Haçlı Seferleri Sürecinde Dokuma Evleri: Mısır Örneği

Yıl 2023, Sayı: 49, 437 - 454, 30.06.2023

Nadir Karakuş

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1320496

Öz

Tarihî İpek Yolu ile desteklenen Doğu’nun eşsiz dokumaları, Bağdat’tan Kahire’ye varıncaya kadar Tırâz denilen dokuma evlerinde imal edilmiştir. Özellikle Mısır’da dokunan zarif kumaşlar, Firavunlardan Helen kraliçelerine, Vatikan’daki Papa’dan tarihte iz bırakmış büyük hükümdarlara kadar pek çok önemli kişiyi giydirmiş, dönemlerinin güç ve zarafetini yansıtmıştır. Bu durum, Haçlıların bölgeye gelmesi ile zaman zaman kesintiye uğradığı gibi hânedan değişiklikleri ile de sarsılmıştır. Mısır, Firavunlardan Roma hâkimiyeti hükümdarlarına varıncaya kadar renkli ve gizemli tarihi ile bu konuda ayrı bir yer edinmiştir. Kadîm Mısır, ilk İslâm fatihlerinden Emevîlere, Abbâsîlerden Fâtımîlere uzanan canlı tarihi ile yeni bir çehreye bürünmüştür. X. yüzyıldan itibaren ticaretin Bağdat’tan Kahire’ye kayması Mısır dokuma evlerinin önemini artırmıştır. Kızıldeniz kanalıyla Hindistan ve Çin’in değerli ipeklerini ve eşi bulunmaz kadifelerini Kahire’ye ve diğer merkezlere akıtmaya başlamıştır. Bundan sonra da Tûne, Şetâ, Dimyat, İskenderiye, Debîk, Behnesâ, el-Feremâ ve Fâtımîlerin yeni idare merkezi Kahire gibi şehirlerde tırâzlı kumaş dokunmaya devam edilmiştir. 1099’dan itibaren de Fâtımîler ve ardılları, Haçlılarla birlikte yaşamak zorunda kalarak yeni bir sayfa açmışlardır. Haçlı seferleri esna-sında beşinci ve yedinci Haçlı seferlerinin dokuma merkezlerinin kalbinde yer alan Dimyat’a yapılması, bu sürecin en hareketli dönemini içermiştir. Yaşanan olumsuzluktan kurtulmak için Mısır Eyyûbî hükümdarı el-Melikü’l-Kâmil’in (1218-1238), 1219’da Haçlılara dokuma evleri ile de tanınan Dimyat karşılığında Lazkiye ve onun güneydoğusunda yer alan Cebele liman şehirlerini önermesini, ancak Haçlıların bu parlak teklifi kabul etmemesini yine buradaki dokuma evlerinin zenginliği ile de ilişkilendirebiliriz. Mısır dokuma evleri Selâhaddîn-i Eyyûbî, Sultan Baybars gibi tarihe mal olmuş kimseleri de olayların içine çekmiş, onların dokuma evleri konu-sundaki dirayetli idareleri niçin bu büyük üne sahip olduklarını gözler önüne sermiştir. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin (1171-1193) Fâtımî iktidarını sonlandırarak 1171’de Mısır’a hâkim olmasından sonra dokuma evleri neredeyse aynı istikamette yoluna devam etmiştir. Selâhaddîn, Kahire’deki Dâru’t-Tırâz’a İbn Senâülmülk adlı bir görevliyi tayin ederek dokuma evlerine verdiği değeri ortaya koymuştur. Diğer yan-dan, Mısır dokuma evlerinin en önemli adresleri olan Dimyat ve İskenderiye ise Mısır üzerine yapılan seferlerin kısa bir özeti gibi olmuş, buraların zenginliklerini yağmalamak isteyen Haçlıların gerçek amaçlarının kutsal değil para ve güç olduğunu bir kez daha ortaya koymuştur. Dimyat ve İskenderiye gibi önemli yerler, stratejik konumları yanı sıra iktisadî kimlikleri ile de boy göstermiş, buradaki avantajla-rını yitirmek istemeyen idareciler ise adı geçen şehirlerde yer alan dokuma evlerini başıboş bırakmayarak zaman zaman teftiş etmişlerdir. Ele almaya çalıştığımız süreç de Haçlı seferlerinin daha iyi anlaşılmasına ve daha net değerlendirilmesine vesile olmuştur.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Haçlı Seferleri, Mısır, Tırâz, Akdeniz

Weaving Houses during the Crusades: The Case of Egypt

Öz

The unique weavings of the East, supported by the historical Silk Road, were produced in weaving houses called Ṭirāz from Baghdad to Cairo. The elegant fabrics woven in Egypt, in particular, dressed many vital people from Pharaohs to Hellenic queens, from the Pope in the Vatican to great rulers who left their mark on history, and reflected the power and grace of their times. This situation was interrupted from time to time with the arrival of the Crusaders to the region, and was also shaken by dynastic changes. Egypt, with its colorful and mysterious history from the Pharaohs to the rulers of the Roman domination, has a special place in this regard. Ancient Egypt took on a new face with its lively history ranging from the first Islamic conquerors to the Umayyads, from the Abbasids to the Fatimids. The shift of trade from Baghdad to Cairo since the Xth century has increased the importance of Egyptian weaving houses. Through the Red Sea, he began to flow the precious silks and unique velvets of India and China to Cairo and other centers. After that, the weaving of jagged fabric continued in cities such as Tune, Sheta, Damietta, Alexandria, Dabīḳ, Behnesā, Feremâ, and Cairo, the new administrative center of the Fatimids. From 1099 onwards, Fatimids and their successors opened a new page by having to live with the Crusaders. During the Crusades, the fifth and seventh Crusades were held in Demiatta, which is located in the heart of the weaving centers, and it included the most active period of this process. In order to get rid of the negativity experienced, the Egyptian Ayyubid ruler al-Malik al-Kāmil (1218-1238) offered the Crusaders the port cities of Latakia and Jabala in the southeast of it in exchange for Damietta, which is also known for its weaving houses, in 1219, but the Crusaders accepted this brilliant offer. We can also associate it with the richness of the weaving houses here. Egyptian weaving houses also drew historical figures such as Saladin and Sultan Baybars into the events, and their competent administration of weaving houses revealed why they have such a great reputation. After Saladin ended the Fatimid rule and dominated Egypt in 1171, the weaving houses continued on their way almost in the same direction. Saladin revealed the value he attached to weaving houses by appointing an officer named Ibn Sanāʾ al-Mulk to Dār al-Ṭirāz in Cairo. On the other hand, Damietta and Alexandria, the most important addresses of the Egyptian weaving houses, were like a brief summary of the expeditions in Egypt, once again revealing that the true aims of the Crusaders who wanted to plunder the riches of these places were money and power, not holy. Important places such as Damietta and Alexandria showed up with their economic identities as well as their strategic locations. This process led to a better understanding and clearer evaluation of the Crusades.

Anahtar Kelimeler

History of Islam, Crusades, Egypt, Ṭirāz, Mediterranean

Kaynakça

• Abu’l-Farac, Gregory. Abu’l-Farac Târihi. çev. Ö. Rıza Doğrul. Ankara: TTK Yayınları, 1950.
• Adelson, H. L. Medieval Commerce. Princeton: Van Nostrand Publisher, 1962.
• Ahmed Halîl Cum‘a. Nisâ mine’t-Târîh. Dımaşk: y. y., 1418/1997.
• Anselmi, Sergio. Venezia, Ancona, Ragusa tra Cinque e Seicento. Ancona: Sita Publishing, 1969.
• Ashton, Sally-Ann. Cleopatra and Egypt. Oxford: Blackwell, 2008.
• Ayalon, David. “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi”. çev. Samira Kortantamer. Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih İncelemeleri Dergisi 4 (1989), 211-247.
• Ayalon, David. Eunuchs, Caliphs and Sultans: A Study of Power Relationships. Jerusalem: Hebrew University, 1999.
• Azîmî. Azîmî Tarihi. çev. Ali Sevim. Ankara: TTK Yayınları, 2006.
• Bakır, Abdulhalık. Ortaçağ İslam Dünyasında Tekstil Sanayii, Giyim, Kuşam ve Moda. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2005.
• Belâzurî, Ahmed b. Yahyâ. Ensâbü’l-Eşrâf. thk. Süheyl Zekkâr - Riyâd Ziriklî. Mısır: Dâru’l-Meârif, 1959.
• Bierman, Irene A. “Ṭirāz”. Dictionary of the Middle Ages. 12/61-62. ed. J. R. Strayer. New York: Charles Scribner's Sons, 1989.
• Bird, Jessalynn. “Damiette”. Crusades an Ancyclopedia. 343-344. ed. Alan V. Murray. California: Santa Barbara, 2006.
• Braudel, Fernand. Akdeniz ve Akdeniz Dünyası. çev. Mehmet Ali Kılıçbay. İstanbul: Eren Yayıncılık, 1989.
• Buhârî. Sahîhu’l-Buhârî. thk. Mustafâ Dîb el-Buğâ. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr, 1414/1993.
• Cobb, Paul M. Müslümanların Gözüyle Haçlı Seferleri. çev. Ekin Duru. İstanbul: Say Yayınları, 2018
• Ebû Şâme. er-Ravzateyn fî Ahbâri’d-Devleteyn en-Nûriyye ve’s-Salâhiyye. thk. İbrahim ez-Zeybek. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1418/1997.
• Ebü’l-Fidâ. el-Muhtasar fî Ahbâri’l-Beşer. Kahire: Matbaatu’l-Hüseyniyye el-Mısriyye, ts.
• Ebü’l-Fidâ. el-Yevâkît ve’d-Darb fî Târih-i Haleb. b. y.: y. y., ts.
• Edbury, Peter W. The Kingdom of Cyprus and the Crusades, 1191–1374. Cambridge: Cambridge University Press, 1991.
• Ernoul. Ernoul Kroniği, Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Ahmet Deniz Altunbaş. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• Ezrâkî, Ebû’l-Velîd Muhammed. Ahbâru Mekke ve mâ Câe fîhâ mine’l-Âsâr. thk. Rüşdî es-Salih Melhese. Beyrut: Dâru’l-Endelüs, ts.
• Fâkihî, Ebû Abdullah Muhammed. Ahbâru Mekke fî Kadîmi’d-Dehr ve Hadîsih. thk. Abdülmelik Abdullah Dehîş. Beyrut: Dâru Hıdr, 1414/1993.
• France, John. “The Western Mediterranean Powers and the First Crusade”. Journal of Mediterranean Studies 10 (2000), 265-274.
• Gertwagen, Ruthi. “Harbours and Facilities along the Eastern Mediterranean Sea Lanes to Outremer”. Logistics of Warfare in the Age of the Crusades. 95-118. ed. John H. Pryor. Aldershot, UK: Ashgate, 2006.
• Gillingham, John B. “Roger of Howden on Crusade”. Medieval Historical Writing in the Christian and Islamic Worlds. 60-75. ed. D. O. Morgan. London: School of Oriental and African Studies, 1982.
• Grousset, Rene. Bozkır İmparatorluğu, Atilla, Cengiz Han, Timur. çev. M. Reşat Uzmen. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1980.
• Hâzim, Muhammed Abdürrahim. “Dirâsetün fî Türâsi’l-Mensûcât ve’l-Melâbisi fî’l-Yemen”. el-İklîl, 22 (1992), 112-125.
• Heyd, William. Yakın-Doğu Ticaret Tarihi. çev. E. Ziya Karal. Ankara: TTK Yayınları, 2000.
• Hill, George. A History of Cyprus. New York: Cambridge University Press, 1940.
• Isfahânî, İmâdüddîn Kâtib. el-Berku’ş-Şâmî. thk. Falih Huseyn. Amman: Müessesetü Abdülhamid Şûmân, 1987.
• İbn Abdilber el-Kurtubî. el-İstîâb fî Ma’rifeti’l-Ashâb. thk. Ali Muhammed el-Becâvî. Beyrut: Dâru’l-Ceyl, 1412/1992.
• İbn Abdürabbih, Ebû Ömer. el-İkdü’l-Ferîd. nşr. Ahmed Emîn vd. Kahire: y. y., 1359-1372/1940-1953.
• İbn Abdüzzâhir, Ebü’l-Fazl. er-Ravzu’z-Zâhir fî Sîreti’l-Meliki’z-Zâhir. nşr. Abdülaziz el-Huveytır. Riyad: Meşveret, 1396/1976.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım. Tarîhu Dımaşk. thk. Amr b. Ğarâme el-Amrî. Kahire: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Haldûn. Kitâbü’l-İber ve Dîvânu Mübtede’ ve’l-Haber fî Tarîhi’l-Arab ve’l-Berber ve Âsirihim min Zevi’ş-Şe’ni’l-Ekber. thk. Halil Şahâde. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1985.
• İbn Haldûn. Mukaddime. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1982.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-A’yân ve Enbâu Ebnâi’z-Zaman. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sadr, 1900-1904.
• İbn Hamdûn, Ebû’l-Meâlî. Kitâbü’t-Tezkirati’l Hamdûniyye. Beyrut: Dâru Sâdır, 1417.
• İbn İyâs. Bedâiu’z-Zühûr fî Vekāii’d-Dühûr. nşr. Muhammed Mustafa. Kahire: Dâru's-Sekafiyye, 1984.
• İbn Kesir. el-Bidâye ve’n-Nihâye. thk. Ahmed Abdülvehhâb Fetîh. Kahire: Dâru’l-Hadîs, 1413/1992.
• İbn Nazîf. et-Târîhu’l-Mansûrî, Telhîsü’l-Keşf ve’l-Beyân fî Havâdisi’z-Zamân. thk. Dr. Ebu’l-Abd Dûdû. Dımaşk: Matbaatu’l-Hicâz, ts.
• İbn Rüste, Ebû Ali. Kitâbü’l-Aʿlâkı’n-Nefîse. nşr. M. J. de Goeje. Leiden: E. J. Brill, 1967.
• İbn Sâ’d. et-Tabakâtü’l-Kübrâ. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1410/1990.
• İbn Şeddâd. en-Nevâdiru’s-Sultâniyye fî Mehâsini’l-Yûsufiyye. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl. Kahire: Müessesetü’l-Hendâvî, 1994.
• İbn Tağrîberdî. en-Nücûmu’z-Zâhire fî Mülûk Mısr ve’l-Kahire. nşr: M. Hüseyin Şemseddin. Beyrut: Vezâretü’s-Sekâfe ve’l-İrşâd, 1992.
• İbn Vâsıl. Müferrücü’l-Kurûb fî Ahbâri Benî Eyyûb. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl vd. Kahire: el-Matbaatu’l-Emîriyye, 1377/1957.
• İbnü’l-Adîm. Buğyetü’t-Taleb fî Târîhi Haleb. thk. Süheyl Zekkâr. by: Dâru’l-Fikr, ts.
• İbnü’l-Adîm. Zübdetü’l-Haleb fî Târîhi Haleb. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1417/1996.
• İbnü’l-Cevzî. el-Muntazam fî Tarihi’l-Mülûk ve’l-Ümem. thk. Muhammed Abdülkadir Atâ-Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esir. el-Kâmil fi’t-Tarih. tsh. Muhammed Yusuf ed-Dekkâk. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1407/1987.
• İbnü’l-Kayyim el-Cevziyye. Ahkâmu Ehli’z-Zimmî. thk. Yusuf b. Ahmed el-Bekrî-Şâkir b. Tevfîk el-Ârûrî. Ramâdî: y. y., 1997.
• Joinville, Jean de. Bir Haçlının Hatıraları. çev. Cüneyt Kanat. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 2014.
• Kalkaşendî. Subhu’l-A’şâ fî Sınaâti’l-İnşâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- Ilmiyye, ts.
• Kan, Kadir. “Emîretü’l-mü’minîn Zübeyde binti Câfer”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 11/2 (2011), 167-198.
• Lapidus, Ira Marvin. Muslim Cities in the Later Middle Ages. New York: Cambridge University Press, 1984.
• Le Goff, Jacques. “Saint Louis and the Mediterranean”. Mediterranean Historical Review 5 (1990), 21-43.
• Makrizî. el-Mevâiz ve’l-İ’tibâr bi Zikri’l-Hitât-ı ve’l-Asâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1418.
• Makrizî. es-Sülûk li Ma’rifeti Düveli’l-Mülûk. thk. Muhammed Abdülkadir Ata. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, 1418/1997.
• Makrizî. İttiazu’l-Hunefâ bi Ahbâri’l-Eimmeti’l-Fâtımiyyîn el-Hulefâ. thk. Cemâleddin eş-Şeyyâl. Kahire: el-Meclisü’l-A’lâ li Şuûni’l-İslamiyye, ts.
• Mes‘ûdî, Ebû'l-Hasan. Mürûcu’z-Zeheb ve Me‘âdinü’l-Cevher. thk. Es‘ad Dâğir. b. y., Dâru’l-Hicra, 1409/1988.
• Nerşahî, Ebû Bekr. Târîh-i Buhârâ. çev. Erkan Göksu. Ankara: TTK Yayınları, 2013.
• Nicholson, Helen. “Ernoul”. Crusades an Ancyclopedia. 407-408. ed. Alan V. Murray. California: Santa Barbara, 2006.
• Nicolle, David. İkinci Haçlı Seferi, 1148. çev. L. Ece Sakar. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2014.
• Nizâmeddîn-i Şâmî. Zafernâme. çev. Necati Lugal. Ankara: TTK Yayınları, 1987.
• Nüveyrî. Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-Vesâik, 1423.
• O’leary, De Lacy. A Short History of the Fatimid Khalifate. Delhi: Renaissance Publication House, 1987.
• Ömerî, İbn Fazlullah. Mesâlikü’l-Ebsâr, Türkler Hakkında Gördüklerim ve Duyduklarım. çev. D. Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2014.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Pryor, John. Geography, Technology and War: Studies in the Maritime History of the Mediterranean, 649–1571. Cambridge: Cambridge University Press, 1992.
• Runciman, Steven. Haçlı Seferleri Tarihi. çev. Fikret Işıltan. Ankara: TTK Basımevi, 1986.
• Sâbî, Hilâl b. Muhassin. Rüsûm-ü Dâri’l-Hilâfe. nşr. Mîhâîl Avvâd. Beyrut: Dârü’r-Râidi’l-Arabî, 1406/1986.
• Sıbt İbnü’l-Cevzî. Mir’âtü’z-Zamân fî Tevârîhi’l-A’yân. thk. Muhammed Berekât vd. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 2013.
• Strayer, Joseph R. “The Crusades of Louis IX”. A History of the Crusades. 2/487-518. ed. Kenneth M. Setton. Madison: University of Wisconsin Press, 1969–1989.
• Şeşen, Ramazan. Salâhaddin Devrinde Eyyûbîler Devleti. İstanbul: Kitapyurdu Yayınları, 2012.
• Şeşen, Ramazan. Selâhaddîn Eyyûbî ve Devlet. İstanbul: Çağ Yayınları, 1987.
• Taberî, Muhammed b. Cerîr. Târîhu’l-Ümem ve’l-Mülûk (Târîhu’t-Taberî). Beyrut: Dâru’t-Turâs 1387.
• Togan, Zeki Velidi. “Hârizm”. İslam Ansiklopedisi. 5/254. İstanbul: MEB Yayınları, 1993.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal. Ankara: TTK Yayınları, 1984.
• Van Cleve, Thomas C. “The Fifth Crusade”. A History of the Crusades. 2/377-428. ed. Kenneth Setton. Madison: University of Wisconsin Press, 1969–1989.
• William Shakespeare. Antonius ve Kleopatra. çev. Şefika Dönmez. İstanbul: Parola Yayınları, 2014.
• Yâkût el-Hamevî. Mu’cemü’l-Büldân. thk. Ferîd Abdülazîz el-Cündî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1410/1990.
• Yunînî, Kutbeddin. Zeyl-u Mir’âti’z-Zamân. Kahire: Dâru’l-Kütübi’l-İslamî, 1992.
• Yûsuf Zennûn. “Kadîm ve Cedîd fî Asli’l-Hatti’l-Arabî ve Tetavvürihî fî Usûrihi’l-Muhtelife”. el-Mevrid 15/4 (1986), 7-26.
• Zehebî. Siyeru A’lâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaûd. b.y.: Müessesetü’r-Risâle, 1405/1985.