Siyer Edebiyatı Bağlamında Hâce Muhammed Lutfî’nin Mevlid ve Mi’râciye’si

Yıl 2024, Sayı: 53, 803 - 831, 30.06.2024

Tuba Nur Saraçoğlu

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1402320

Öz

İslam tarihinin en erken dönemlerinden beri varlığını sürdüren siyer yazıcılığı, zamanla oldukça geniş ve zengin bir literatürü ortaya çıkarmıştır. Klasik siyer telifleriyle başlayan bu literatürün şerh-haşiyelerle tenkit ve nakil süreçleri devam etmiş, hatta tematik alt türlerle genişlediği görülmüştür. Umumiyetle nesir formunda kaleme alınan eserlerle birlikte şiirin de tarih boyunca siyer yazıcılığını şekillendirdiği görülmektedir. Manzum siyer metinlerinin en yoğun ve yaygın kullanıldığı Osmanlı dönemi, şiirin siyer yazıcılığında öne çıkmasını sağlamıştır. Modernleşme dönemine kadar belli bir süreklilik arz eden kaynak kullanımı ve metin inşa yöntemi, bu dönemde ciddi bir kırılmaya uğramıştır. Bu kırılma Türkiye Cumhuriyeti dönemi siyer metinlerini, telif ve araştırma düzeyinde etkilemiştir. Mevcut siyer literatürünün Batılı referanslarla eleştirisi ve kaynak kullanımındaki yeni tercihler artık farklı bir dönemi beraberinde getirmiştir. Klasik dönem siyer yazıcılığının birçok unsurunun terk edildiği bu yeni dönemde edebî üslupla yazılmış metinlerle karşılaşılmaktadır. Klasik eğitim süreçlerinden geçmiş ve tasavvufî yönüyle bir geleneğin temsilcisi olan Alvarlı Hâce Muhammed Lutfî tarafından yazılan bu metinler çalışmamıza konu edilmiştir. Bu makalede siyer yazıcılığının edebî metinlerinden biri kabul edilebilecek Hâce Muhammed Lutfî’nin Hulâsatü’l-hakāyık isimli eserinin Mi’râcü’n-Nebî ve Mevlidü’n-Nebî kısımları ele alınmıştır. Makalede öncelikle siyer yazıcılığında şiirin kaynak ve yazım formu olarak kullanımına dair kısa bir tarihçe verilmiş, ardından metin inşa biçimleri üzerinde durulmuş ve son olarak Hâce Muhammed Lutfî’nin eserinin mevlid ve mi’râciye kısımları siyer yazımı konusundaki tercihleri, kaynakları, formu ve ana temalarıyla ele alınmıştır. Böylelikle şiirin siyer yazıcılığında kullanımının tarihçesini ele almak, manzum metinlerin siyer sahasına konu olmasını tartışmaya açmak hedeflenmiş, bu amaçla araştırmaya konu olan metinler muhteva, kaynak kullanımı ve üslup itibariyle değerlendirilmiştir. Araştırma sonucunda siyer edebiyatının ortaya çıkışından itibaren var olan şiirin zamanla kendine has bir metin inşa biçimine dönüşerek bu literatürü beslediği, Hâce Muhammed Lutfî’nin mevlid ve mi’râciyesinin kaynakları ve üslubu itibariyle klasik literatürü Cumhuriyet döneminde devam ettiren metinler olduğu görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

İslam Tarihi, Hâce Muhammed Lütfî, Mevlid, Mirac, Manzum Siyer

Mawlid and Mi’rāj Poems of Hāja Muhammad Lutfī in Sīrat Literature

Öz

Over the years, the writing of sīrat, which dates back to the earliest times of Islamic history, has made an enormous and varied body of literature available. This literature developed through commentary-hashiyas, critique, and transmission, and even continued with the addition of thematic sub-genres. The works written in prose form, have influenced sīrat writing throughout history. During the Ottoman era, poetry gained prominence, with poetic sīrat texts being widely utilized. The sources and the method of text generation, which had a certain continuity until the modernization era, underwent a significant in this period. This rupture affected the sīrat texts of the Republic of Turkey period. A new age has been brought about by the criticism of the sīrat literature that is currently in existence using new preferences for the utilization of sources. Texts produced in a literary manner are found in this new era when many aspects of traditional sīrat writing have been abandoned. We are studying these texts authored by Alvarlı Hāja Muhammad Lutfī, who underwent classical education procedures and represented a tradition with a Sufi component. This study discusses two sections of Hāja Muhammad Lutfī’s Hulāsat al-ḥaqāyīq, which is regarded as one of the literary texts of sīrat writing: Mīrāj al-Nabī and Mawlid al-Nabī. The study begins with a brief history of the use of poetry as a writing form and source in sīrat writing, then, it emphasizes the forms of text construction, and finally, it discusses the main themes, sources, preferences, and mi’rājiya and mawlid sections of Hāja Muhammad Lutfī’s work in sīrat writing. In this way, it aimed to discuss the history of using poetry in sīrat literature, to open the poetic texts in the sīrat genre to the discussion, and for this purpose, the texts subject to the research were evaluated in terms of content, use of sources and style. As a result of the research, it has been seen that poetry, which has existed since the emergence of sīrat literature, has turned into a unique form of text construction in time and fed this literature, and that the mawlid and mi’rājiyya of Hāja Muhammad Lutfī are texts that continue the classical literature in the Republican period in terms of their sources and style.

Anahtar Kelimeler

Islamicate History, Hāja Muhammad Lutfī, Mawlid, Mi’rāj, Modern Sīrah Writing

Kaynakça

• Açıl, Berat. “Tercümeden Telife, Osmanlı’dan Günümüze Siyer Yazıcılığında Ne(ler) Değişti?” Siyer Atölyesi Çalışmaları. 169-180. İstanbul: Meridyen Destek Derneği, 2010.
• Akar, Metin. “Nâyî Osman Dede ve Mi’râciyesi”. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi 1 (1981), 1-16.
• Akyürek, Yakup. Siyer Edebiyatı: Endülüs. İstanbul: Siyer Yayınları, 2023.
• Algül, Hüseyin. “Bir Tarihçi Gözüyle Mevlid”. Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Uluslararası Mevlid Sempozyumu. ed. Bilal Kemikli - Osman Çetin. 327-341. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2010.
• Anar, Turgay. “Siyerden Romana ‘Düşüş’: Hz. Muhammed’i Konu Edinen Türk Romanlarında Bellek, Bilinç ve Tasvir”. Sîreti Sûrette Görmek I-II, Çalıştay Tebliğler Kitabı. 157-162. İstanbul: Meridyen Destek Derneği, 2018.
• Arapkirlioğlu, Muhyiddin Çelebi. Yeni Mevlid-i Nebevi: Süleyman Çelebi’nin Mevlidi esas ittihaz edilerek yazılmıştır. Dersaadet: Matbaa-i Orhaniye, 1335.
• Arpaguş, Hatice K. “Osmanlı Dönemi Siret Yazıcılığında Peygamber Algısı”. Sîret Sempozyumu I-Türkiye’de Sîret Yazıcılığı. 67-101. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Bahar, Bahanur Özkan. “Mi’râcın Yol Arkadaşlarından: Refref”. Yol Kitabı. 363-388. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2022.
• Çetin, Osman. “Tarihte İlk Resmi Mevlid Merasimleri”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/2 (1987), 73-76.
• Çorak, Reyhan. “Klasik Türk Edebiyatı’nda Siyer ve Siyer Konulu Edebi Türler”. Siyer Atölyesi Çalışmaları. 83-98. İstanbul: Meridyen Destek Derneği, 2010.
• Demircan, Adnan. Abbâsilerin Sonuna Kadar İslâm Tarihi Literatürü. İstanbul: Beyan Yayınları, 2016.
• Demircan, Adnan. “Cumhuriyet Dönemi (1923-2010) Siyer Çalışmaları”. Siret Sempozyumu. 37-58. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Demircan, Adnan. “Cumhuriyet Döneminde Telif Edilen Bazı Popüler Siyer Kitaplarında Temel Siyer Kaynaklarının Kaynaklık Değeri”. Hadis ve Siyer Araştırmaları 2/1 (2016), 11-30.
• Dermenghem, Emile. Hz. Muhammed ve Risaleti. çev. Ahmet Ağırakça. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Dûrî, Abdülazîz ed-. İslam Tarih Yazıcılığı (Müslümanlarda Tarih İlminin Doğuşu). çev. Halil İbrahim Hançabay vd. İstanbul: Albaraka Yay., 2023.
• Durmuş, İsmail. “Mevlid (Arap Edebiyatı)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/480-482. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Erol, Safiye. Çölde Biten Rahmet Ağacı. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 5. Baskı., 2001.
• Erşahin, Seyfettin. “Osmanlı Toplumunun Hz. Muhammed Hakkındaki Bilgi Kaynakları Üzerine Bir Bibliyografya Denemesi”. İslâmî Araştırmalar (Dergi) 18/3 (2005), 335-358.
• Esed, Muhammed. Mekke’ye Giden Yol. çev. Cahit Koytak. İstanbul: İnsan Yayınları, 1998.
• Fayda, Mustafa. “Siyer ve Türkiye’de Siyer Yazıcılığı Meselesi”. Siret Sempozyumu. 23-33. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Fazıl, Necip. Esselâm. İstanbul: Büyük Doğu Yayınları, 14. Basım., 2010.
• İbn Hişâm, Ebû Muhammed Abdülmelik. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Muhammed Nebîl Turayfî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 2. Basım, 2005.
• İbn Sa’d, Ebû Abdullâh Muhammed. Kitâbü’t-Tabakâti’l-kebîr. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancı, 2012.
• Kara, İsmail. Cumhuriyet Türkiyesi’nde Bir Mesele Olarak İslâm. 2 Cilt. İstanbul: Dergah, 2008.
• Kara, Mustafa. “Mirâc Mirâciye ve Bursalı Safiye Hâtun’un Vakfiyesi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7/7 (1998), 25-40.
• Kara, Mustafa - Bilal Kemikli (ed.). Süleyman Çelebi ve Mevlid: Yazılışı, Yayılışı ve Etkileri. Bursa: Bursa Osmangazi Belediyesi, 2007.
• Karataş, Ali İhsan. “Osmanlı Toplumunda Hz. Peygamber Sevgisinin Tezahürü Olarak Kurulan Mevlid Vakıfları”. İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 6/11 (2008), 47-78.
• Kemikli, Bilal - Osman Çetin (ed.). Bir Kutlu Doğum Şaheseri Mevlid ve Süleyman Çelebi [Yazılışının 600. Yılında Bir Kutlu Doğum Şaheseri Uluslararası Mevlid Sempozyumu (2009 : Bursa)]. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2010.
• Koçakoğlu, Bedia - Koçakoğlu, Ahmet. “Türk Romanında Bir Yetim (Cumhuriyet Dönemi Türk Romanının Siyer-i Nebî Yaklaşımı)”. Türkiye’de Tüm Yönleri ile Siyer Çalışmaları Sempozyumu Tebliğ Kitabı: 9-12 Nisan 2015. 109-138 İstanbul: Meridyen Destek Derneği, 2016.
• Köse, Feyza Betül. Lisansüstü Siyer Tezleri -1980-2023. Kahramanmaraş: Samer, 2023.
• Kutlu, Hüseyin. Efe Hazretleri: Alvar İmamı Muhammed Lutfî Efendi. İstanbul: Sufi Kitap, 4. Baskı, 2022.
• Lings, Martin. Hz. Muhammed’in Hayatı. çev. Nazife Şişman. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Lutfî, Hâce Muhammed. Hulâsatü’l Hakâyık ve Mektûbât-ı Hâce Muhammed Lutfî. İstanbul: Efe Hazretleri Vakfı, 2013.
• Mahmut, Çınar. İslami Literatürdeki Nûr-i Muhammedî Anlayışının Nübüvvet Açısından Değerlendirilmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2006.
• Öksüz, Musa. “Alvarlı Efe’nin Hece ile Yazılmış Şiirleri Üzerine Bazı Tespitler”. Uluslararası Hâce Muhammed Lutfî (Alvarlı Efe) Sempozyumu (25-26 Nisan 2013, Erzurum) Bildiriler. ed. Cengiz Gündoğdu. 1/391-407. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Öz, Şaban. Elçi. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2017.
• Öz, Şaban. İlk Siyer Kaynakları ve Müellifleri. İstanbul: İslam Tarih, Sanat ve Kültürünü Araştırma Vakfı, 2008.
• Öz, Şaban. “Son Dönem (2000-2010) Türkçe Siyer Kitaplarındaki Hatalar Çerçevesinde Siyer Yazıcılığının Sorunları ve Çözüm Önerileri”. Siret Sempozyumu. 291-363. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Öz, Şaban. “Telif Siyer Metinleri Özelinde Cumhuriyet Dönemi (1930-1970) Siyer Yazıcılığı Üzerine Bazı Mülahazalar”. İslâm Tarihi Yazıcılığına Dair Araştırmalar: Prof. Dr. İbrahim Sarıçam’a Armağan. ed. Mehmet Özdemir vd. 353-388. Ankara: İlahiyat Yayınları, 2022.
• Özdemir, Mehmet. “Siyer Yazıcılığı Üzerine”. Milel ve Nihal 4/3 (2007), 129-162.
• Özkat, Mustafa. Münîrî’nin (öl. 1521?) Manzum Siyer-i Nebî’si Cilt: IV-V (İnceleme Metin). Marmara Üniv. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Doktora, 2011.
• Öztürk, Hakan. Cumhuriyet Dönemi İslâm Tarihi Çalışmalarında Hz. Muhammed (sav) Tasavvuru. Ankara: İlahiyat Yay., 2023.
• Pala, İskender. Hz. Muhammed (sav) için Bülbül’ün Kırk Şarkısı. İstanbul: Kapı Yayınları, 2015.
• Palabıyık, M. Hanefi. “Alvarlı Muhammed Lutfî’nin Hz. Peygamber Algısı”. Uluslararası Hâce Muhammed Lutfî (Alvarlı Efe) Sempozyumu (25-26 Nisan 2013, Erzurum) Bildiriler. ed. Cengiz Gündoğdu. 2/355-381. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Pekolcay, Necla vd. İslami Türk Edebiyatında Şekil ve Nevilere Giriş. İstanbul: Kitabevi, 1996.
• Poyraz, Esra Fahriye. “Popüler Siyer Romanlarına Eleştirel Bir Yaklaşım Denemesi”. Sîreti Sûrette Görmek I-II, Çalıştay Tebliğler Kitabı. 69-80. İstanbul: Meridyen Destek Derneği, 2018.
• Saraçoğlu, Tuba Nur. “Cihet-i Vahde Risalesi Çerçevesinde Siyer ve Siyer Edebiyatı”. Otur Baştan Yaz Beni: Oto-Biyografiye Taze Bakışlar. ed. Abdülhamit Kırmızı. 197-223. İstanbul: Küre, 2. Baskı, 2013.
• Saraçoğlu, Tuba Nur. “Cumhuriyet Dönemi Akademik Siyer Çalışmalarının Panaroması”. 13-27. İstanbul: Meridyen Kitaplığı, 2010.
• Saraçoğlu, Tuba Nur. İbn Sa’d (ö. 230/845). ed. Levent Öztürk. İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Saraçoğlu, Tuba Nur. “Kitab ve Sâhibü’l-Kütüp: Cârullah Efendi’nin Siyer ve Tarih Kitapları”. Osmanlı Kitap Kültürü: Cârullah Efendi Kütüphanesi ve Derkenar Notları. ed. Berat Açıl. 333-357. İstanbul: İlem, 2020.
• Soler, Renaud. Une histoire de la sīra à l’époque ottomane (XVe-XIXe siècle). Production et formes de la manifestation du savoir historique sur la vie du prophète Muḥammad. Paris: Sorbon Üniversitesi, Doktora, 2021.
• Şimşir, Mehmet. “Manastırlı Mehmet Rıfat’ın ‘Tuhfetü’l-İslâm’ Adlı Eseri Özelinde Osmanlı’da Türkçe Siyer Çalışmaları”. İSTEM: İslâm San’at, Tarih, Edebiyat ve Mûsikîsi Dergisi 15/30 (2017), 311-332.
• Taşpınar, İsmail. “Refref”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/534. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.
• Tatlı, Bekir. Kütüb-i Sitte’de İsra ve Mi’râc Hadisleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi, 2000.
• Uğur, Abdullah - Karagöz, Ensar. “Her Şey Değişirken: Şeyh Mehmed Raşid Efendi ve ‘Sırf Türkçe’ Mevlidi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi 63/2 (2022), 683-707.
• https://doi.org/10.26650/TUDED2022-1181690
• Uyğur, Sinan. “Alvarlı Muhammed Lutfî Efe’nin Şiir Dilinin Gelenekle İlişkisi”. Uluslararası Hâce Muhammed Lutfî (Alvarlı Efe) Sempozyumu (25-26 Nisan 2013, Erzurum) Bildiriler. I/567-575. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Mi’râciyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/135-140. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Yıldız, Güllü. “‘Devr-i Cedîd’ ve Din: Sultan Reşad Döneminde Siyer Tartışmaları”. Sultan V. Mehmed Reşad ve Dönemi 3 (2018), 1028-1056.
• Yıldız, Güllü. “İki Siyer Tek Müellif: Düzceli Yusuf Suad’ın Siyer Telifleri”. Otur Baştan Yaz Beni : Oto/Biyografiye Taze Bakışlar. 227-272. İstanbul: Küre, 2. Baskı, 2013.
• Yıldız, Güllü. “Memlükler Dönemi Siyer Yazıcılığına Genel Bir Bakış”. İslâm Tetkikleri Dergisi 10/1 (2020), 333-363. https://doi.org/10.26650/iuitd.2020.671401
• Yıldız, Güllü. Moğultay b. Kılıç (öl. 762/1361). İstanbul: Siyer Yayınları, 2022.
• Yıldız, Güllü. Siyerde Şerh-Haşiye Geleneği Moğultay b. Kılıç Örneği. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi, 2020.
• Yıldız, Güllü. Süheylî (öl. 581/1185). İstanbul: Siyer Yayınları, 2021.
• Yılmaz, Rahile Kızılkaya. “Cumhuriyet Dönemi Popüler Siyer Kitaplarına Dair Bazı Mülahazalar”. Siyer Atölyesi Çalışmaları. 15-35, İstanbul: Meridyen Destek Derneği, 2013.
• Yonar, Gönül. “2000 Sonrası Siyer Konulu Romanlarda Kadın Sahâbe Profilleri”. Hadis ve Siyer Araştırmaları (Dergi) 1/1 (2015), 164-180.
• Yücer, Hür Mahmut. “Bir Sosyal Ağ (Social Networks) Olarak Alvarlı Efe’nin Tarikatı ve Toplumsal Analizi”. Uluslararası Hâce Muhammed Lutfî (Alvarlı Efe) Sempozyumu (25-26 Nisan 2013, Erzurum) Bildiriler. ed. Cengiz Gündoğdu. 2/417-430. Erzurum: Atatürk Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Zülfe, Ömer. “Refref (Edebiyat)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 34/534-535. İstanbul: TDV Yayınları, 2007.