Influence of Mā warāʾ al-Nahr Scholars on the Ottoman Ulema in the Specification of the Science of Fiqh and Within the Framework of Kafawī’s Katā’ib

Yıl 2023, Sayı: 51, 1213 - 1245, 31.12.2023

Kasif Hamdi Okur Abdullah Sıtkı İlhan

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1392604

Öz

This study aims to investigate the influence of Mā warāʾ al-Nahr scholars, who hold an essential place in scholarly traditions, on Ottoman scholars in the field of fiqh and within the framework of Maḥmūd b. Sulaimān al-Kafawī’s (d. 990/1582) Katā’ib aʿlām al-akhyār min fuqahā’ madhhab al-Nuʿmān al-mukhtār. This preference is because the science of fiqh, as a discipline that determines the legal structure and manages social life, has always had an exceptional place in Islamic societies. The most important source from which the Ottoman scholars inherited Hanafi fiqh was the scholars of Mā warāʾ al-Nahr. Its function in regulating legal and social life has made fiqh the primary field of scholarly tradition. Given that the Ottoman scholars adhered to the Ḥanafī madhhab and learned Ḥanafī jurisprudence primarily through the scholarly lineage based on the scholars of Mā warāʾ al-Nahr and benefited from their works, it becomes obvious why the science of fiqh was chosen in this study to demonstrate the relationship between the two. The following points can be made to explain why the influence of Mā warāʾ al-Nahr scholars on Ottoman scholars within the framework of fiqh will be discussed through Kafawī's work. In his work, Katā’ib, he included specifically the biographies of Ḥanafī scholars. Indeed, based on these data recorded by Kafawī, it will be possible to draw a lineage of the Hanafī fiqh tradition. Kafawī's work not only provides biographical and bibliographical information about a faqih's teachers, students, and works, but it also records the faqih's scholarly lineage back to Abū Ḥanīfa, his remarkable opinions, and the important events in which he participated, providing material for detailed analysis of the scholarly mentality. In this respect, Kafawī and his work would be an appropriate choice for analyzing the influence of the scholars of Mā warāʾ al-Nahr on the Ottoman scholars within the framework of the science of fiqh. Based on this research, it can be said that scientific activity in Mā warāʾ al-Nahr was very effective in developing the doctrine and literature of Hanafism. Moreover, the most important source from which Ottoman scholars obtained Hanafi fiqh was the Mā warāʾ al-Nahr scholars. It was through Mā warāʾ al-Nahr scholars and literature that this transmission took place. In the Ottoman madrasahs, the works of Mā warāʾ al-Nahr scholars in the field of fiqh were mainly read and many studies were written on these works. Finally, it can easily be argued that the main source of fiqh tradition in the Ottoman Empire is the works and understanding of fiqh of Hanafi scholars originating from Mā warāʾ al-Nahr.

Anahtar Kelimeler

Fiqh, Mā warāʾ al-Nahr, Katā’ib, Ottoman, Kafawī

Fıkıh İlmi Özelinde ve Kefevî’nin Ketâib’i Çerçevesinde Mâverâünnehir Âlimlerinin Osmanlı Ulemasına Tesiri

Öz

Bu çalışmada, ilmi gelenekler içerisinde ehemmiyetli bir yer işgal eden Mâverâünnehir âlimlerinin Osmanlı uleması üzerindeki tesirlerini, fıkıh ilmi özelinde ve Kefevî’nin Ketâibu a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr isimli eseri çerçevesinde ele almayı hedefliyoruz. Bu tercihin sebeplerini ifade etmek gerekirse fıkıh ilmi, hukukî yapıyı belirleyen ve sosyal hayatı düzenleyen bir disiplin olması hasebiyle İslam toplumları için her zaman müstesna bir yer işgal etmiştir. Osmanlı ulemasının Hanefi fıkhını tevarüs ettikleri en önemli kaynak ise Mâverâünnehir âlimleri olmuştur. Hukukî hayatı ve toplumsal yaşamı düzenlemedeki fonksiyonu ise fıkhı, ilim geleneğinin birinci derecede iştigal alanı haline getirmiştir. Osmanlı ulemasının Hanefî mezhebine bağlı olduğu, Hanefî fıkhını da ağırlıklı olarak Mâverâünnehir ulemasına dayalı ilim silsilesi vasıtasıyla tahsil ettiği ve bu ulemanın eserlerinden faydalandığı dikkate alınırsa, aradaki ilişkiyi ortaya koymak için çalışmada neden fıkıh ilminin tercih edildiği açıklık kazanacaktır. Mâverâünnehir âlimlerinin Osmanlı uleması üzerinde fıkıh ilmi çerçevesinde yaptığı tesirin neden Kefevî’nin eseri üzerinden ele alınacağıyla alakalı olarak şu hususlar dile getirilebilir. Kefevî bu eserinde Hanefî fakîhleri Ebu Hanîfe’ye bağlayan isnad zincirine ve ‘an‘anelere yer vermiştir. Nitekim Kefevî’nin kaydettiği bu verilerden hareketle Hanefî fıkıh geleneğinin bir şeceresini çıkarmak mümkün olacaktır. Kefevî’nin çalışması yalnızca bir fakîhin hocaları, talebeleri ve eserleri ile alakalı biyografik ve bibliyografik malumat vermekle yetinmemekte, o fakîhin Ebu Hanîfe’ye kadar uzanan ilim silsilesini, dikkat çekici görüşlerini ve içinde yer aldığı önemli olayları da kaydetmek suretiyle ilmî zihniyet hakkında ayrıntılı tahliller yapmaya imkân veren bir malzeme sunmaktadır. Bu bakımdan Kefevî ve eseri, Mâverâünnehir âlimlerinin Osmanlı ulemâsı üzerine fıkıh ilmi çerçevesinde yaptığı tesiri incelemek için, isabetli bir seçim olacaktır. Bu inceleme neticesinde Hanefiliğin doktrinin ve literatürünün gelişmesinde, Mâverâünnehir bölgesinde gösterilen ilmi faaliyet oldukça etkili olduğu söylenebilir. Ayrıca Osmanlı ulemasının Hanefi fıkhını tevarüs ettikleri en önemli kaynak ise Mâverâünnehir âlimleri olmuştur. Bu intikal Mâverâünnehir âlimleri ve de literatür vasıtasıyla gerçekleşmiştir. Osmanlı medreselerinde fıkıh ilmi özelinde çoğunlukla Mâverâünnehir âlimlerinin eserleri okunmuş ve bu eserler üzerine birçok çalışma kaleme alınmıştır. Son olarak Osmanlıda fıkıh geleneğinin ana kaynağını Mâverâünnehir kökenli Hanefî âlimlerin, eserlerinin ve fıkıh anlayışlarının oluşturduğu rahatlıkla ileri sürülebilir.

Anahtar Kelimeler

Fıkıh, Mâverâünnehir, Kefevî, Ketâib, Osmanlı

Kaynakça

• Ahmed Çelebi. İslam’da Eğitim Öğretim Tarihi. çev. Ali Yardım. İstanbul: Damla Yayınevi, 1976.
• Ahmed Feyzî el-Çorûmî. “‘Müntehab min Tertîbi’l-Ulûm’”. nşr. Abdullah Sıtkı İLHAN. Hitit Üniversitesi İlahiyat fakültesi Dergisi 19/1 (30 Haziran 2020), 427-476. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.688729
• Akhisârî, Hasan Kâfî. Nizâmü’l-‘ulemâ. Çorum Hasan Paşa Yazma Eser Kütüphanesi, 1248.
• Alsaç, Hatice. “İslâm Hukukunda Küllî Kâidelerin Hukukun İşlevleri Arasındaki Antinomi/Çatışma Bağlamında Değerlendirilmesi”. Hitit İlahiyat Dergisi 21/2 (Aralık 2022), 1095-1126. https://doi.org/10.14395/hid.1156814
• Arif Bey. “Devlet-i Osmâniyyenin Teessüsü ve Takarrürü Devrinde İlim ve Ulemâ”. Darülfünun Edebiyat Fakültesi Mecmuası 1/2 (Mayıs 1332), 137-144.
• Aslan, Emine. Nukûllü Fetva Mecmûaları ve Mehmed Fıkhî’nin el-Ecvibetü’l-kâni‘a Adlı Eserinin Bunlar Arasındaki Yeri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Atâî. Hadâiku’l-hakâyık fi tekmileti’ş-Şakâyık. İstanbul: y.y., 1268.
• Atay, Hüseyin. Osmanlılarda Yüksek Din Eğitimi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1983.
• Attâbî. Kitâbü Cevâmii’l-fıkh (el-Fetâve’l-Attâbiyye). Murad Molla Kütüphanesi, 768.
• Bâbur Şah. Bâburnâme. haz. R. Rahmeti Arat. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1970.
• Baltacı, Cahid. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İrfan Matbaası, 1976.
• Barthold, V. V. “Mâverâünnehir”. İslam Ansiklopedisi. 408-409. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1940.
• Barthold, V. V. Moğol İstilasına Kadar Türkistan. çev. Hakkı Dursun Yıldız. İstanbul: Kervan Yayınları, 1981.
• Bayder, Osman. el-Hidâye (Bir Fıkıh Metninin Hanefî Geleneğe Etkisi). İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2020.
• Bedir, Murteza. Buhara Hukuk Okulu. İstanbul: İSAM Yayınları, 2014.
• Bedir, Murteza. “Osmanlı Öncesi Türk Hukuk Tarihi Yazıcılığı”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 5 (Mayıs 2005), 27-84.
• Bedir, Murteza. “Osmanlı Tarihinin Kuruluş Asrında (1389’a kadar) İlmiyeye Dair Bir Araştırma: İlk Fakihler”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 1 (2006), 23-39.
• Bilge, Mustafa. İlk Osmanlı Medreseleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1984.
• Bostan-zâde Yahya. Duru Tarih (Tarih-i Sâf/Tuhfetü’l-ahbâb). haz. Necdet Sakoğlu. İstanbul: Alfa, 2016.
• Bostan-zâde Yahya. Tarih-i Sâf/Tuhfetü’l-ahbâb. İstanbul: Terakki Matbaası, 1287.
• Bursalı Mehmed Tahir. Osmanlı Müellifleri. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1333.
• Bursalı Mehmed Tahir. Türklerin Ulûm ve Fünûna Hizmetleri. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1314.
• Büyük Haydar Efendi. Usûl-i Fıkıh Dersleri. haz. Hacı Adil. Dâru’l-Hilâfeti’l-Âliyye: Matbaa-i Âmire, 1326.
• Cici, Recep. Osmanlı Dönemi İslam Hukuku Çalışmaları. Bursa: Arasta Yayınları, 2001.
• Dadaş, Mustafa Bülent. Şeyh Bedreddin (Bir Osmanlı Fakihi). İstanbul: İSAM Yayınları, 2018.
• Ebussuûd Efendi. “Risale müteallika li’l-evkâf”, Resâilü’l-Birgivî içerisinde. nşr. Ahmed Hâdî el-Kassâr. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2011.
• Er, Şaban. Şeyh Bedreddîn Hakkında Son Söz. İstanbul: Kutup Yıldızı Yayınları, 2016.
• Fazlıoğlu, İhsan. “Türk Felsefe-Bilim tarihinin Seyir Defteri (Bir Önsöz)”. DÎVÂN: Disiplinlerarası Çalışmalar Dergisi 18 (Haziran 2005), 1-57.
• Gibb, H.A.R. Mohammedanism. London: Oxford University Press, 1961.
• Güzelhisârî. Menâfiu’d-dekâik. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1288.
• Hira, Ayhan. Şeyh Bedreddîn (Bir Sufi Alimin Fıkıhçı Olarak Portresi). İstanbul: İz Yayıncılık, 2012.
• İbn Âbidîn. “Şerhu ‘Ukûdi Resmi’l-Müftî”. Mecmuatü resâili İbn Âbidîn. İstanbul: Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniyye Matbaası, 1325.
• İbn Battûta. Rıhletü İbn Battûta. Beyrut: Dâru’n-Nefâis, 2014.
• İbn Hallikân. Vefeyâtü’l-a‘yân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1984.
• İhsanoğlu, Ekmeleddin. Medreseler Neydi, Ne Değildi?,. İstanbul: Kronik Kitap, 2019.
• İlhan, Abdullah Sıtkı. “Ahmed Feyzî Çorumî’nin el-Müntehab min Tertibi’l-‘ulûm Adlı Eserinin Tahkik, Tercüme ve Değerlendirilmesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19/1 (30 Haziran 2020), 427-476. https://doi.org/10.14395/hititilahiyat.688729
• İnalcık, Halil. Osmanlı Tarihinde İslamiyet ve Devlet. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2016.
• Kâdîhân. el-Fetâve’l-Hâniyye (el-Fetâve’l-Hindiyye ile birlikte). Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1986.
• Kalaycı, Mehmet. “Buhara’dan Kastamonu’ya Uzanan Bir Mecmua: Hanefi Geleneğin Anadolu’ya Taşınma Sürecine Dair Bazı Tespitler”. IV. Uluslararası Şeyh Şâbân-ı Veli Sempozyumu (Hanefilik-Maturidilik). 1/295-306. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Matbaası, 2017.
• Kallek, Cengiz. “el-Hidâye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/471-473. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1971.
• Kavakçı, Yusuf Ziya. XI. ve XII. Asırlarda Karahanlılar Devrinde Mâvarâ al-Nahr İslam Hukukçuları. Ankara: Sevinç Matbaası, 1976.
• Kayapınar, Hüseyin. “Kâkî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/216. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kefevî, Mahmûd b. Süleyman. Ketâibu a‘lâmi’l-ahyâr min fukahâi mezhebi’n-Nu‘mâni’l-muhtâr. haz. Saffet Köse-Murat Şimşek-Hasan Özer-Huzeyfe Çeker-Güneş Öztürk. İstanbul: İrşad Kitabevi, 2017.
• Kemalpaşazâde. “Risâle fî Duḫûli Veledi’l-Bint fi’l-Mevḳūfi ʿalâ Evlâdi’l-Evlâd”. Mecmû’ Resâili’l-’allame İbn Kemâl Pâşâ. 3/115-126. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
• Keşşî. Mecmûu’n-nevâzil. Süleymaniye Kütüphanesi, 1548.
• Kevserî, M. Zahid. et-Tahrîrü’l-vecîz. Kahire: Matbaatü’l-Envâr, 1360.
• Köprülü, Fuat. İslam Medeniyeti Tarihi. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1973.
• Leiser, Gary. “Osmanlılardan Önce Medrese ve Anadolu’nun İslamlaşması”. çev. H. T. Başoğlu. İslam’ın Klasik Çağında Hukuk ve Eğitim. İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
• Lekesiz, M. Hulusi. Osmanlı İlmî Zihniyetinde Değişme: Teşekkül-Gelişme-Çözülme: XV-XVII. yüzyıllar. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1989.
• Madelung, Wilfred. “11-13. Asırlarda Hanefi Âlimlerin Orta Asya’dan Batıya Göçü”. çev. Sönmez Kutlu. İmam Maturidî ve Mâturidîlik. Ankara: Kitâbiyât Yayınları, 2003.
• Makdisî, George. Ortaçağda Yüksek Öğretim. çev. A.H. Çavuşoğlu - H.T. Başoğlu. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
• Mevkûfâtî, Mehmed. Kitâbü’l-Mevkûfât. İstanbul: Dârü’t-Tıbâati’l-Âmire, 1290.
• Molla Fenârî. Fusûlü’l-Bedâi‘. İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası, 1289.
• Molla Hüsrev. Mirâtü’l-usûl,. İstanbul: Şirket-i Sahâfiyye-i Osmâniye Matbaası, 1310.
• Mustafa Abdürrâzık. Temhîd li târîhi’l-felsefe fi’l-İslâm. Beyrut: y.y., 2011.
• Müstakîm-zade Süleyman Efendi. Mecelletü’n-nisâb. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Narşahî. Târîhu Buhârâ. çev. E. A. Bedevi - N. M. Tırâzî. Kahire: Daru’l-Meârif, ts.
• Nesevî, Muhammed b. Ahmed. Sîretü’s-Sultân Celâlüddîn Mengübertî. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-Arabî, 1953.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Yeniçağlar Anadolu’sunda İslam’ın Ayak İzleri (Osmanlı Dönemi). İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011.
• Okur, Kâşif Hamdi. “Bir Osmanlı Fakihinin Gözüyle Osmanlı Fukahası: Kefevi’nin Ketaib’i Üzerine Bir Değerlendirme”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (Mayıs 2017), 361-377.
• Okur, Kâşif Hamdi. Osmanlılarda Fıkıh Usûlü Çalışmaları Hâdimî Örneği. İstanbul: Mizan Yayınevi, 2010.
• Okur, Kâşif Hamdi. “Para Vakıfları Bağlamında Osmanlı Hukuk Düzeni ve Ebussuud Efendinin Hukuk Anlayışı Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4/7-8 (Aralık 2005), 33-58.
• Okur, Kâşif Hamdi. “Para Vakıfları Bağlamında Örfün Kaynak Değerine İlişkin Birgivî ve Ebussuûd Arasındaki Tartışmalar”. Balıkesirli Bir İslam Âlimi: İmam Birgivî. I/66-76. Balıkesir: Balıkesir Büyükşehir Belediyesi / Kent Arşivi Yayınları, 2019.
• Önal, Beyza. “Mahmûd b. Süleyman el-Kefevî’nin Ketâ’ibü’l A‘lâmi’l- Ahyâr İsimli Eserinde Benimsediği Usûl ve Muhtevanın Bir Örneği -10. Ketîbe-”. İslam Tetkikleri Dergisi 11/2 (Eylül 2021), 885-911. https://doi.org/10.26650/iuitd.2021.776854
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Mâverâünnehir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 28/177-180. Ankara: TDV Yayınları, 2003.
• Saçaklı-zâde. Tertîbü’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1988.
• Sadrüşşerîa. et-Tavdîh. İstanbul: Mekteb-i Sanâyî Matbaası, 1310.
• Starr, Ferderick. Kayıp Aydınlanma. çev. Yusuf Selman İnanç. İstanbul: Kronik Kitap Yayınları, 2020.
• Şemseddin Sami. Kâmus-ı Türkî. Dersaâdet: İkdam Matbaası, 1317.
• Şener, Mehmet. Dürer’in Kaynakları. İzmir: Öğrenci Basımevi, 1987.
• Şimşek, Murat. “Bir Hanefî Klasiği: ‘Merginânî’nin el-Hidâye’si ve Üzerine Yapılan Çalışmalar’”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 12/23 (2014), 279-321.
• Şimşek, Murat. İmam Ebu Hanife ve Hanefilik. İstanbul: Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı, 2019.
• Şimşek, Murat. “Osmanlı’da Fıkıh - Tasavvuf İlişkisi: Kefevî’nin Ketâib’inde Sûfîler”. Osmanlı’da İlm-i Tasavvuf. ed. Ercan Alkan - Osman Sacid Arı. 611-631. İstanbul: İSAR Yayınları, 2018.
• Taşköprülü-zâde Ahmed Efendi. eş-Şekâiku’n-Nu‘mâniyye. nşr. A. S. Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Topal, Şevket - Doğan, Yusuf. “Güncel Fıkhi Meselelerin Tarihi İzdüşümü (Kefevi’nin el-Ketaib’i Çerçevesinde)”. The Journal of International Scientific Researches 5/1 (Şubat 2020), 38-49. https://doi.org/10.23834/isrjournal.663948
• Unan, Fahri. Kuruluşundan Günümüze Fatih Külliyesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2003.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilatı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.