkiye Maarif Tarihi. İstanbul: Osmanbey Matbaası, 1977. Göyünç, Nejat. “16. Yüzyılda Ruûs ve Önemi”. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Dergisi 17 (1967), 17-34.
• Gümrükçüoğlu, Saliha Okur. “Meşîhat Makamının Bir Dairesi: Fetvahâne-i Âlî”. Din ve Hayat: Türkiye Diyanet Vakfı İstanbul Müftülüğü Dergisi 2/34 (2018), 32-37.
• Hûî, Hasan b. Abdülmün‘im. Ġunyetü’l-kâtib ve münyetü’ṭ-ṭâlib. nşr. Adnan Sadık Erzi. Ankara: 1963.
• Işık, Cennet Sümeyya. Türkiye’de Kanun Yapım Süreci ve Torba Kanun Uygulamaları. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• İbn Bîbî, Hüseyn b. Muhammed. el-Evâmirü’l-Alâiyye: Selçukname. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• İbn Haldûn. Mukadime . Beyrut: 1984.
• İbnü’l-Ebbâr, Muhammed b. Abdillâh. et-Tekmile li-Kitâbi’ṣ-Ṣıla. nşr. Abdüsselîm el-Herrâs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1995. 252.
• İnalcık, Halil. Devlet-i Âliyye. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2010.
• İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ (1300-1600). çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• İpşirli, Mehmet. “İlmiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 22/141-145. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• İpşirli, Mehmet. “Şeyhülislâm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/91-96. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kaboğlu, İbrahim Özden. Anayasa Hukuku Dersleri. İstanbul: Legal Yayıncılık, 2015.
• Kallek, Cengiz. “Sak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/584-586. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kallek, Cengiz. “Süftece”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 38/19-21. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Kalkaşendi, Ahmed b. Ali b. Ahmed. Subhu'l-A'şa fi Sınaati'l-İnşa. Kahire: el-Matbaatü'l-Emiriyye, ts.
• Kandemir, M. Yaşar. “Emâlî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 11/70. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Karayalçın, Yaşar. Aynur, Yongalık. Hukukta Öğretim-Kaynaklar-Metod Problem Çözme. Ankara: Banka e Ticaret Hukuk Araştırma Merkezi, 2008.
• Kaya, Süleyman. “Sak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/586-587. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Kaydu, Ekrem. “Osmanlı Devleti’nde Şeyhülislâmlık Müessesesinin Ortaya Çıkışı”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1977), 201-210.
• Kazıcı, Ziya. “Osmanlılarda Şeyhülislâmlık Müessesesi”. İslam Medeniyeti Mecmuası 5/2 (1981), 39-68.
• Keskioğlu, Osman. “Ahmed Cevdet Paşa, Hayatı ve Eserleri”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14 (1966), 221-234.
• Kişi, Abdullah Rüştü. “Meşîhat’ten İstanbul Müftülüğü’ne Kurum ve Unvanlar Lügatçesi”. Din ve Hayat: Türkiye Diyanet Vakfı İstanbul Müftülüğü Dergisi 24 (2015), 62-69.
• Koca Ferhat. “Osmanlılarda Meşîhat Dairesi İçinde Müstakil Bir Birim Olarak Fetvahâne”. İlam Araştırma Dergisi 2/1 (1997), 133-151. www.dergipark.org.tr/tr/pub/eskiyeni
• Koca, Ferhat. “Fetvâhâne”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 12/496-500. İstanbul: TDV Ya- yınları, 1996.
• Komisyon, Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 3. Basım, 2009.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri. “Kâtip”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/49. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Kütükoğlu, Mübahat. “Mühimme Defteri”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/519-522. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• M. Karamustfaoğlu, Tuncer. Yasama Meclisinde Komisyonlar. Ankara: Ajans Türk Matbaası, 1965. Makkarî, Ahmed b. Muhammed. en-Naḳdü’l-edebî fî Kitâbi Nefḥi’ṭ-Tîb. Beyrut: 1984.
• Mertoğlu M. Suat. “Vahiy Kâtibi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/447. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Mertoğlu, M. Suat. “Vahiy Kâtibi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/447-449. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Muhammed, Abdülhay el-Kettânî. et-Terâtibü’l-İdâriyye. ter. Ahmet Özel. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Mumcu, Ahmet. “Divan-ı Hümâyun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/430-432. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016. Ocakoğlu, Ömer Faruk. Kodifikasyondan Resepsiyona: Aile Hukukundaki Değişmeler ve Toplumsal Etkileri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Özel kalem nedir?. Erişim: 27 Haziran 2023. https://www.kariyer.net
• Özsunay, Ergün. Medeni Hukuka Giriş. İstanbul: Gürkay Matbaası, 1970.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarihi Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. 4 Cilt. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1993.
• Pehlivan, Fazlı. TBMM’de Kanun Yapım Süreci ve Bazı Avrupa Birliği Ülke Parlamentolarından Örnekler. Türkiye Büyük Millet Meclisi Başkanlığı Genel Sekreterliği, Ankara: 2007.
• Sahillioğlu, Halil. “Ahkâm Defteri”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/551. İstanbul: TDV Yayınları, 1988.
• Sakaoğlu, Necdet. “19. YY’da Şeyhülislâmlık”. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklopedisi. İstanbul: İletişim Yayınları, 1985.
• Sancarbaba, Uğur. “Kanun Yapım (Yasama) Sürecinde Maliye Bakanlığının Rolü”. Kanun Yapım Süreci Sempozyumu. ed. İrfan Neziroğlu ve Fahri Bakırcı. Ankara: TBMM Yayını, 2011.
• Sehâvî, Şemseddin. el-Cevâhirü’l-mükellele fi’l-aḫbâri’l-müselsele. thk. K. Abdü’l-Fettâh Fettûh, Katar: Dâru’l-Fethi’d-Dirâsâti ve’n-Neşr, 2011.
• Sütçü, Mehmet Sait. “Osmanlı Devleti’nde Müftülük Kurumu: Anadolu Müftüleri”. Tarih Okulu Dergisi 10/32 (2017), 459-536.
• Şen, Ziya. “Vahiy Kâtipliği Müessesesi”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 30 (2011), 185-210.
• Son okuma nedir?. Erişim: 01 Eylül 2021. https://www.evrengunlugu.net.
• Tank, Mehmet. “Meclisin Kanun Yapma Usûlü ve Düzenleyici Etki Analizi”. Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 1/6 (2011), 141-180.
• Terakye, Gülşen. “Yasama Süreci ve Yasa Yapımı”. Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Elektronik Dergisi 2/5 (2012), 72-78.
• Tuna, Üzeyir. ‘İzzüddîn b. ‘Abdisselâm Es-Sülemî (öl. 660/1262) ve “El-Emâli’l-Kur’âniyye” Adlı Eserinin Edisyon Kritiği. İzmir Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016. Türcan, Talip. “Ömer Nasuhi Bilmen ve Istılâhât-ı Fıkhiyye Kâmûsu”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 13/5-26 (2015), 280-291.
• T.C. Cumhurbaşkanlığı Mevzuat Bilgi Sistemi. “Mevzuat Hazırlama Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik.” Erişim: 01 Eylül 2021. https://www.mevzuat.gov.tr.
• Uriel, Heyd. “Osmanlı’da Fetvâ Müessesesinin Bazı Tezahürleri”. çev. Fethi Gedikli. Hukuk Araştırmaları Dergisi 9/1-3 (1995), 287-317.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1988. Ünal, Mehmet Ali. “Osmanlı Hukukunun Tarihi Gelişimi ve Ulema Sınıfı”. Türk Yurdu 19-20 (1999-2000), 188-191.
• Vakanüvis Ahmed Lütfi Efendi. Vakayiname. haz. Münir Aktepe. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Yazı isleri müdürü nedir?. Erişim: 27 Haziran 2023. https://www.kariyer.net.
• Yılmaz, Ejder. Hukuk Sözlüğü. Ankara: Yetkin Yayınları, 1996.
• Yüksel, Nahit. “Türkiye’de Yasama (Kanun Yapımı) Performansı Tartışmaları”. Yasama Dergisi 39 (2019), 131-197.