Muallim Naci’ de Ahlak Eğitimi: Mekteb-i Edeb Adlı Eser Üzerine Bir İnceleme

Yıl 2023, Sayı: 51, 1147 - 1174, 31.12.2023

Salih Aybey

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1299319

Öz

Muallim Nâci, Tanzimat döneminin önemli şahsiyetlerinden biridir. O, tercüme, tenkit ve lügat çalışmalarının yanı sıra dinî ve ahlaki alanlarda da çalışmalar yapmıştır. Nâci, Osmanlı Devleti’nde idari ve toplumsal çözülmelerin başladığı, buna bağlı birtakım sıkıntıların ve ahlaki çöküntülerin olduğu bir dönemde yaşamıştır. Devletin çöküşünü ahlaki bozulmalara bağlayan ve ahlak kitapları yazma girişiminde bulunan bazı ilim adamları gibi Nâci’de ahlak eğitimine dair Mekteb-i Edeb adlı eseri hazırlamıştır. Ahlak eğitimi bağlamında yazılan Mekteb-i Edeb’te bireyin sahip olması gereken ahlaki değerlerin yanında sakınması gereken davranışlar da yer almaktadır. Eserde yer alan konular ayetler, hadisler, sahabe hayatından kesitler, şiirler, hikâyeler, ibretli sözler ve örneklerle desteklenmiştir. Muallim Nâci tarafından gözden geçirilerek, tashih edilerek, düzeltmeler yapılarak oluşturulan ve kendi döneminde oldukça fazla rağbet gören bu eserde Nâci’nin ahlak eğitimi ile ilişkilendirilebilecek görüşleri belli bir sistematik çerçevede sunduğu görülmektedir. Eserde ortaya konulan bu sistematik yapı, eserin yazıldığı dönemden günümüze kadar geçerliliğini sürdüren birçok öğretim ilke ve yöntemlerini de barındırmaktadır. Bu çalışma ile uzun yıllar ahlak kitabı olarak okullarda da okutulan Mekteb-i Edeb’in ahlak eğitimi bağlamında değerlendirilmesi ve günümüz ahlak eğitimine yönelik ne gibi katkılar sağlayabileceğini ortaya koymak amaçlanmıştır. Eserde birçok ahlaki değerlerin anlatım, soru-cevap, tahkiye gibi öğretim yöntemleriyle ve günümüzde kullanılan bazı öğretim ilke ve yöntemleriyle ele alındığı görülmüştür. Nitel araştırma yöntemi içerisinde yer alan içerik analizi tekniğiyle incelenmiş olan eser, tarihi tecrübeyi ustalıkla, yalın bir şekilde ortaya koymaktadır. İki kısımdan oluşan eserin incelenmesi neticesinde hangi ahlaki ilkeler nasıl bir yöntemle ele alındığına yönelik sonuçlara ulaşılmıştır. Eserin dün olduğu gibi, bugüne ve yarına da ışık tuttuğu, ahlak eğitimi açısından önemli bir eser olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Din Eğitimi, Muallim Naci, Ahlak Eğitimi, Mekteb-i Edeb, Ahlak

Moral Education in Muallim Nāci: A Study on the Work Called Mekteb-i Edeb

Öz

Muallim Nāci is one of the essential personalities of the Tanzimat period. In addition to translation, criticism and dictionary works, he also carried out of studies in religious and moral fields. Nâci lived in a period when administrative and social degenerations began, consequently, there were some problems and moral collapse in the Ottoman Empire. Like some scholars who attributed the destruction of the state to moral deterioration and attempted to write moral books, Nāci also prepared a work on moral education, including moral values that is called Mekteb-i Edeb. In Mekteb-i Edeb, which was written in the context of moral education, the moral values that the individual should have as well as the behaviors that should be avoided are also included. Verses, hadīts, sections from the companions’ life, poems, stories, exemplary words, and examples had supported the topics in the work. In this work, which was reviewed, corrected and prepared for publication by Muallim Nāci and was very popular in his time, it is seen that Nāci presents the views associated with moral education in a certain systematic framework. This organized structure presented in the work also includes many teaching principles and methods that remain valid from the period the work was written until today. It was aimed with this study to evaluate Mekteb-i Edeb, which has been taught in schools as a moral book for many years, in the context of moral education and to reveal what contributions it can make to today’s moral education. It has been seen that many moral values are discussed in the work with teaching methods such as narration, question-answer, investigation and some teaching principles and methods used today. The work, which was examined with the content analysis technique within the qualitative research method, reveals the historical experience in a masterfully and simply. As a result of examining the work, which consists of two parts, conclusions were reached regarding which moral principles were addressed and with what method. It has been seen that the work sheds light on today and tomorrow, as well as yesterday, and is an essential work in moral education.

Anahtar Kelimeler

Religious Education, Muallim Nâci, Moral Education, Mekteb-i Edeb, Morality

Kaynakça

• Akyürek, Süleyman. Din Öğretimi. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2022.
• Alaylıoğlu, Ruşen Oğuzkan, A. Ferhan. Ansiklopedik Eğitim Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1976.
• Arslan, Ali - Eker, Cevat. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: Nobel Yayınları, 2019.
• Ayar, Hatice. Muallim Nâci'nin Mekteb-i Edeb Adlı Eserinin I. Kısmındaki Hikâyelerin Ahlak Eğitimi Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Aydın, Mehmet Zeki. Din Öğretiminde Yöntemler. Ankara: Nobel Yayınları, 2006.
• Aytan, Talat. “Muallim Naci’nin Mekteb-i Edebi’nde Değerler Eğitimi”, Prof. Dr. Halim Serarslan’a Armağan. Konya: Eğitim Yayınevi, 2018, 231-243.
• Banarlı, Nihad Sâmî. “Muallim Naci”. Resimli Türk Edebiyatı Resimli Türk Edebiyatı Tarihi. 2/982-989. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1979.
• Bayraklı, Bayraktar. İslam’da Eğitim. İstanbul: Bayraklı Yayınları, 2012.
• Bilgin, Nuri. Sosyal Bilimlerde İçerik Analizi Teknikler ve Örnek Çalışmalar. Ankara: Siyasal Kitabevi, 2006.
• Binbaşıoğlu, Cavit. Genel Öğretim Bilgisi. Ankara: Binbaşıoğlu Yayınları, 1991.
• Birinci, Ali. “Kitapçılık Tarihimizden Bir İsim: Kaspar Efendiˮ. Kebikeç 1 (1995), 21-29.
• Birinci, Necat. “Mektep”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. 4/229-230. İstanbul: 1986.
• Bursalı Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri II. İstanbul: Matbaa-i Amire, 1333.
• Buhârî, b. İsmail. Sahihu'l-Buhârî. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
• Celâeddin Hümaî. Müntehab-ı Ahlâk-ı Nâsırî. Tahran: y.y., 1320.
• Celâleddîn Devvânî. Ahlâk-ı Celâlî. Çev. Ejder Okumuş. Ankara: Fecr Yayınları, 2019.
• Çağrıcı, Mustafa. “Kibir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/561-562. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Çamdibi, Hasan Mahmut. Şahsiyet Terbiyesi ve Gazâlî. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2014.
• Ebû Bekir İbnü’l-Arabî. Ahkâmü’l-Kurʾân. nşr. M. Abdülkādir Atâ. Beyrut: 1408/1988.
• İsfahânî, Ragıb. Müfredât Kur’an Kavramları Sözlüğü. çev. M. Yıldız. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
• Fahri, Osman. “Tarih-nüvîs-i Selatin-i Al-i Osman-şair-i şehir merhum Muallim Naci Efendi”. Maârif 4/93 (22 Nisan 1309/1893), 226-232.
• Gözütok, Şakir. Hz. Peygamber’in Hadislerinde Eğitim Metodları. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2016.
• Güngör, Erol. Ahlâk Psikolojisi ve Sosyal Ahlâk. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1995.
• Gürel, Ramazan. “Hz. Peygamber’in (s.a) Eğitim-Öğretim Modelinde Belli Başlı İlke ve Metotlar”. Yakın Doğu Üniversitesi İslam Tetkikleri Merkezi Dergisi, 1/2 (2015), 115-130.
• İbnülemin Mahmud Kemal İnal. Son Asır Türk Şairleri III. Haz. Hidayet Özcan. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, 2000.
• İbn Mâce, Muhammed b. Yezîd. Sünenü İbn Mâce. 10 Cilt. Mansure: Darü’l Kelime, 1432/2011.
• İçelli, Abdullah Şevket. Ahlâk-ı Dini. İstanbul: Hürriyet Matbaası, 1328/1912.
• İmam Mâverdi, Edebü’d-dünyâ ve’d-dîn. Çev. Ercan Urcan. İstanbul: İlk Harf Yayınları, 2018.
• Kaya, Umut. “Muallim Nâci”. Son Dönem Osmanlı Mütefekkirleri ve Ahlak Anlayışları, Tartışmalı İlmi Toplantı 22-23 Ekim 2016. 267-302. İstanbul: MRK Baskı, 2017.
• Kınalızâde Ali Efendi. Ahlak-ı Alâî. b.y., Bulak, 1248/1834.
• Morgan, Clifford T. Psikolojiye Giriş. Çev. S. Karakaş. Ankara: Eğitim Kitabevi, 2009.
• Muallim Nâci. Edep Eğitimi - Mekteb-i Edeb. Haz. M. Necip Yılmaz. İstanbul: Büyüyen Ay Yayınları, 2016
• Muallim Nâci. Mekteb-i Edeb. İstanbul: Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1303/1886.
• Muallim Nâci. Ömer’in Çocukluğu. İstanbul: Morpa, 2007.
• Mustafa, İbrâhim vd. el-Mu’cemü’l-vasît. 2 Cilt. Kahire: Mektebet’ul İslamiye Yayınevi, 1380-81/1960.
• Müslim, Müslim b. el-Haccâc. el-Câmi’us-sahîh. nşr. Muhammed Fuad Abdülbâki. 9 Cilt. Riyad: Dâru Tayyibe, 1427/2006.
• Nar, Ali. “Muallim Nâci’nin Dîni Eserleri”. Yeni Sanat 1/8 (Kasım 1974), 38-40.
• Okumuşlar, Muhiddin. “Din Eğitiminde Etkin Bir Yöntem Olarak Hikâye”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2006), 237-252.
• Öcal, Mustafa. Din Eğitimi ve Öğretiminde Metodlar. Ankara: TDV Yayınları, 2005.
• Özkan, Yasin. İllâ Edep. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2021.
• Pekolcay, Necla. vd., İslâmî Türk Edebiyatı’nda Şekil ve Nev‘îlere Giriş. İstanbul: Kitabevi, 2000.
• Salâhî, Mehmed Sabahaddin. Muallim Naci. İstanbul: A. Asaduryan Şirket-i Mürettibiye Matbaası, 1310/1894.
• Şirazî, Şeyh Sadi-i. Bostan ve Gülistan. Çev. Kilisli Rıfat Bilge. İstanbul: Meral Yayınevi, 1980.
• Tansel, Fevziye Abdullah. “Muallim Naci’nin Dini Eserleri”. Diyanet İşleri Başkanlığı Dergisi (1962), 161-177.
• Tarakçı, Celal. Muallim Nâci Efendi ve Eserlerinden Seçmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994.
• Tirmizi, Ebû İsâ Muhammed. Sünenü’t-Tirmizi. thk. Muhammed Nâsıruddîn Elbânî. 3 Cilt. Riyad: el-Mektebetü’l-İslamiyye, 1417/1996.
• Uçman, Abdullah. “Muallim Nâci”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/313-316. Ankara: TDV Yayınları, 2000.
• Uçman, Abdullah. Muallim Nâci. İstanbul: Toker Yayınları, 1998.
• Yelken, Tuğba Yanpar. Öğretim İlke ve Yöntemleri. Ankara: Anı Yayınları, 2016.
• Yazıbaşı, Muhammed Ali. “Klasik Osmanlı Döneminden Cumhuriyet’e Osmanlı’da Ahlâk Eğitim ve Öğretimi”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 3/4 (2014), 761-780. https://doi.org/10.15869/itobiad.20784