Hz. Ömer ve Hz. Osman Dönemlerinde Türk-Arap İlişkileri

Yıl 2024, Sayı: 54, 1411 - 1433, 30.09.2024

Yunus Akyürek

https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1462486

Öz

Türklerin, sahâbe döneminde Müslüman Araplara karşı takındıkları tavır araştırılması gereken önemli bir konudur. Zira Türk milletinin Emevîler döneminde Araplarla olan ilişkilerinin doğru bir zemine oturtulması büyük oranda buna bağlıdır. Bu sebeple Ḫulefâ-yi Râşidîn dönemine (11-40/632-661) müracaat etmek gerekir. Araştırmanın konusu, Hz. Ömer (13-23/634-644) ve Hz. Osman dönemlerinde (23-35/644-656) Arapların siyasi bir teşekkül olarak, Arap Yarımadası’nın kuzey ve kuzeydoğusunda yer alan Türkler ile kurduğu doğrudan ilişkilerdir. Hz. Ebû Bekir (11-13/632-634) ve Hz. Ali dönemlerinde (35-40/656-661) Türklere dair kayda değer bir hâdise vuku bulmadığı için çalışma Hz. Ömer ve Hz. Osman dönemi ilişkileri ile sınırlı tutulmuştur. Araştırmanın amacı sahâbe nesli tarafından Yarımada dışında başlatılan fetih hareketlerinin Türkler ile olan periyodunu temel kaynaklar ışığında kronolojik olarak el almaktır. Bu temasın karakter analizi üzerinden Emevîler dönemi Türk-Arap münasebetlerinin sağlıklı bir şekilde araştırılması ve anlaşılmasına katkı sunması ana hedeftir. Nitel araştırma yöntemi alt başlıklarından anlatı araştırması tekniğinin uygulandığı çalışmada; Türklerin, Müslüman Araplar tarafından Ḫulefâ-yi Râşidîn döneminde topraklarına yönelik askerî faaliyetleri bir istila olarak gördükleri, bağımsızlık ve özgürlüklerini korumak için Hazar, Horasan ve Ṭoḫâristân’da savaşırken el-Bâb, Cürcân ve Dihistân’da anlaşmalar yoluyla bunu kısmen sağlamaya çalıştıkları ortaya konulmuştur. Taraflar arasındaki ilişki, Hz. Ömer döneminde daha çok askerî bir görünüme sahip olmuş ve bu durum Hz. Osman zamanında da aynı minvalde devam etmiştir. Hz. Ömer, Türklerin yaşadığı Ceyhun’un ötesine (Mâverâünnehir) geçilmesine müsaade etmezken Hz. Osman döneminde buraya birtakım seferler düzenlenmiş ve bölge halkıyla çeşitli anlaşmalara varılmıştır. Hilafet ordularının bu dönemde Hazar Türkleri karşısında başarısız olduğu görülmektedir. Bunun iç siyasete ve ekonomiye olumsuz yansımaları olmuştur. Yine Hazar yurdunun ele geçirilememesinin, Slav ve Doğu Avrupa halklarının Müslüman Araplarla doğrudan temasını engellediği belirtilmelidir. Bazı kaynaklarda, Hz. Osman döneminde sahâbîlerin de içinde bulunduğu bir grubun Türklerin de yaşadığı Fergana bölgesine sefer düzenlediği geçmektedir. Fakat bu dönemde böyle bir olayın gerçekleşmesi pek olası görünmemektedir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Tarihi, Fetih Hareketleri, Hazarlar, Türkler, Hz. Ömer Dönemi, Hz. Osman Dönemi, Gayrimüslim Türklerle İlişkiler

Turkish-Arab Relations in the Periods of Hazrat Omar and Hazrat ‘Uthmân

Öz

The attitude of the Turks towards the Muslim-Arabs during the time of the Companions is an important issue that requires research. This is because the establishment of accurate grounds for the relationship between the Turkish element and the Arabs during the Umayyad period is largely dependent on this. For this reason, it is necessary to refer to the period of Khulafaur Rasyidin (11-40/632-661). The subject of the research is the direct relations established by the Arabs as a political entity with the Turkish element located in the north and northeast of the Arabian Peninsula during the reigns of Hazrat Omar (13-23/634-644) and Hazrat ‘Uthmān (23-35/644-656). Since there were no noteworthy incidents regarding the Turks during the reigns of Hazrat Abu Bakr (23-35/644-656) and Hazrat Ali (35-40/656-661), the study has been limited to the relations of Hazrat Omar and Hazrat ‘Uthmān. The purpose of the research is to chronologically examine the period of the conquest movements initiated by the generation of the companions outside the Peninsula in relation to the Turks, based on primary sources. The main goal is to contribute to the research and understanding of the Umayyad period Turkish-Arab relations in a healthy way through the character analysis of this contact. In this study, in which the narrative research technique, one of the sub-headings of the qualitative research method, was applied, it was revealed that the Turks regarded the military activities of the Muslim-Arabs against their lands during the Khulafaur Rasyidin period as an invasion, and that they often fought in Khazar, Khorasan and Tokharistan to protect their independence and freedom, and they tried partially achieved this through agreements in al-Bāb, Gorgan and Dihistān. The relationship between the parties primarily took on a military character during the reign of Hazrat Omar, and this situation continued in a similar vein during the reign of Hazrat ‘Uthmān. While Hazrat Omar did not allow anyone to go beyond the Oxus (Transoxiana) where the Turkish element lived, several expeditions were organized here during the reign of Hazrat ‘Uthman, and various agreements were reached with the people of the region. It is seen that the armies of the Caliphate failed against the Khazar Turks in this period. This situation had negative effects on domestic politics and the economy. Additionally, it should also be noted that the failure to conquer the Khazar homeland prevented the Slavic and Eastern European peoples from direct contact with the Muslim-Arabs. It is mentioned in some sources that during the time of Hazrat Uthman, a group that included Companions embarked on a campaign to the Fergana region, where Turks also lived; however, it does not seem very likely that such an event took place during this period.

Anahtar Kelimeler

Islamic History, Conquest Movements, Relations with Non-Muslim Turks, Khazars, Turks, Periods of Hazrat Omar, Periods of Hazrat ‘Uthmāni Conquest Movements

Kaynakça

• ‘Abdürrezzâḳ es-San‘ânî, el-Muṣannef. thk. Habîburrahmân el-Azamî. 11 Cilt. Beyrut, 1403/1982.
• Akyürek, Yunus. “Raşid Halifeler Dönemi-I: Hz. Ebubekir”. İslam Tarihi I. ed. Nurettin Gemici – Cahid Kaya. 53–96. İstanbul: Lisans Yayıncılık, 2018.
• Aliev, Saleh Muhammedoğlu, “Derbend”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/164-166. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Barthold, Vasilij Viladimiroviç. Turkestan Down To The Mongol Invasion. London: Oxford University Press, 2. Basım, 1928.
• Belâẕürî. Fütûḥu’l-büldân. Beyrut: Dârun ve Mektebetü’l-Hilâl, 1408/1987.
• Belâẕürî. Ensâbü’l-eşrâf. thk. Süheyl Zükkâr – Riyâd ez-Ziriklî. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1417/1996.
• Buḫârî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. 9 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 1422/2001.
• Çelebi, Evliya. Seyahatnâme, thk. Ahmed Cevdet Paşa. Dersaâdet: İkdâm Matbaası, 1314.
• Dadan, Ali. İslâm Tarihi Kaynaklarında Türkler. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2013.
• Diyârbekrî. Târîḫu’l-ḫamîs fî aḥvâli enfesi’n-nefîs. 2 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, ts.
• Dualı, Şir Muhammed. “Paganizmden Hıristiyanlığa Rusların Din Değiştirme Nedenleri”. G.O.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (2013), 59–74.
• Ebû Nu‘aym el-İṣfahânî. Târîḫu İṣbahân. thk. Seyyid Kisrevî Hasan. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1410/1990.
• Ebû Ubeyd el-Bekrî, Muʿcemü me’staʿcem min esmâʾi’l-bilâd ve’l-mevâżiʿ (mevâḳıʿ). 4 Cilt. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1403/1983.
• Ebû ‘Ubeyd, Kâsım b. Sellâm. Kitâbü’l-Emvâl. thk. Halil Muhammed Hirâs. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Ebû Yûsuf. el-Ḫarâc. thk. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d – Sa‘d Hasen Muhammed. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türâs, ts.
• Ekrem, Nuraniye Hidayet, “Chang Chien’in Raporuna Göre Hunlar Dönemindeki Orta Asya”. Türkler. ed. Hasan Celal Güzel vd. 1/764-776. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002.
• Esin, Emel. İslamiyetten Önceki Türk Kültür Tarihi ve İslam’a Giriş. İstanbul: Edebiyat Fakültesi Matbaası, 1978.
• Esin, Emel. “Ṣûlî’ler, İslam ile Karşılaşan ilk Türkler”. İslam Tetkikleri Dergisi 7/3-4 (1979), 31–86.
• Gürün, Kâmuran. Türkler ve Türk Devletleri Tarihi. 2 Cilt. İstanbul: Karacan Yayınları, 1981.
• Ḥalebî, Nûreddîn. es-Sîretü’l-Ḥalebiyye fî sîreti’l-emîni’l-me’mûn. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ma‘rife, 1400/1980.
• Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. Târîḫu Ḫalîfe b. Ḫayyâṭ. thk. Ekrem Ziyâ el-Umerî. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1397/1977.
• Hamidullah, Muhammed. Mecmû‘atü’l-vesâiki’s-siyâsiyye li’l-‘ahdi’n-Nebevî ve’l-Ḫilâfeti’r-Râşide. Beyrut: Dâru’n-nefâis, 1407/1986.
• Hatalmış, Ali. “Sahabîlerin Türkleri Tanımaları ve İlişkileri”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (ÇÜİFD) 19/2 (2019), 418–440.
• Ḥudûdü’l-ʿâlem mine’l-meşriḳ ile’l-maġrib. thk. es-Seyyid Yusuf el-Hâdî. çev. Yusuf el-Hâdî. Kahire: Dâru’s-Sekâfiyye, 1423/2002.
• İbn ‘Abdilberr en-Nemerî. el-İstî‘âb fî ma‘rifeti’l-aṣḥâb. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1412/1992.
• İbn ‘Asâkir, Ebü’l-Kāsım. Târîḫu medîneti Dımaşḳ. thk. Amr b. Garâme el-Amrî. 80 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1415/1995.
• İbn Ebî Ḫayseme. et-Târiḫu’l-kebîr (Târiḫ İbn Ebî Ḫayseme). thk. Salah b. Fethi Hilal. 2 Cilt. Kahire: el-Fârûku’l-Hadisiyye, 1427/2006.
• İbn Ḫaldûn. Kitâbü’l-‘İber ve dîvânü’l-mübtede’ ve’l-ḫaber fî târîḫi’l-‘Arab ve’l-Berber ve men ‘âṣarahüm min zevi’ş-şe’ni’l-ekber. thk. Halîl Şehhâde. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, 1408/1987.
• İbn Ḥibbân. es-Sîretü’n-nebeviyye ve aḫbâru’l-ḫulefâ’. thk. Seyyid Aziz. 2 Cilt. Beyrut: el-Kütübü’s-Sakâfiyye, 1417/1997.
• İbn Hişâm. es-Sîretü’n-Nebeviyye. thk. Mustafa es-Sekâ vd. 2 Cilt. Mısır: Şeriketü Mektebe ve Matbaatü Mustafa, 1375/1955.
• İbn Kesîr, Ebü’l-Fidâ’. el-Bidâye ve’n-nihâye. thk. Abdullah b. Abdilmuhsin et-Türkî. 21 Cilt. Mısır: Dâru Hicr, 1418/1997.
• İbn Ḳuteybe. el-Ma‘ârif. thk. Servet Ukkâşe. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyye, 1413/1992.
• İbn Mâce. Sünenü İbn-i Mâce. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâkî. 2 Cilt. Kahire: Dâru İhyâi’l-Kütübi’l-Arabiyyeti, 1373/1953.
• İbn Manẓûr. Lisânü’l-‘Arab. 15 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1414/1993.
• İbn Seyyidi’n-nâs. ‘Uyûnü’l-eser fî fünûni’l-meġāzî ve’ş-şemâ’il ve’s-siyer. thk. İbrahim Muhammed Ramazan. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kalem, 1414/1993.
• İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec. el-Muntaẓam fî târîḫi’l-ümem ve’l-mülûk. thk. Muhammed Abdülkâdir ‘Atâ – Mustafa Abdülkâdir ‘Atâ. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1412/1992.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn. el-Kâmil fi’t-târîḫ. thk. Ömer Abdüsselâm Tedmurî. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyyi, 1417/1997.
• İbnü’l-Esîr, İzzeddîn. Üsdü’l-ġābe fî ma‘rifeti’s-ṣaḥâbe. thk. Ali Muhammed Muavviz – Âdil Ahmed. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• İbnü’l-Faḳîh. Kitâbü’l-Büldân. thk. Yusuf el-Hâdî. Beyrut: ‘Âlemü’l-Kütüb, 1416/1996.
• Kafesoğlu, İbrahim. Türk Milli Kültürü. Ankara: Ötüken Neşriyat, 16. Basım, 1997.
• Ḳasṭallânî, Ahmed b. Muhammed. el-Mevâhibü’l-ledünniyye bi’l-minaḥi’l-Muḥammediyye. 3 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkiyye, ts.
• Kmosko, Michael. “Araplar ve Hazarlar”. Türkiyat Mecmuası 3 (2010), 133–156.
• Ḳudâme b. Ca‘fer. Kitâbü’l-Ḫarâc ve ṣınâʿat(ṣanʿat)i’l-kitâbe. Bağdat: Dâru’r-Reşîd, 1401/1981.
• Kutlu, Sönmez. Türkler ve İslâm Tasavvuru. İstanbul: İsam Yayınları, 2018.
• Maḳdisî, Muṭahhar b. Ṭâhir. el-Bed’ ve’t-târîḫ. 6 Cilt. Port Said: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, ts.
• Marquart, J. Osteuropäische und ostasiatische Streifzüge. Leipzig: Dieterich’sche Verlagsbuchhandlung, 1903.
• Mes‘ûdî, Ali b. el-Hüseyin. et-Tenbîh ve’l-işrâf. thk. Abdullah İsmail es-Sâvî. Kahire: Dâru’s-Sâvî, ts.
• Muḳātil b. Süleymân. Tefsîru Muḳâtil b. Süleymân. thk. Abdullah Maḥmûd Şehhâte. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1423/2002.
• Müslim b. Ḥaccâc. el-Câmi‘u’ṣ-ṣaḥîḥ. thk. Muhammed Fuad el-Bâkî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabiyyi, 1412/1991.
• Nüveyrî, Ahmed b. Abdilvehhâb. Nihâyetü’l-ereb fî fünûni’l-edeb. thk. Muhammed Cabir Abdu’l-Ân el-Hînî. 33 Cilt. Kahire: Dâru’l-Kütüb ve’l-Vesâ’ik el-Kavmiyye, 1423/2002.
• Orkun, Hüseyin Namık. Türk Tarihi. 4 Cilt. Ankara: Ahmet Sait Matbaası, 1946.
• Ögel, Bahaeddin. “İlk Töles Boyları”. Belleten 12/48 (1948), 765–833.
• Özgüdenli, Osman Gazi, “Merv”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 29/221-223. Ankara: TDV Yayınları, 2004.
• Roux, Jean-Paul. Türklerin Tarihi & Pasifik’ten Akdeniz’e 2000 Yıl. çev. Ahmet Kazancıgil - Lale Arslan Özcan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 5. Basım, 2008.
• Roux, Jean‐Paul. Orta Asya Tarih ve Uygarlık. çev. Lale Arslan. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Ṣafedî. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ahmed Arnavut-Türkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420/2000.
• Sehmî. Târîḫu Cürcân. thk. Muhammed Abdülmuîd Han. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1987/1407.
• Sıbṭ İbnü’l-Cevzî. Mirʾâtü’z-zamân fî târîḫi’l-aʿyân. thk. Muhammed Berekât. 23 Cilt. Dımaşk: Dâru’r-Risâleti’l-‘Âlemiyye, 1434/2013.
• Süheylî, Abdurrahmân b. Abdillâh. er-Ravżü’l-ünüf fî şerḥi’s-Sîreti’n-nebeviyye li’bni Hişâm. 7 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-‘Arabî, 1412/1991.
• Şâmî, Şemseddîn. Sübülü’l-hüdâ ve’r-raşâd fî sîreti ḫayri’l-‘ıbâd (es-Sîretü’ş-Şâmiyye). thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd – Ali Muhammed Muavviz. 12 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1404/1993.
• Şemseddîn Sâmî. Kâmûsu’l-A’lâm. 6 Cilt. İstanbul: Mihran Matbaası, 1306-1316/1889-1898.
• Şeşen, Ramazan. “Eski Arablar’a Göre Türkler”. Türkiyat Mecmuası 15 (1969), 11-36.
• Ṭaberî, Muhammed b. Cerîr. Târîḫu’r-rusül ve’l-mülûk. thk. Muhammed Ebü’l-Fadl İbrahim. 11 Cilt. Beyrut: Dâru’t-Türâs, 1387/1967.
• Taşağıl, Ahmet, “Hazarlar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 17/116-120. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
• Taşağıl, Ahmet. Gök-Türkler I. 3 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2. Basım, 2003.
• Taşağıl, Ahmet, “Soğd”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/348-349. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Turan, Osman. Türk Cihan Hâkimiyeti Mefkuresi Tarihi: Türk Dünya Nizâmının Millî, İslâmî ve İnsanî Esasları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 18. Basım, 2009.
• Vâḳıdî. el-Meġāzî. thk. Marsden Cons. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-A‘lemî, 1409/1989.
• Ya‘ḳūbî. Târîḫu’l-Ya‘ḳūbî. thk. M. T. Houtsma. Leiden: Brill Baskısı, 1300/1883.
• Yâḳūt el-Ḥamevî. Mu‘cemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdır, 1416/1995.
• Yıldız, Hakkı Dursun. İslâmiyet ve Türkler. İstanbul: İlgi Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Ẕehebî. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-a‘lâm. thk. Ömer Abdüsselâm et-Tedmürî. 52 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-‘Arabiyyi, 1413/1993.